Tɔkɛndɛkɛndɛ lo mboka katafule osase
“Mbuka k’untu ololo keli uku usasi w’ehutwelu k’unya, watufulanelaka edja ndu w’unya l’atei ote.”—TUKEDI 4:18.
1, 2. Kakɔna kakɛnyi ekambi waki Nzambi oko etombelo wa ofulanelo wa osase wa lo nyuma w’oma le Jehowa?
AKƆNA akoka nembetshiya dimɛna dimɛna etombelo wonga l’osase wa yanyi lo wodjima oleki Jehowa Nzambi lele Kiɔkɔ y’osase? (Osambu 36:9) Nzambi mbutaka ɔnɛ: ‘Etena katokomaka osase wa pindju lo tokoma ta nkɛtɛ, nkɛtɛ yatokadimɔka oko diwomba l’ɛse ka dimatelo ndo diangɔ dia lɔkɔ nɛngama oko dihɔndɔ.’ (Jobo 38:12-14) Etena katawande yanyi, mbataleke kɛnɛmɔma woke ndo woho wele okama aso wa nkɛtɛ, oko woho watotombaka tafadi oma lo mashinyi w’atafadi.
2 Jehowa ekɔ nto Kiɔkɔ ya osase wa lo nyuma. (Osambu 43:3) Etena katatetemala andja ɔnɛ monga lo wodjima wa tshududu, Nzambi ka mɛtɛ tetemalaka ngamulɛ ekambi ande osase. Naa etombelo wele la dui sɔ? Bible kadimolaka ɔnɛ: “Mbuka k’untu ololo keli uku usasi w’ehutwelu k’unya, watufulanelaka edja ndu w’unya l’atei ote.” (Tukedi 4:18) Osase watafulanɛ w’oma le Jehowa tetemalaka ngamula mboka k’ekambi ande ndo mbalowanyaka lo awui wendana la okongamelo, wetshelo, ndo lɔkɛwɔ.
Osase wa lo nyuma ambela otshikitanu lo okongamelo w’akambo
3. Kakɔna kakalakema lo Isaya 60:17?
3 Lo tshimbo y’ɔprɔfɛta Isaya, Jehowa akate ate: “Dimi layukela paunyi lu dihuli di’ohotela, fesa lu dihuli dia luwulu, ohotela lu dihuli di’utamba, ndu luwulu lu dihuli di’ave.” (Isaya 60:17) Oko wɛnama olowanyelo lo woho watowokitanyaka ɛngɔ kɛmɔtshi kele bu la nɛmɔ efula la kɛnɛ kele la nɛmɔ di’efula, mbele Ɛmɛnyi wa Jehowa wakasale etshikitanu efula lo awui wendana la okongamelo lo nshi “y’ekumelu k’etena kene,” kana ‘nshi y’ekomelo.’—Mateu 24:3; 2 Timote 3:1.
4. Yɛdikɔ yakɔna yakɔsama lo 1919, ndo wahɔ akɔna waki la yɛdikɔ yakɔ?
4 Lo etatelo ka nshi y’ekomelo, tshumanelo di’Ambeki wa Bible lokombo lakeyamaka Ɛmɛnyi wa Jehowa ntondo wakasalaka vɔtɛ dia sɔna dikumanyi ndo waa diakrɛ. Koko dikumanyi dimɔtshi konangaka sambisha l’otema ɔtɔi. Amɔtshi kotonaka tsho dia vɔamɛ sambisha, koko wakatshutshuyaka anto akina diaha vɔ sala olimu ɔsɔ. Ɔnkɔnɛ, lo 1919 wakadje ɔkɛndɛ w’oyoyo lo tshumanelo tshɛ, mbuta ate ɔkɛndɛ wa ɔnɔmbɔdi w’olimu. Etshumanelo kosalaka vɔtɛ dia sɔna ɔnɔmbɔdi w’olimu koko nde akasɔnamaka lo ɔkɛndɛ ɔsɔ lo ndjela teokrasi oma le kɔmite ka filialɛ k’ekambi wa Nzambi. Ɛkɛndɛ wa ɔnɔmbɔdi w’olimu aki ndo wa kongɛ olimu w’esambishelo, mbisha anto bɛtshi dia nkɛtɛ dia sambisha ndo keketsha anto dia vɔ ndjasha l’olimu w’esambishelo. Lo ɛnɔnyi wakayele lâsɔ, olimu w’esambishelo ka Diolelo wakakeketshama efula.
5. Otshikitanu akɔna wakasalema lo 1920?
5 Lo losanganya la woke laki Ambeki wa Bible lakasalema la Cedar Point, Ohio lo États-Unis lo 1922, tshumanelo tshɛ diakakeketshama dia “Mbewoya, mbewoya, mbewoya awui wa Nkumekanga ndo wa diolelo diande.” Oma ko 1927 olimu w’esambishelo wakakongɛma dimɛna ndo Lushi la lomingu lakayɔsɔnamaka oko lushi loleki dimɛna la sambisha lo luudu la luudu. Lande na lushi lɔsɔ? Nɛ dia Lushi la lomingu anto efula hawokambe elimu. Ɛlɔ kɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ la yimba yâmɛ lo ndjatshutshuya dia membolaka anto lo wenya walekawɔ tanema la ngelo, ɛnyɛlɔ oko lo wikɛndɛ ndo l’akɔlɔ.
6. Lo 1931, yɛdikɔ yakɔna yakɔsama ndo ngande waki yɛdikɔ shɔ la shɛngiya lo olimu w’esambishelo ka Diolelo?
6 Anto wakanyomoyoleka keketshama dia sambisha Diolelo lo losanganya lakasalema la Columbus, Ohio lo États-Unis Lushi la lomingu, Ngɔndɔ k’esambele 26, 1931 lo etenyi ka losanganya ka l’ɔkɔngɔ a midi. Lo losanganya lɔsɔ mbaketawɔma ntondo yɛdikɔ mɔtshi ndo l’ɔkɔngɔ diko yɛdikɔ shɔ yakayetawɔmaka lo andja w’otondo. Etenyi kɛmɔtshi ka yɛdikɔ shɔ mbutaka ɔnɛ: “Sho tekɔ ekambi wa Jehowa Nzambi wakalongola olimu ɔmɔtshi wa sala lo lokombo lande, ndo dia kitanyiya didjango diande dia sambisha anto dikambo dia Yeso Kristo ndo mbewoya anto dia Jehowa mbele Nzambi ka mɛtɛ ndo Kanga-Wolo-Tshɛ; diakɔ diele sho tambetawɔ ndo tambɔsa l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ lokombo lele Nkumadiɔndjɔ Nzambi ndamɛ akatoshalɔ ndo sho nangaka mbeyama oma lo lokombo lɔsɔ ndo mbelamɛ lokombo lakɔ, mbuta ate Ɛmɛnyi wa Jehowa.” (Isaya 43:10) Lokombo l’oyoyo lɔsɔ lakɛnyaka mɛtɛ olimu wa ntondo wakahombe sala wanɛ tshɛ wɔsa lokombo lɔsɔ! Eelo, Jehowa ekɔ l’olimu ɔmɔtshi wahomba ekambi ande tshɛ kamba. Anto tshɛ wakakadimola la ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ ɔnɛ eelo.
7. Otshikitanu akɔna wakasalema lo 1932, ndo lande na?
7 Dikumanyi efula wakayasha lo olimu w’esambishelo. Koko lo ahole amɔtshi, dikumanyi diakawasɔnaka lo sala vɔtɛ wakatone la wolo tshɛ kanyi y’ɔnɛ onto tshɛ la lo etshumanelo pombaka ndjasha lo esambishelo ka lo sɛkɛ. Koko, etshikitanu ekina wakahombe salema kema edja. Diakɔ diele lo 1932 tshumanelo diakalongola dako lo Tshoto y’Etangelo diaha vɔ salaka nto vɔtɛ dia sɔna dikumanyi la waa diakrɛ. Lo dihole dia vɔ sala ngasɔ, vɔ wakahombe sala vɔtɛ dia sɔna kɔmite k’olimu kokengami la apami wele la lonyuma la dimɛna ndo wayasha l’olimu w’esambishelo ka lo sɛkɛ. Oma lɔkɔ, wakasha wanɛ wakayashaka l’ohetoheto tshɛ ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla olimu w’esambishelo ndo olimu wakatetemala ntshɔ otsha la ntondo.
Ofulelo w’osase nembetshiyaka etshikitanu ekina
8. Otshikitanu akɔna wakasalema lo 1938?
8 Osase ‘wakatetemala fula.’ Lo 1938 wakanya osalelo wa vɔtɛ. Ekambi tshɛ wa lo tshumanelo wakahombe sɔnama lo ndjela teokrasi lo ɛlɔmbwɛlɔ ka ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ.’ (Mateu 24:45-47) Tshumanelo suke la tshɛ dia Ɛmɛnyi wa Jehowa waketawɔ otshikitanu ɔsɔ ndo olimu w’esambishelo wakatetemala ntɔ elowa.
9. Lo 1972, yɛdikɔ yakɔna yakɔsama ndo lande na kakɔsama yɛdikɔ shɔ?
9 Tatɛ Ngɔndɔ ka dikumi 1, 1972, otshikitanu okina wakasalema lo dikambo dia ɛlɔmbwɛlɔ ka etshumanelo. Yɛdikɔ ya tshumanelo tshɛ di’Ɛmɛnyi wa Jehowa dia lo andja w’otondo nɔmbwamaka oma le olui wa dikumanyi, koko aha nto oma le okambi w’etshumanelo kana omendji ɔtɔi. Yɛdikɔ y’oyoyo shɔ yakakeketsha mɛtɛ apami wambotshunda lo nyuma dia vɔ monga l’akoka wa nɔmbɔla etshumanelo. (1 Timote 3:1-7) Etombelo wakayala ele lofulo la woke la anangɛso wakayalowanya dia monga l’ɛkɛndɛ l’etshumanelo. Vɔ waki mɛtɛ ekimanyielo ka dimɛna efula lo nɔmbɔla eyoyo efula waketawɔka akambo wa mɛtɛ!
10. Otshikitanu akɔna wakasalema lo 1976?
10 Ase Olui-walɔmbɔla wakakongɛma lo kɔmite shamalo ndo tatɛ Ngɔndɔ ka ntondo 1, 1976, elimu tshɛ wa okongamelo ndo wa tshumanelo lo nkɛtɛ k’otondo wakendamaka oma le kɔmite shɔ. Aki tshondo y’ɔtshɔkɔ dia toho tshɛ ta olimu wa Diolelo nɔmbwama oma le ‘andaki efula’!—Tukedi 15:22; 24:6.
11. Otshikitanu akɔna wakasalema lo 1992, ndo lande na?
11 Otshikitanu okina wakasalema lo 1992 mbuta ate otshikitanu wakafɔnaka la wɔnɛ wakasalema l’ɔkɔngɔ w’okalwelo w’ase Isariyɛlɛ ndo w’anto akina oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. Lo nshi shɔ, ase Lɛwi wakahombaka sala olimu wa lo tɛmpɛlɔ komonga efula. Diakɔ diele wakasha waa Netinimɛ waki komonga ase Isariyɛlɛ olimu efula wa sala dia kimanyiya ase Lɛwi. Lo woho akɔ wâmɛ mbele lo 1992 “ekoko ekina” wakalongola ɛkɛndɛ ekina w’olimu dia kimanyiya olui w’ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ dia vɔ kotsha ɛkɛndɛ awɔ wataleke monga efula wendana la olimu wa la nkɛtɛ. Vɔ wakasɔnama dia kimanyiya kɔmite ya Olui-walɔmbɔla.—Joani 10:16.
12. Ngande waketɛ Jehowa wɔladi oko ɔnɔmbɔdi aso?
12 Naa etombelo waki la etshikitanu ɛsɔ tshɛ? Jehowa mbutaka ɔnɛ: ‘Dimi layetɛ ɛlɔmbɔdi ayɛ wɔladi ndo emboledi ayɛ anto wosembwe.’ (Isaya 60:17) Ɛlɔ kɛnɛ ‘wɔladi’ wekɔ l’atei w’ekambi waki Jehowa ndo ngandji ka ‘losembwe’ ambokoma ‘omboledi’ mbuta ate wolo wâtshutshuya dia kambɛ Nzambi. Vɔ kongɛma dimɛna dia kotsha olimu w’esambishelo ka Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki.—Mateu 24:14; 28:19, 20.
Jehowa ekɔ lo tongamulɛ osase lo wetshelo
13. Ngande wakakimanyiya Jehowa ekambi ande dia vɔ ndowanya eokelo kawɔ ka wetshelo ɛmɔtshi lo ɛnɔnyi 1920?
13 Jehowa ekɔ lo tangamula nto osase yema yema lo mboka k’ekambi ande l’awui wendana la wetshelo. Enyelo 12:1-9 toshaka ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi. Ɔkɔndɔ ɔsɔ tɛkɛtaka dikambo dia akɛnyi asato wa didjidji: “umutu” lele la diemi ndo lakote, “ului a wuki wa tilili,” ndo “ona pami.” Onde wɛ mbeyaka olembetshiyelo w’anto asɔ? Dikambo sɔ diakalembetshiyama lo sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Eotwelo ka wodja,” diakatombe lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka sato 1, 1925 lo Angɛlɛ. Sawo sɔ diakasha elembetshiyelo wa dimɛna wa prɔfɛsiya yendana la eotwelo ka Diolelo, eokelo kakɛnya hwe dia ekongamelo ehende mbekɔ, mbuta ate okongamelo waki Jehowa la waki Satana. Oma lâsɔ, lo 1927 polo 1928, ekambi waki Nzambi wakayeyaka dia Nɔɛlɛ ndo afɛstɔ wa eotwelo bu afɛstɔ wa lo Afundelo ndo wakatshike mbasala.
14. Naa wetshelo ɛmɔtshi w’akambo wa mɛtɛ wakalembetshiyama lo ɛnɔnyi 1930?
14 Lo ɛnɔnyi 1930 aki osase okina wakangamɔ oma lo wetshelo esato w’akambo wa mɛtɛ. Lo edja k’ɛnɔnyi efula, Ambeki wa Bible wakeyaka dia lemba la woke kana “ului a wuki,” wɔtɛkɛtami lo Enyelo 7:9-17 tshikitana la anto 144 000 wayolɛ kâmɛ la Kristo oko nkumi ya dikanga ndo ɛlɔmbɛdi. (Enyelo 5:9, 10; 14:1-5) Koko, vɔ koshihodiaka dimɛna ele lemba la woke. Oko watolekaka ofulelo wa osase wa pindju sala dia ahole tshɛ wele wodjima ndeka mɛnama dimɛna, mbele ndo lo 1935 lemba la woke lakayeyamaka oko anto wayoka lo ‘fɔnu ka woke,’ ndo wele l’elongamelo ka nsɛna pondjo pondjo la nkɛtɛ. L’ɔkɔngɔ diko, lo ɔnɔnyi akɔ wâmɛ wakayoshihodiaka nto dikambo dimɔtshi diakendanaka la ana w’Ɛmɛnyi wa Jehowa waki wakɔtɔ kalasa lo wedja kambe. Etena kakaleke ngandji ka wodja mɛnama lo wedja tshɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakayeyaka dia memba lembo la wodja la ntondo ka dalapo akalembetshiyaka dikambo dimɔtshi di’ohomba efula koko diɔ komonga tshelo y’anyanya. Lo ɔnɔnyi wakayele, wetshelo ɔmɔtshi w’akambo wa mɛtɛ wakalembetshiya dia Kristo akavu l’otamba koko aha lo kurusɛ.—Etsha 10:39.
15. Etena kakɔna ndo ngande wakatɔtɔmiyama dikambo diendana la ekila ka dikila?
15 L’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende dia l’andja w’otondo, etena kakakome osakelo w’asɔlayi wakahomɔ lo mbakaloyaka dikila tshelo yakalekaka salema, osase wakangamɔ efula lo dikambo dia ekila ka dikila. Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ k’esambele 1, 1945, lo Angɛlɛ akakeketsha “atɛmɔdi tshɛ wa Jehowa wayanga dia kondja lɔsɛnɔ la pondjo l’andja ande w’oyoyo wele la losembwe dia nɛmiya ekila ka dikila ndo dia ndjaɔtɔnganyiya la atɔndɔ wosembwe wa Nzambi lo kɛnɛ kendana la dikambo di’ohomba sɔ.”
16. Etena kakɔna kakatombe Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau, ndo naa awui amɔtshi ahende wa lânde wele lɔkɔ?
16 Lo 1946 akɛnama nto dia aki ohomba monga la ekadimwelo k’oyoyo ka Bible kakalɔngɔswama lo ndjela etshikitanu wambosala waa nomb’ewo ya nshi nyɛ ndo kele bu la wetshelo w’oma lo mbekelo ya Lokristokristo. Wakatatɛ kamba olimu wa kadimola Bible kɛsɔ lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1947. Lo 1950 Les Écritures grecques chrétiennes — Traduction du monde nouveau kakatombe lo Angɛlɛ. Tatɛ 1953, Afundelo wa lo Hɛbɛru wakatatɛ tomba yema yema lo tɔvɔlimɛ totanu. Vɔlimɛ ya komelo yakatombe lo 1960, ɛnɔnyi oko 12 l’ɔkɔngɔ wa olimu wa kadimola tatɛ. Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau lo tshondo tshɛ kakatombe lo 1961. Ɛlɔ kɛnɛ ekadimwelo kɛsɔ kotanema lo ɛtɛkɛta efula ndo tɔ kekɔ la awui amɔtshi wa lânde. Tɔ kaloyaka lokombo laki Nzambi, Jehowa. Ndo nto, woho wakadimolatɔ efundelo wa ntondo lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ ambokimanyiya dia ewo k’akambo wa mɛtɛ tetemala pama.
17. Ofulelo akɔna w’osase wakasalema lo 1962?
17 Lo 1962, wakayeyaka dimɛna ele ‘emboledi wa lâdiko’ watɛkɛtama lo Romo 13:1 ndo okitanyiya wahomba Akristo mbasha. Wekelo wa lotshimola wa Romo tshapita 13 ndo Afundelo akina wele oko Tito 3:1, 2 ndo 1 Petero 2:13, 17 akɛnya hwe dia tshɛkɛta y’ɔnɛ ‘emboledi wa lâdiko’ mendanaka la ewandji w’ana w’anto koko aha la Jehowa Nzambi kana Yeso Kristo.
18. Naa akambo amɔtshi wa mɛtɛ wakalembetshiyama lo ɛnɔnyi 1980?
18 Lo ɛnɔnyi wakayele lâsɔ, mboka k’anto wosembwe kakatetemala ngamɔ osase. Lo 1985 osase wakangamɔ lo kɛnɛ kendana la anto welamɛ ɔnɛ anto w’ɔlɔlɔ ‘wakoka kondja lɔsɛnɔ’ ndo anto w’ɔlɔlɔ oko angɛnyi wa Nzambi. (Romo 5:18; Jakoba 2:23) Lo 1987 wakalembetshiya kɛnɛ kelɛwɔ Jibile y’Akristo.
19. Ngande wakaleke Jehowa ngamulɛ ekambi ande osase wa lo nyuma l’ɛnɔnyi weke ka mbeta ɛnɛ?
19 Lo 1995 takaleke shihodia wetshelo wendana l’okakitwanelo wa ‘ɛkɔkɔ’ la “mbudi.” Lo ɔnɔnyi 1998 wakalembetshiya dimɛna dimɛna dia ɛnɛlɔ ka tɛmpɛlɔ k’Ezekiyɛlɛ kakatatetemala kotshama. Lo 1999 wakalembetshiya dimɛna etena ndo woho ‘wemadi ɛngɔ ka wɔnɔnyi lo dihole di’ekila.’ (Mateu 24:15, 16; 25:32) Ndo lo 2002 takakondja eokelo kekina kendana la kitshimudi ya tɛmɔla Nzambi ‘lo nyuma ndo lo mɛtɛ.’—Joani 4:24.
20. Lo awui akɔna nto wakasale ekambi wa Nzambi etshikitanu?
20 Ndo nto lâdiko di’etshikitanu wakasalema l’awui wendana la okongamelo ndo la wetshelo, etshikitanu ekina wakasalema lo awui wendana la lɔkɛwɔ l’Okristo. Ɛnyɛlɔ, lo 1973 ɔnwɛlɔ wa fɔka wakayɔsamaka oko ‘mindo ka lo demba’ ndo oko pɛkato ka woke. (2 Koreto 7:1) Ɛnɔnyi dikumi l’ɔkɔngɔ diko, Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi 15, 1983 lo Falase akɛnya kiongamu yaso lo okambelo wa la ekoma. Ɔsɔ ekɔ bɛnyɛlɔ dingana to dia ofulelo wa osase lo nshi yaso nyɛ.
Totetemale kɛndakɛnda lo mboka katafule osase
21. Woho akɔna wa dionga diayotokimanyiya dia sho kɛndakɛnda lo mboka katafule osase?
21 Ekumanyi kɛmɔtshi kambokamba olimu aya ɛnɔnyi efula suyaka ate: “Mbetawɔ otshikitanu ɔmɔtshi ndo ndjaɔtɔnganyiya lawɔ koka monga dikambo dia wolo.” Kakɔna kakokimanyiya dia nde mbetawɔ etshikitanu efula wakasalema lo ɛnɔnyi 48 wende opandjudi wa Diolelo? Nde kadimolaka ate: “Monga la dionga di’ɔlɔlɔ ekɔ ohomba efula. Tona dia mbetawɔ otshikitanu ɔmɔtshi ekɔ oko tshikala l’ɔkɔngɔ etena kele okongamelo wekɔ lo tatshu otsha la ntondo. Naka lambohomana la dikambo dimɔtshi diele etshikitanu mɛnamaka dia ekɔ wolo efula mbetawɔ, dimi kanaka yimba lo ɛtɛkɛta wakatɛ Petero Yeso ɔnɛ: ‘Nkumadiɔndjɔ, le naa ayototshɔ? Wɛ ekɔ la ɛtɛkɛta wa lɔsɛnɔ la pondjo.’ Oma lâsɔ, dimi ndjambolaka nte, ‘Lende ayomotshɔ lo wodjima wa lo andja ɔnɛ?’ Dui sɔ kimanyiyakami dia dimi kukutɛ la wolo tshɛ okongamelo waki Nzambi.”—Joani 6:68.
22. Ngande wakondjaso wahɔ lo kɛndakɛnda lo osase?
22 Andja wotodingi wekɔ mɛtɛ lo wodjima wa tshududu. Oko watetemala Jehowa ngamulɛ ekambi ande osase, otshikitanu wekɔ lam’asawɔ la anto wa lo andja ɔnɛ weke lo wodjima. Kakɔna katosalɛ osase ɔsɔ? Lo mɛtɛ, oko wele shase ya dja yakɔ lo difuku hayokoke minya wodjima tshɛ wele lo difuku, mbele ndo osase w’oma lo Ɔtɛkɛta wa Nzambi hatonyiya kɔlɔ. Koko, osase waki Nzambi tokimanyiyaka dia mbewɔ wâle woho wa sho mbeya tetemala kɛndakɛnda lo mboka katafule osase. Nyɛsɔ totetemale mbidja yimba l’ɔtɛkɛta wa prɔfɛsiya wa Jehowa wele oko ‘tala diahɛta lo dihole dia wodjima.’—2 Petero 1:19.
Onde wɛ âkohɔ?
• Naa etshikitanu wendana l’okongamelo wakasalɛ Jehowa ekambi ande?
• Osase watafule wakela etshikitanu akɔna wendana la wetshelo?
• Etshikitanu akɔna wamboyɛna wɛmɛ, ndo kakɔna kambokokimanyiya dia wɛ mbaetawɔ?
• Lande na kalangayɛ tetemala kɛndakɛnda lo mboka katafule osase?
[Esato wa lo lɛkɛ 19]
Losanganya lakasalema lo 1922 la Cedar Point, Ohio, lakakeketsha Ambeki wa Bible dia vɔ kamba olimu wa Nzambi
[Osato wa lo lɛkɛ 21]
N. H. Knorr ɛnya “ Les Saintes Écritures — Traduction du monde nouveau “ kakatombe lo 1950
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 18]
© 2003 BiblePlaces.com