Tonge la ‘memakana otsha le anto tshɛ’
‘Otetemale mbaohola dia vɔ monga anto w’ɔlɔlɔ wele nshi tshɛ la memakana le anto tshɛ.’—TITO 3:1, 2.
1. Bonde kele monga la memakana hatongaka nshi tshɛ dikambo dia wɔdu?
ƆPƆSTƆLƆ Paulo akafunde ate: “Nyumbukuyaki, uku wukuyami Kristu.” (1 Koreto 11:1) Ekambi waki Nzambi tshɛ salaka la wolo ɛlɔ kɛnɛ dia kitanyiya dako sɔ. Koko lo mɛtɛ, hatongaka nshi tshɛ wɔdu dia dikitanyiya nɛ dia takahowɔ oma le ambutshi aso wa ntondo dionga dia lokaki ndo waonga akina wahɔtɔnɛ l’ɛnyɛlɔ kakasha Kristo. (Romo 3:23; 7:21-25) Sho tshɛ kokaka monga la memakana naka sho mbidja welo dia monga la dionga sɔ. Koko hatohombe ndjaɛkɛ lo wolo wakiso hita oto. Kakɔna keso nto l’ohomba na?
2. Ngande wakokaso monga la ‘memakana otsha le anto tshɛ’?
2 Memakana kele oko kɛnɛ kele la Nzambi kekɔ olowa ɔmɔtshi wa nyuma k’ekila. Lo yɛdikɔ yayotoyela ɛlɔmbwɛlɔ ka wolo waki Nzambi wakamba olimu mbayoleka mɛnama elowa atɔ le so. Paka lo sala ngasɔ mbayotonga anto wele ‘la memakana’ otsha le anto tshɛ. (Tito 3:2) Nyɛsɔ tɔsɛdingole woho wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ ka Yeso ndo kimanyiya anto wahomana laso dia vɔ ‘tana ekeketshelo.’—Mateu 11:29; Ngalatiya 5:22, 23.
Lo nkumbo
3. Akambo akɔna weta lo nkumbo mɔtshi wakɛnɛmɔla yimba ya l’andja ɔnɛ?
3 Dihole dimɔtshi diele memakana ekɔ ohomba efula ele lo nkumbo. Organisation mondiale de la santé mɛnaka dia ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo wekɔ la wâle efula lo yônge ya wamato oleki wâle wakoka mbakomɛ oma l’aksida la hemɔ ka malaria. Ɛnyɛlɔ, la Londres, lo wodja w’Angleterre, l’akambo wa ngala lokama wasalema lo wodja ɔsɔ, 25 salemaka l’atei wa nkumbo. Apulushi pomanaka mbala la mbala l’anto wakɛnɛmɔla kɛnɛ kele l’etema awɔ ‘l’ehangohango ndo wakamba l’ɛtɛkɛta wa kɔlɔ.’ Kɛnɛ koleki tshɛ kɔlɔ ele atshukanyi amɔtshi mbetawɔka dia ‘kɛlɛ ka kɔlɔ’ monga la shɛngiya lo diɔtɔnganelo diele lam’asawɔ. Ditshelo sɔ tshɛ diekɔ ɛnamelo ka kɔlɔ ka ‘yimba ya l’andja ɔnɛ’ ndo ditshelo dia woho ɔsɔ bu la dihole lo nkumbo y’Akristo.—Efeso 4:31; 1 Koreto 2:12.
4. Shɛngiya yakɔna yakoka monga la memakana l’atei wa nkumbo?
4 Tekɔ l’ohomba wa nyuma ka Nzambi dia sho shika tanga la ntondo ka tɔsɛngiya ta kɔlɔ t’ase andja ɔnɛ. “Lam’eli nyuma ka Khumadiondjo, ndjadjasela keko laawo.” (2 Koreto 3:17) Ngandji, kɛtshi, ndjakimela ndo ndjaenda keketshaka kâmɛ kele lam’asa wadi l’omi, kânga mbewɔ bu kokele. (Efeso 5:33) Solo dia memakana mbetɛka nkumbo dihole di’ɔngɛnɔngɛnɔ, diɔ kimanyiyaka dia mbewɔ ata ndo ewanu wahandjola nkumbo efula. Kɛnɛ kata onto kekɔ ohomba, koko woho wakitande mbakɛnɛmɔla oyango wa kɛnɛ katande kɛsɔ. Naka onto mbuta kandji kana ekiyanu wele lande la memakana tshɛ, kete dui sɔ diayotutsha kɛlɛ. Sɔlɔmɔna, Nkumekanga ka lomba akafunde ate: “Kaluya diui la memakana atutshutshaka kele, keli diui dia wulu diatufudiaka kele.”—Tukedi 15:1.
5. Naa ohomba wa memakana lo nkumbo kele anto wa lɔkɔ wekɔ l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi?
5 Memakana kekɔ ohomba efula lo nkumbo kele anto wa lɔkɔ wekɔ l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi. Memakana kosanganyemi l’etsha wa kɛtshi mbeyaka ndjokotola anto wele bu l’etema wa lonyû oya le Jehowa. Petero akalake Akristo wa wamato ate: “Nyetawo aui a waumenyu, ne dia naka amotshi hawukitanyia diui dia [Nzambi], ndu waha la diui dia [Nzambi], wayudietawo ne dia ditshelu dia wadiewo lam’ayuwena ditshelu dianyu di’ololo diosohanyi la [dilɛmiɛlɔ di’efula]. Tanyuyalengaki la elelo ka divu, elengelo ka diango dia paunyi, kuyanga k’elotelo k’ahondo. Keli nyuyali la elengelo k’ushami l’utema, elengelo k’utema a memakana la ki kahalana, k’ushinga a wulu lu ashu a [Nzambi].”—1 Petero 3:1-4.
6. Ngande wakoka memakana keketsha diɔtɔnganelo diele lam’asa ambutshi l’ana?
6 Diɔtɔnganelo diele lam’asa ambutshi l’ana mbeyaka ndana, djekoleko naka ngandji ka Jehowa bu l’atei wa nkumbo. Ekɔ ohomba di’ase nkumbo y’Akristo tshɛ monga la dionga dia memakana. Paulo akalake ambutshi ate: “Tanyutshaki ananyu kele, keli nyuwaudia lu elembe la lu wetshelu wa Khumadiondjo.” (Efeso 6:4) Diɔtɔnganelo dia dimɛna diele lam’asa ambutshi l’ana diayokeketshama, naka ase nkumbo tshɛ monga la memakana. Dean, ɔmɔtshi l’atei w’ana atanu waki Papa kɛmɔtshi akohɔ akambo amɔtshi wendana la she ate: “Papa aki la solo dia memakana. Hafɔnya diekɔ lushi lɔmɔtshi lakamawane la nde kânga lam’akimi leke l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi. Mbala tshɛ nde aki la solo dia memakana, kânga etena kakinde la lonyangu. Mbala mɔtshi, dia mbishami dilanya nde akatomaka dia dimi tolala lo shambrɛ kana shimbami lo tshanda mɔtshi di’aha dimi kɛnya tɔkɛnyɔ tɔmɔtshi tatomolangaka, koko ndooko lushi lakamakakatana la nde. Nde komonga tsho ombutshi aso. Nde aki nto ɔngɛnyi aso, ndo sho konangaka mbonyangiya.” Lo mɛtɛ, memakana kimanyiyaka dia keketsha diɔtɔnganelo diele lam’asa ambutshi l’ana.
L’Olimu aso w’esambishelo
7, 8. Lande na kele ekɔ ohomba monga la memakana l’olimu w’esambishelo?
7 Dihole dikina diele memakana kekɔ ohomba ele l’olimu w’esambishelo. Lam’asambishaso anto lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo, sho pomanaka l’anto wele la waonga wotshikitanyi. Amɔtshi mpokamɛka l’ɔlɔlɔ tshɛ losango l’elongamelo latatawaɛmbɛ. Akina mbeyaka litona l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ wotshikitanyi. Etena kahetawɔ anto losango laso mbakoka dionga dia memakana tokimanyiya dia sho kotsha ɔkɛndɛ aso wa monga ɛmɛnyi polo ndo lo tokoma ta nkɛtɛ.—Etsha 1:8; 2 Timote 4:5.
8 Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde ate: “Nyukidia Kristu uku Khumadiondjo lu etema anyu. Nyutayalongosodi dia nyu mbeya lama nkaluya diui le untu tshe lanyumbula, dia elungamelu keli l’etema anyu. Keli nyutshi okone la memakana la [dilɛmiɛlɔ di’efula].” (1 Petero 3:15) Lam’ele sho mbɔsaka Kristo l’ɔlɔlɔ tshɛ oko Ɛnyɛlɔ kaso, sho salaka la wolo dia monga la dionga dia memakana ndo la dilɛmiɛlɔ etena kasambishaso anto watotondjɛ ɛtɛkɛta wa lɔlɛngɔ. Dionga sɔ tondjaka mbala efula etombelo w’amɛna.
9, 10. Kɔndɔla dikambo dimɔtshi diɛnya ohomba wa monga la memakana l’olimu w’esambishelo.
9 Lam’akadihola wadɛnde lokuke etena kakakɔkɔlaka onto ɔmɔtshi lo luudu lawɔ, Keith akadjasɛ ki. Lam’akɛnyi mama kɛsɔ di’Ɔmɛnyi wa Jehowa mamboya dia ndjowaenda, nde akatatɛ tɛkɛta la kɛlɛ tshɛ ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ anto wasalɛ ana kɔlɔ. Ɔnangɛso akatshikala ki. La lotutsha tshɛ nde akakadimola ate: “Lambonyanga lo woho wakanyiyayɛ ngasɔ. Lam’alangɛ, onde dimi kokaka kɛnya kɛnɛ ketawɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa?” Keith om’aki mama kɛsɔ akahokamɛka sawo sɔ, ɔnkɔnɛ nde akaye lo soko dia ndjotɛ ɔnangɛso ɔsɔ dia nde kawola.
10 L’ɔkɔngɔ diko, atshukanyi asɔ wakatatɛ nyanga lo woho wakawatshanya ɔnangɛso ɔsɔ lo yoho ya kɔlɔ shɔ. Memakana kaki lande akananda etema awɔ. Aha la vɔ nongamɛ, lomingu ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, ɔnangɛso ɔsɔ akakawola dia towaenda, ko Keith nde la wadɛnde waketawɔ dia nde mbaɛnya woho wasukɛ Afundelo dietawɔ diande. Atshukanyi asɔ wakayotaka ɔnɛ: “L’ɛnɔnyi ndekana ehende wakayele, sho takahokamɛ akambo efula wakatotɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa ekina. Vɔ waketawɔ mbeka Bible ndo vɔ akɔ ahende wakayobatizamaka dia mɛnya djembetelo ya ndjakimɔ kawɔ le Jehowa. Ɔsɔ mɛtɛ aki dikambo di’ɔngɛnɔngɛnɔ le Ɔmɛnyi wakaye ntondo ndjenda Keith nde la wadɛnde! Ɔmɛnyi ɔsɔ akayohomanaka l’atshukanyi asɔ ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ ndo akayɛnaka dia vɔ waya anyande wa lo nyuma. Mɛtɛ memakana akatondja elowa w’ɔlɔlɔ.
11. Lo yoho yakɔna yakoka memakana kimanyiya onto ɔmɔtshi dia mbetawɔ akambo wa mɛtɛ wa lo Bible?
11 Olimu w’ɔsɔlayi wakakambaka Harold akôkonya ɛkɛlɛkɛlɛ ndo nde kombetawɔka ɔnɛ Nzambi ekɔ. Kɛnɛ kakayoleka tshɛ mbosha pâ l’asolo ko aksida wakasale shufɛlɛ mɔtshi yakadjɔ wanu, aksida wele wakatshike Harold l’ɛkɔmɔ ka pondjo. Lam’akaye Ɛmɛnyi wa Jehowa dia ndjôsambisha, Harold akawatɛ di’aha vɔ ndja nto. Koko lushi lɔmɔtshi, Bill, Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi akatshu dia tenda onto ɔmɔtshi lakɛnya nsaki l’akambo wa mɛtɛ, onto ɔsɔ nde la Harold wakangana asoko ahende. Aha lande mbeya, Bill akakɔkɔla lo luudu laki Harold. Lam’akadihola Harold lele akakɛndakɛndaka la totamba tohende lokuke, Bill akalɔmbɛ edimanyielo mbala kakɔ ɔtɔi ndo lo mbotɛ dia nde akaye ndjenda onto ɔmɔtshi lo luudu losukanyi lande koko nde amboyondja soko diakɔ. Kakɔna kakasale Harold na? Aha la Bill mbeya, Harold akɛnyi lo televiziɔ emisiɔ ɔmɔtshi wakɛnyaka woho wakakambaka Ɛmɛnyi wa Jehowa kâmɛ dia mbikisha Mbalasa ka Diolelo ndo dia kishidiya lo tshenyi ya wonya. Nde akambe heyama dia mɛna woho wakakambaka anto efula kâmɛ, ko nde akatshikitanya dionga diakinde ladiɔ otsha le Ɛmɛnyi wa Jehowa. Oko wakanandema otema ande oma lo woho wakalɔmbɛ Bill edimanyielo la kɛtshi tshɛ ndo dionga dia lotutsha diaki lande, Harold aketawɔ di’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndja ndjôsambisha. Nde akeke Bible, akahame ndo akakome okambi waki Jehowa wambobatizama.
L’etshumanelo
12. Waonga akɔna w’ase andja ɔnɛ wahomba wanɛ wele l’etshumanelo k’Akristo mbewɔ?
12 Dihole dia sato diele ekɔ ohomba mɛnya memakana ele l’etshumanelo k’Akristo. Lo tshunda di’anto dia nshi nyɛ anto hawɔkɔhɛ la kakatana. Ewanu, tâmanu ndo ekakatanu mbele akambo waleka mɛnama ɛlɔ kɛnɛ le anto wɔsa lɔsɛnɔ lo yoho ya l’emunyi. Mbala mɔtshi, waonga w’ase andja ɔnɛ ndjɔtɔka yema yema l’etshumanelo k’Akristo ndo vɔ ndjotondjaka ewanu kana ndjakonyaka dia tondjanɛ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ. Anangɛso wele l’ɛkɛndɛ l’etshumanelo mongaka la lonyangu efula etena katomba akambo wa ngasɔ l’etshumanelo. Koko ngandji kokawɔ Jehowa ndo anangɛwɔ mbatshutshuyaka dia nyanga woho wa kimanyiya wanɛ wambotakɔ mboka dia vɔ kalola lo mboka.—Ngalatiya 5:25, 26.
13, 14. Etombelo akɔna wakokaso kondja etena ‘ketshaso la memakana tshɛ wanɛ wele bu suke dia mbetawɔ awui aso’?
13 Lo ntambe ka ntondo, Paulo nde la Timɔtɛ k’osekande wakahomana l’ekakatanu oma le anto amɔtshi l’atei w’etshumanelo. Paulo akalake Timɔtɛ dia nde ndjalama la ntondo k’anango wele oko mpoke y’awomba ‘yaha la nɛmɔ.’ Paulo akawotɛ ate: “Ukambi wa Khumadiondjo hahumbi ndjala la tamu, keli ayali la memakana le antu tshe, lama mbetsha antu, ayali la wolamu. Ewuli atunyi wa dikambu la memakana.” Etena kongaso la memakana kânga lam’atosola anto, dui sɔ ndjâtshutshuyaka mbala efula dia vɔ kana yimba ɔlɔlɔ l’akambo watɔnyɔlawɔ. Lo wedi okina, oko wakafunde Paulo nto, Jehowa mbeyaka mbakimanyiya dia vɔ ‘kadimola etema awɔ dia vɔ kondja ewo k’oshika k’akambo wa mɛtɛ.’ (2 Timote 2:20, 21, 24, 25) Tolembete dia Paulo kakatanyaka loshilambo, ndjakimɛ la memakana.
14 Paulo akakambaka l’akambo wakandasambishaka. Lo kɛnɛ kendana la diɔtɔnganelo diaki lam’asande la wanɛ wakayaɔsaka oko ‘atumami wa weke’ l’etshumanelo ka la Kɔrɛtɔ, Paulo akalake anango ate: “Dimi Paulu lambunyosengasenga [oma lo] memakana ka kenemo ka Kristu—dim’ako lukitshikitshi la ntundu kanyu lam’emi la nyu, keli amakina dimi ndjalaka la dihunga lu dikambu dianyu!” (2 Koreto 10:1; 11:5) Lo mɛtɛ, Paulo akayelaka ɛnyɛlɔ kaki Kristo. Tolembete dia nde akalake anango asɔ ‘oma lo memakana ka Kristo.’ Ɔnkɔnɛ, nde akewɔ dionga dia ndjaɔsa oko owandji, mbut’ate fundɛ anto akambo la wolo. Aha la tâmu, dako diande diakangɛnyangɛnya ase etshumanelo wanɛ waki l’etema wetawɔ alako. Nde akakandola ekakatanu waki l’etshumanelo ndo akakimanyiya dia ki ndo kâmɛ monga lam’asawɔ. Shi ɔsɔ ekɔ dionga diahombaso sho tshɛ sala la wolo dia mbokoya? Djekoleko dikumanyi pombaka mbokoya ditshelo diaki Kristo nde la Paulo.
15. Lande na kahomba onto lasha dako monga la memakana?
15 Aha paka etena kele ki ndo kâmɛ ka l’etshumanelo kaya lo wâle mbahombaso mbisha anto akina ekimanyielo. La ntondo k’ekakatanu tomba, anangɛso wekɔ l’ohomba w’ɛlɔmbwɛlɔ ka la ngandji. Paulo akalake ate: “Anyasu, naka untu ambutakana lu dikambu dia kolo, nyu akanga a Nyuma nyûkaluya.” Ko ngande wahomba engwelo kɛsɔ mbishama? “L’etema wa memakana. Uyalami weme, ndu we utukuhimbama.” (Ngalatiya 6:1) Monga la ‘yimba ya memakana’ hatongaka nshi tshɛ dikambo dia wɔdu, djekoleko nɛ dia Akristo tshɛ mbidja ndo apami wakasɔnama vɔ lawɔ tɔkɔka lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ. Koko memakana kele l’onto lasha dako kayokimanyiya onto lambotsha kɔlɔ dia nde kawola lo mboka.
16, 17. Kakɔna kakoka kimanyiya di’onto latona dako tshikitanya kanyi yande?
16 Lo Grɛkɛ k’edjedja, tshɛkɛta yokadimɔmi ɔnɛ ‘mingola’ mendanaka nto la tshelo ya kaloya weka ledie kawɔ kana sɔnga weka wambɔ̂kɔ. Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ esakelo ka pâ efula. Koko dɔkɔtɛlɛ diasakɛ onto dia sɔnga weka wambɔ̂kɔ mɛnyaka ohomba w’esakelo kɛsɔ oma l’ɛtɛkɛta w’ekeketshelo watondjande. Dionga diande dia ki diekɔ ekeketshelo le ɔkɔnyi. Naka nde takeketshisha ɔnɛ lele la pâ yema la ntondo, kete ɔkɔnyi hatoleka mboka wɔma w’esakelo kɛsɔ. Woho akɔ wamɛ, engwelo ka lo nyuma mbeyaka mbisha onto pâ. Koko memakana kele l’ɔnɛ langola onto ayokimanyiya ɔnɛ langolawɔ dia mbetawɔ engwelo kɛsɔ, mbokimanyiya dia nde monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ waki lande ntondo ndo mbokimanyiya dia nde tshikitanya dionga diande. Oyadi kânga l’etatelo onto hetawɔ dako, memakana kele l’ɔnɛ lasha dako ayokimanyiya onto lalakande dia tshikitanya dionga diande, mbut’ate nde mbeyaka ndjokitanyiya dako dia dimɛna di’oma l’Afundelo diawoshande.—Tukedi 25:15.
17 Etena kakimanyiyawɔ anto akina dia kawola lo mboka k’ɔlɔlɔ, wâle wekɔ wa wanɛ wangolawɔ mbɔsa dako sɔ oko wambowaɔnyɔla. Ofundji ɔmɔtshi akafunde lo dikambo sɔ ate: “Etena kashaso onto dako sho tolangaka monga yema awui wolo, diɔ diakɔ diele ekɔ ohomba efula monga la memakana etena kangolaso anto akina.” Memakana koye oma lo ndjâkitshakitsha kayokimanyiya Okristo washa dako dia mbewɔ dikambo sɔ.
‘Otsha le anto tshɛ’
18, 19. (a) Lande na kakoka Akristo mɛna wolo dia monga la memakana otsha le ewandji wa lɛɛta? (b) Kakɔna kayokimanyiya Akristo dia monga la memakana otsha le ewandji wa lɛɛta ndo etombelo akɔna wakoka monga la dikambo sɔ?
18 Dihole dimɔtshi diɛna anto wolo monga la memakana ele otsha le ewandji wa lɛɛta. Ekɔ mɛtɛ di’ewandji ɛmɔtshi salaka akambo l’okonda ndo aha la kɛtshi. (Undaki 4:1; 8:9) Koko, ngandji kokaso Jehowa kayotokimanyiya dia mbeya lowandji lande laheme tshɛ ndo mbisha ewandji wa lɛɛta nɛmɔ lo yɛdikɔ yele l’elelo. (Romo 13:1, 4; 1 Timote 2:1, 2) Oyadi kânga ewandji wa lâdiko woyanga toshimba dia sho tɛmɔla Jehowa lo sɛkɛ, sho nyangaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ toho tokina takokaso mbisha olambo aso wa lotombo.—Heberu 13:15.
19 Sho hatonge pondjo la lohetsho otsha le wɔ. Sho salaka la wolo dia monga anto wele la wɛdimo kânga mbahatahombe pondjo mɔnyɔla atɔndɔ waki Nzambi wosembwe. Lo sala akambo lo yoho shɔ, anangɛso wekɔ lo kamba olimu awɔ w’esambishelo lo wedja 234 l’andja w’otondo. Sho kitanyiyaka dako diaki Paulo diata ɔnɛ: “mbetawo [awui w’]embuledi, ndu [w’]ewandji, la dia ndjala la ukitanyia, la dia ndjalongosola lu elimu w’ololo tshe. Ta[tɔ]tengaki untu, ta[t]uyalaki la ngala, keli [to]yali la memakana, [t]enya antu tshe ndjakitshakitsha lu akambu tshe.”—Tito 3:1, 2.
20. Ɛtshɔkɔ akɔna wakongɛ anto wele la memakana?
20 Anto wele la memakana wayɔtshɔkwama efula. Yeso akate ate: “Wane weli la memakana, weko la otshoko, ne dia vo wayukita kete.” (Mateu 5:5) Le Akristo w’akitami w’esɔ, monga la memakana mbashikikɛka dia vɔ tetemala ndjala l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la diɛsɛ dia lânde dia mbolɛ nkɛtɛ k’otondo l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo. Le “ului a wuki” w’“ekoko ekina” vɔ wekɔ lo tetemala la mɛnya memakana ndo wekɔ lo kongɛ l’asolo walomɔlomɔ dia ndjɔsɛna lo Paradiso ka la nkɛtɛ. (Enyelo 7:9; Joani 10:16; Osambu 37:11) Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ elongamelo ka dimɛna efula! Tatohɛke pondjo kɛnɛ kakohola Paulo Akristo wa l’Ɛfɛsɔ ate: “Okone dimi, usi lukanu le Khumadiondjo, lambunyosengasenga nti: Nyokendakendaki ololo uku leta lakanyetama, la ndjakitshakitsha tshe ndu la memakana.”—Efeso 4:1, 2, sho mbɛnganyisha alɛta ango.
Ovuswelo
• Ɛlɔlɔ akɔna waya oma lo monga la memakana
• lo nkumbo?
• l’olimu w’esambishelo?
• l’etshumanelo?
• Ɛtshɔkɔ akɔna walakawɔ anto wele la memakana?
[Osato wa lo lɛkɛ 25]
Memakana kekɔ ohomba efula lo nkumbo kele anto wa lɔkɔ wekɔ l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi
[Osato wa lo lɛkɛ 25]
Memakana keketshaka diɔtɔnganelo diele lam’asa ase nkumbo
[Osato wa lo lɛkɛ 27]
Tɛkɛta dikambo dia mbetawɔ kayɛ la memakana ndo la dilɛmiɛlɔ di’efula
[Osato wa lo lɛkɛ 28]
Ondaki wele la memakana koka kimanyiya onto lambotakɔ mboka