Jehowa—Kiɔkɔ Ya Losembwe La Mɛtɛ La Sambo K’ɔlɔlɔ
‘Dive dia woke, olimu ande wekɔ kokele, nɛ dia mboka yande tshɛ yekɔ losembwe. Nzambi ka kɔlamelo, nde bu la wɛngiya.’—EUHWELU K’ELEMBE 32:4.
OKO wôtɔ onto tshɛ la saki ka vɔ mboka ngandji, woho akɔ mbele, sho tshɛ nangaka vɔ totshelɛ akambo la losembwe. Oko wakafunde Thomas Jefferson, ɔlɔhɛ ɔmɔtshi wa lɛɛta wa l’Amɛrikɛ ɔnɛ: “[losembwe] ekɔ solo kana dionga dia lôtɔ, . . . oko wakatotɔ la tenyi diaso dia demba diendana l’awoki (sens), wɛnɛlɔ, la wokelo.” Ɔsɔ kema dikambo dia sho mamba nɛ dia Jehowa akatotonge l’ɛfanelo kande. (Etatelu 1:26) Lo mɛtɛ, nde akatosha waonga wakɛnɛmɔla lonto lande, ɛnyɛlɔ oko losembwe. Diɔ diakɔ dieso la saki ka lôtɔ ka vɔ totshelɛ akambo la losembwe ndo dia sɛna l’andja wele la losembwe la mɛtɛ la sambo k’ɔlɔlɔ.
2 Lo kɛnɛ kendana la Jehowa, Bible toshikikɛka ɔnɛ: ‘Mboka yande tshɛ yekɔ losembwe.’ (Euhwelu k’Elembe 32:4) Koko, l’andja ɔnɛ woludi la wɛngiya, ekɔ wolo onto mana losembwe laki Nzambi fundo. Koko, lo Bible k’otondo, sho kokaka mɛna nganɛ watsha Nzambi awui la losembwe ndo sho kokaka ndjɔngɛnangɛna efula mboka ya Jehowa ya diambo. (Romo 11:33) Mbeya kɛnɛ kata Bible dikambo dia losembwe ekɔ ohomba efula le so nɛ dia tokanyi taso lo woho wɔsaso losembwe mbeyaka sɛngiyama la tokanyi t’anto. Lo kanyi y’onto, losembwe kɛdikɛdi mbidjɛ anto tshɛ ɛlɛmbɛ wahombawɔ kotsha aha la shɔnɔdi. Koko, oko wakafunde filozofɛ kelɛwɔ Francis Bacon, “ntsha akambo la losembwe kɛdikɛdi mbisha onto tshɛ dilanya kana difuto diɛdimi lande, mbut’ate diasungana lande.” Koko, losembwe laki Jehowa hakome paka lâsɔ ato.
Losembwe la Jehowa Ngɛnyangɛnyaka Otema
3 Sho kokaka mana losembwe laki Nzambi fundo lo sɛdingola woho wakamba Bible la tɔtɛkɛta tɔsɔ t’oma lo Hɛbɛru la Grɛkɛ.a L’Afundelo, ndoko otshikitanu w’efula wele lam’asa losembwe la sambo k’ɔlɔlɔ. Mbala mɔtshi, tɔtɛkɛta ta lo Hɛbɛru kambemaka mbala kakɔ ɔtɔi lo yoho yafɔna, oko wadiɛnaso lo Amɔsɛ 5:24 (NW), lɛnɛ atɛ Jehowa ekambi ande ate: “Nyetɛ losembwe akɛlɛ oko ashi la sambo k’ɔlɔlɔ oko ɛtɛkɔ kahome.” Ndo nto, mbala efula tshɛkɛta “losembwe la sambo k’ɔlɔlɔ” kambemaka kâmɛ dia tɔsha dikako vɔlɛ.—Osambu 33:5; Isaya 33:5; Jeremiya 33:15; Ezekiele 18:21; 45:9.
4 Kitshimudi yakɔna yele la tɔtɛkɛta tɔnɛ ta lo Hɛbɛru la Grɛkɛ na? Lo ndjela Afundelo, monga la losembwe kɛdikɛdi ntsha kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo osembɔki. Lam’ele Jehowa mbadja ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ la awui wahombaso ndjela, kana kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la osembɔki, lâsɔ mbokɛmaka hwe dia Jehowa koleki ntsha akambo tshɛ la losembwe. Dibuku Le dictionnaire théologique de l’Ancien Testament nembetshiyaka ɔnɛ tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru (tseʹdheq) yokadimwami ɔnɛ sambo k’ɔlɔlɔ “lo D[aka] di’E[djedja] mendanaka l’ɛlɛmbɛ wa lɔkɛwɔ la dionga di’ɔlɔlɔ, ɛlɛmbɛ wɛnya nganɛ wele lonto la Nzambi l’awui walangande.” Omalɔkɔ, yoho yakamba Nzambi l’awui ande, djekoleko woho watshɛnde anto w’ekokele, mɛnyaka elɛwɔ losembwe la mɛtɛ la sambo k’ɔlɔlɔ.
5 Afundelo mɛnyaka hwe ɔnɛ losembwe laki Nzambi ekɔ ɛngɔ kangɛnyangɛnya otema koko aha kahina onto kana kahoke onto kɛtshi. Davidi akembe ate: ‘Jehowa atolangaka losembwe, ndo nde hakalɛki ekambi ande wa kɔlamelo.’ (Osambu 37:28) Losembwe laki Nzambi mbotshutshuyaka dia nde tɛnya sho ekambi ande kɔlamelo la kɛtshi. Oma lo losembwe lande, Nzambi ndjakiyanyaka di’ehomba aso ndo mbeyaka ɔnɛ tekɔ ekokele. (Osambu 103:14) Dikambo sɔ hɛnya ɔnɛ Nzambi dihaka washo l’akambo wa kɔlɔ, nɛ dia naka nde ntsha ngasɔ, kete nde ayokeketsha anto dia vɔ ntshaka akambo wa kɔlɔ. (1 Samuele 3:12, 13; Undaki 8:11) Jehowa akalembetshiya Mɔsɛ ɔnɛ Nde ekɔ ‘kanga kɛtshi, kanga kandji ka mamba, hatokaka kɛlɛ esadi ndo ndola tɔ l’ɔlɔlɔ w’otema ndo la mɛtɛ.’ Kânga mbetawɔnde dimanyiyɛ onto munga la wandja ande, Nzambi mbishaka onto dilanya diasungana lande lam’atshande kɔlɔ.—Etumbelu 34:6, 7.
6 Naka sho kana lomba lo woho wɛnya Jehowa losembwe lande, kete hatotowɔsa oko shushi y’awui wolo, yayakiyanya paka dia mbisha otshi wa kɔlɔ dilanya. Lo yoho yotshikitanyi, sho la dia mbɔ̂sa oko ombutshi wele la ngandji koko wahadihe washo l’akambo wa kɔlɔ, ombutshi watotshɛka anande paka akambo w’ɔlɔlɔ ato nshi tshɛ. Omvutshi Isaya ate: ‘Jehowa lee, wɛ kele Ombutshi aso.’ (Isaya 64:8) Oko wende Ombutshi wa losembwe ndo w’ɔlɔlɔ, Jehowa keketshaka otema wonya wasungana ndo mbokaka anande wa la nkɛtɛ kɛtshi la sso dia, wanɛ wele l’ohomba w’ekimanyielo kana w’edimanyielo lo ndjela ekakatanu wakomɛ kana lo ndjela wɛɔdu awɔ w’alemba.—Osambu 103:6, 10, 13.
Losembwe Kɛdikɛdi Na?
7 Kɛtshi katoka Jehowa oma lo losembwe lande akɛnama hwe lo woho wakandatumi Mɛsiya. Oko wakataditshi omvutshi Isaya, Yeso aketsha anto losembwe laki Nzambi ndo akaliyelaka lo lɔsɛnɔ lande. Ɔnkɔnɛ, losembwe laki Nzambi tɔlɔmbaka nto dia sho mboka wanɛ wambɔkɔmɔ l’ɔsɔkishelo kɛtshi. Ngasɔ mbahawatɔkɔmɔ lo yoho yambotamba olelo. Yeso, ‘okambi’ waki Jehowa, akaye la nkɛtɛ dia ‘ndjomanya wedja fundo’ yoho shɔ yɛnya Nzambi losembwe lande. Lâdiko di’akambo asɔ tshɛ, nde akatshe ngasɔ dia tosha ɛnyɛlɔ kasɛna ka kɛnɛ kelɛwɔ losembwe laki Nzambi. Oko “dimonga di’ololo” dia Nkumekanga Davidi, Yeso akalomalomaka dia ‘nyanga losembwe la sambo k’ɔlɔlɔ.’—Isaya 16:5; 42:1-4; Mateu 12:18-21; Jeremiya 33:14, 15.
8 Olembetshiyelo wa ngasɔ wa losembwe laki Jehowa aki ohomba efula l’eleko ka ntondo lo tena diaso nɛ. Dikumanyi di’Ase Juda la ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ—afundji, Afarisɛ l’anto akina—wakɔnyɔla losembwe la sambo k’ɔlɔlɔ. Etombelo waki la dikambo sɔ ele anto k’anto wanɛ wakɛnaka dia ekɔ wolo vɔ kitanyiya ɛlɛmbɛ wakawadjɛ afundji l’Afarisɛ wakafɔnyaka ɔnɛ ekɔ wolo efula onto ndjala la sambo k’ɔlɔlɔ la ntondo ka Nzambi. (Mateu 23:4; Luka 11:46) Yeso akɛnya ɔnɛ aha ngasɔ. Nde akasɔnɛ ambeki ande l’atei w’anto k’anto ndo akawaetsha ɛlɛmbɛ wa losembwe waki Nzambi.—Mateu 9:36; 11:28-30.
9 Afarisɛ lo wedi awɔ, wakayange waaso wa mɛnya ‘sambo kawɔ k’ɔlɔlɔ’ lo nɔmbaka ndo lo kimɔka weshasha lo sɛkɛ. (Mateu 6:1-6) Vɔ wakahembe nto dia mɛnya sambo kawɔ k’ɔlɔlɔ lo kitanyiya ɛlɛmbɛ la wadjango wele bu ohomba, efula l’atei w’ɛlɛmbɛ ɛsɔ, vamɛ mbakawadje. Weolo awɔ ɛsɔ akakonya lo vɔ ‘mboka losembwe la ngandji ka Nzambi ɔkɔngɔ.’ (Luka 11:42) Vɔ wakayaɛnyaka lo washo w’anto oko anto w’ɛlɔlɔ, koko la tshina diawɔ di’etema vɔ ‘wakalole la diɔnyɔ di’ɛlɛmbɛ,’ ndo vɔ komonga la sambo k’ɔlɔlɔ. (Mateu 23:28) Lo mbuta mɛtɛ, vɔ komanaka sambo k’ɔlɔlɔ kaki Nzambi fundo.
10 Oma l’ɔkɔkɔ ɔsɔ mbakewola Yeso ambeki ande ate: “Nyu hanyeyi mboto lu diulelu dia l’ulungu, tshikima akambu anyu w’ololo mbuleki wa afundji la Afarise.” (Mateu 5:20) Otshikitanu w’efula waki lam’asa losembwe laki Nzambi lakakɛnɛmɔla Yeso la woho wakayaɔsaka afundji la Afarisɛ vamɛ ɔnɛ wekɔ la sambo k’ɔlɔlɔ akakonyaka Yeso mbala efula lo nde mbidjana la wɔ tamu ta wolo.
Losembwe Laki Nzambi la la Kɔlɔ Tshikitana
11 Lam’akandasambishaka la Ngalileya l’eleko kamɔnga akatshi ka lo 31 T.D., Yeso akakɔnɔla ɔnɛ laki la lonya lamboma lo shinangɔnga. Lam’ele aki lushi la Sabato, Afarisɛ wakambola Yeso vate: ‘Onde ekila kɔnɔla onto lushi la sabato?’ Lo dihole dia vɔ ndjakiyanya mɛtɛ lo pâ kaki la pami kɛsɔ, vɔ wakatɔnyɔndjaka Yeso dia mbamia, oko wadiɛnya wombola awɔ. Aha la tamu, Yeso akayakiyanya efula lo menda lonyu l’etema awɔ! L’ɔkɔngɔ diko, nde lawɔ akoke Afarisɛ wombola akɔ wamɛ ate: ‘Onde ekɔ ekila sala dikambo di’ɔlɔlɔ lushi la sabato?’ Lam’akawalɛmbɔhala, Yeso akakadimola lo wombola ande lo mambola dia kana vɔ hawokoke tondja ɔkɔkɔ wambɔkɔ lo difuku lushi la Sabato.b Yeso akakane la wɔ lomba lo yoho y’ɔlɔlɔ efula ɔnɛ: “Nd’efula kuleki untu ushinga wa okoko li!” Nde akadihiya ate: “Okone ntsha dikambo di’ololo [kana dia dimɛna] lushi [“la sabato,” NW] kema ekila.” Losembwe laki Nzambi hahombe nanyema pondjo la wetshelo w’anto. L’ɔkɔngɔ wa nde mbamanya dui sɔ fundo, Yeso akakɔnɔla lonya la pami kakɔ.—Mateu 12:9-13; Mako 3:1-5.
12 Naka Afarisɛ wakayakiyanyaka yema tsho lo dikambo dia wanɛ waki l’ekakatanu lo demba, kete wanɛ waki wola lo nyuma mbakiwɔ kondekaka mbidja yimba. Kanyi ya kɔlɔ yaki lawɔ dikambo dia sambo k’ɔlɔlɔ akakonya dia vɔ mɔnyɔla kana minya elongodi w’elambo la atshi wa pɛkato yimba. (Joani 7:49) Koko, efula l’atei a weho w’anto asɔ waketawɔ wetshelo waki Yeso, nɛ dia aha la tamu vɔ wakɛnyi saki kande ka kimanyiya oleki ka nombosha. (Mateu 21:31; Luka 15:1) Koko, Afarisɛ wakɔnyɔlaka weolo wakadjaka Yeso dia kɔnɔla anto hemɔ ya lo nyuma. Vɔ wakangunɛngunɛ Yeso ɔnɛ: “Untu one atulungulaka antu wa kolo, atolekaka la wo.” (Luka 15:2) Dia mbakadimola l’akambo wakawofundaka, Yeso akakambe nto la wɛɛla w’olami w’ɛkɔkɔ. Oko watɔngɛnangɛnaka olami w’ɛkɔkɔ, lam’asholande ɔkɔkɔ wakashishɔ, woho akɔ wâmɛ mbangɛnangɛna andjelo l’olongo lam’ayatshumuya otshi wa pɛkato. (Luka 15:3-7) Yeso ndamɛ akangɛnangɛna lam’akandakimanyiya Zakɛyo dia nde ndjatshumoya oma lo lɔkɛwɔ lande la kɔlɔ l’edjedja. Nde akate ate: “On’a untu akayi, dia ndjuyanga la ndjushimbela wane wakashisho.”—Luka 19:8-10.
13 Ewanu ɛsɔ mɛnyaka hwe otshikitanu wele lam’asa losembwe laki Nzambi lele l’oyango wa kɔnɔla la kokɛ; la sambo k’ɔlɔlɔ kayasha afundji l’Afarisɛ lo mbidiyaka tɔtɔi tɔmɔtshi t’anto ndo manyaka anto efula. Ditshelo diawɔ di’anyanya la ɛlɛmbɛ wakawadje vamɛ akâkonya lo vɔ monga la lotamanya kana ndjaɔsa oko anto w’ohomba efula, koko Yeso akawatɛ ɔnɛ vɔ ‘wakɔnyɔlaka akambo woleki ohomba wa l’Ɛlɛmbɛ, lokumu l’ɔlɔlɔ, losembwe, kɛtshi la kɔlamelo.’ (Mateu 23:23) Tone woho wa mbokoya Yeso lo monga la losembwe la mɛtɛ lo kɛnɛ tshɛ katshaso ndo ndjalama di’aha shamɛ ndjaɛnaka dia tekɔ anto w’ɛlɔlɔ.
14 Kânga mbaki kombetawɔka Yeso ɛlɛmbɛ w’Afarisɛ, nde akalamaka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. (Mateu 5:17, 18) Lo ntsha ngasɔ, nde kotshika di’awui wa totshitshɛ wa l’Ɛlɛmbɛ ɛsɔ w’ɔlɔlɔ mbahemɛ wetshelo w’oma l’ɛlɛmbɛ akɔ. Lam’akananda omoto ɔmɔtshi lakasowaka l’ɛkɛlɛlɔ ka dikila ɛnɔnyi 12 ahɔndɔ ande ko kɔnɔ, Yeso akawotɛ ate: ‘Ɔna omoto, mbetawɔ kayɛ kambokɔkɔnɔla, otshu la wɔladi.’ (Luka 8:43-48) Ɛtɛkɛta wa Yeso woludi la kɛtshi akɛnya dia oma l’ɔlɔlɔ ande, Nzambi akayadje lo dihole diande. Kânga mbele lo ndjela mbekelo yawɔ nde komonga pudipudi ndo akɔnyɔla Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ lo sɔsɔmɛ l’atei a lemba l’anto, mbetawɔ kande akasungana futama.—Akambu w’Asi Lewi 15:25-27; ɛdika la Romo 9:30-33.
Onto Tshɛ la dia Monga la Sambo k’Ɔlɔlɔ
15 Lâdiko wa nde mɛnya woho watsha Nzambi akambo la losembwe, Yeso aketsha ambeki ande nto ɔnɛ anto tshɛ pombaka ntshaka akambo la losembwe. Jehowa akalange dia nde ‘mɛmbɛ wedja tshɛ losembwe.’ (Isaya 42:1) Dikambo sɔ mbakɛnya Yeso lo wɛɛla ande ɔmɔtshi w’ohomba efula, wɛɛla wendana l’Ose Samariya l’ɔlɔlɔ. Nde akasha wɛɛla ɔsɔ dia kadimola ombewi ɔmɔtshi w’Ɛlɛmbɛ wakalangaka ‘ndjaɔsa ndamɛ oko onto ɔlɔlɔ.’ Nde akambola ate: ‘Akɔna mɛtɛ ele onyami?’ nɛ dia, aha la tamu nde akalange mɛnya ɔnɛ paka Ase Juda mbakandahombaka mɛnya ɔlɔlɔ ande. Ose Samariya la lo wɛɛla waki Yeso akɛnya djembetelo ya sambo k’ɔlɔlɔ kaki Nzambi, nɛ dia nde aketawɔ shisha wenya la falanga yande dia kimanyiya ɔngɛndangɛnda w’oma lo wodja okina. Yeso akakumiya wɛɛla ande lo ndaka ɔnɛ lakawombola ate: “Utshu, ututshi pupu.” (Luka 10:25-37) Naka tayotshɛ onto tshɛ ɔlɔlɔ, aha la mbidja lokoho lande la demba kana dioho diande yimba, kete tayokoya losembwe laki Nzambi.—Etsha 10:34, 35.
16 Lo wedi okina, ɛnyɛlɔ k’afundji l’Afarisɛ toholaka ɔnɛ: naka sho nangaka kɛnɛmɔla losembwe laki Nzambi, kete hatohombe ‘ndjaɛnya ɔnɛ sho mboleki anto w’ɛlɔlɔ.’ (Undaki 7:16) Naka tayoyanga dia mambia anto akina lo mɛnya sambo kaso k’ɔlɔlɔ lo yoho yahasungana kana tayoleka nɛnya ɛlɛmbɛ w’anto, kete hatotetawɔma le Nzambi.—Mateu 6:1.
17 Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakamanya Yeso ase wedja fundo dikambo dia losembwe laki Nzambi aki di’ambeki ande tshɛ mbeka woho wa kɛnɛmɔla dionga sɔ. Bonde kele dikambo sɔ ohomba efula na? Afundelo tɔlɔmbaka dia ‘sho mbokoya Nzambi,’ ndo mboka tshɛ yaki Nzambi yekɔ losembwe. (Efeso 5:1) Yoho yakɔ yamɛ, Mika 6:8 nembetshiyaka ɔnɛ ɔtɔi ɔmɔtshi wa dikambo watɔlɔmba Jehowa ele dia sho ‘monga la losembwe’ lam’akɛndakɛndaso kâmɛ la Nzambi kaso. Lâdiko dia lâsɔ, Zefaniya 2:2, 3 toholaka ɔnɛ naka sho nangaka ndjokokamɛ lo kɛlɛ ka Jehowa, kete sho pombaka ‘nyanga sambo k’ɔlɔlɔ’ la ntondo ka lushi lɔsɔ ndja.
18 Nshi nyɛ y’ekomelo ya pâ mbele ‘etena koleki ɔlɔlɔ’ sho monga la losembwe. (2 Koreto 6:2) Sho kokaka monga l’eshikikelo ɔnɛ, naka l’ɛnyɛlɔ ka Jɔbɔ, sho ‘ndɔta sambo k’ɔlɔlɔ’ ndo ‘ndɔta losembwe oko kɔti,’ kete Jehowa ayotɔtshɔkɔla. (Jobo 29:14) Ngande wayotokimanyiya mbetawɔ lo losembwe la Jehowa dia sho ndjashikikɛ ɔnɛ tayonga la nshi yayaye y’ɔlɔlɔ na? Ndo nto, ngande watokokɛ losembwe laki Nzambi lo nyuma etena kɛnɛ keso lo kongɛ ‘nkɛtɛ k’oyoyo,’ lɛnɛ ayolola akambo wa losembwe na? (2 Petero 3:13) Sawo diayela ayokadimola lo wembola ɛsɔ.
[Footnotes]
a Afundelo wa Hɛbɛru kambaka la totɛkɛta tosato t’ohomba efula. Mɔtshi l’atei atɔ (mish·patʹ) kadimɔmaka tena efula ɔnɛ “losembwe.” Tokina tohende tafɔna (tseʹdheq la tsedha·qahʹ) kadimɔmaka mbala efula ɔnɛ “sambo k’ɔlɔlɔ.” Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimwami ɔnɛ “sambo k’ɔlɔlɔ” (di·kai·o·syʹne) mɔmbwamaka oko “dionga di’onto ɔlɔlɔ kana kanga losembwe.”
b Ɛnyɛlɔ kaki Yeso akɔtɔnɛ dimɛna efula nɛ di’ɛlɛmbɛ wa lonyɔ w’Ase Juda akawashaka lotshungɔ la kimanyiya nyama kele la pâ lushi la Sabato. Lo waaso akina efula, tamanu takongaka lo dui sɔ, diɔnɛ aki ekila kɔnɔla onto lushi la Sabato.—Luka 13:10-17; 14:1-6; Joani 9:13-16.
[Study Questions]
1. Bonde keso la saki ka lôtɔ ka vɔ totshelɛ akambo la losembwe?
2. Jehowa ngande wɔsande losembwe, ndo lande na keso l’ohomba wa mana losembwe laki Nzambi fundo?
3. Kakɔna kakokaso mbeka lo menda yoho yakambema tɔtɛkɛta ta lo Hɛbɛru la Grɛkɛ tokadimɔmi lo Bible ɔnɛ losembwe la sambo k’ɔlɔlɔ na?
4. Monga la losembwe kɛdikɛdi na, ndo oleki ntsha akambo tshɛ la losembwe?
5. Waonga akɔna wokakatani la losembwe laki Nzambi?
6. Ngande wônga Jehowa l’anande wa lanɛ la nkɛtɛ?
7. (a) Lo ndjela pɔlɔfɛsi kaki Isaya, amboteya lo dikambo dia losembwe laki Nzambi? (b) Ɔkɛndɛ akɔna waki la Yeso lo mbetsha ase wedja dikambo dia losembwe?
8. Bonde kele l’eleko ka ntondo, anto kondekaka mbeya elɛwɔ losembwe la mɛtɛ la sambo k’ɔlɔlɔ?
9, 10. (a) Ngande wakayange afundji l’Afarisɛ dia mɛnya sambo kawɔ k’ɔlɔlɔ? (b) Woho akɔna ndo bonde kakɛnya Yeso ɔnɛ afundji l’Afarisɛ waki l’etsha wa kɔlɔ?
11. (a) Bonde kakambola Afarisɛ Yeso dikambo dia kɔnɔla onto lushi la Sabato? (b) Kakɔna kakɛnya okadimwelo waki Yeso?
12, 13. (a) Otshikitani l’afundji la Afarisɛ, ngande wakɛnya Yeso dia nde ndjakiyanyaka dikambo di’atshi wa kɔlɔ? (b) Otshikitanu akɔna wele lam’asa losembwe laki Nzambi la l’anto wayaɔsa vamɛ oko anto w’ɛlɔlɔ na?
14. Ngande wakɛnya dihindo dimɔtshi diaki Yeso ɔnɛ oma l’ɔlɔlɔ ande, Nzambi ndjadjaka lo dihole di’onto?
15, 16. (a) Kakɔna katetsha wɛɛla waki Yeso w’Ose Samariya l’ɔlɔlɔ lo dikambo dia losembwe laki Nzambi? (b) Bonde kahatahombe ndjaɔsa ‘ɔlɔlɔ lo tshambandeko’?
17. Lande na ekɔ ohomba efula sho kɛnɛmɔla losembwe laki Nzambi?
18. Wembola akɔna wayokadimɔma lo sawo diayela?
[Caption]
[Footnotes]
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 24]
[Caption on page 24]
Yeso akamanya anto losembwe laki Nzambi fundo
[Caption on page 25]
[Review on page 25]
Onde Wɛ Kokaka Nembetshiya?
◻ Losembwe laki Nzambi kɛdikɛdi na?
◻ Ngande waketsha Yeso ase wedja akambo wa losembwe?
◻ Lande na kele sambo k’ɔlɔlɔ kaki Afarisɛ aki ka wɛngɛngɛ?
◻ Bonde kahombaso monga la losembwe?