Ɔngɛnɔngɛnɔ waya lo kɛndakɛnda lo olowanyi

“Otshoko wa [Jehowa] mbatongonyaka. Ndi hataheka lunyangu ladiku diawo.”​—TUKEDI 10:22.

1, 2. Bonde kahombaso ndjalama diaha ndjakiyanya otamanya dia nshi yayaye?

FILOZOFƐ kɛmɔtshi k’ose Amɛrikɛ akate ate: “Ndjakiyanya otamanya dia nshi yayaye . . . toshimbaka dia ngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso nshi nyɛ.” Ɔsɔku mbediɔ ndo le ana wahangɛnangɛna la kɛnɛ kele lawɔ nshi nyɛ, koko ndjakiyanyaka otamanya dia kɛnɛ kayowoyosala etena kayowokoma epalanga.

² Tena dimɔtshi, kânga atɛmɔdi wa Jehowa mongaka la tokanyi ta ngasɔ. Tɔsɛdingole dui diayela nɛ. Sho kombolaka efula dia mɛna ekotshamelo ka daka diaki Nzambi dia kadimola nkɛtɛ paradiso. Tekɔ lo kongɛ l’asolo walomɔlomɔ lɔsɛnɔ laha la hemɔ, lotshundu, pâ ndo asui. Kânga mbele bu kɔlɔ nongamɛ awui asɔ, kayotota naka tamboleka ndjakiyanya dia ɛtshɔkɔ wa l’emunyi watolaka Nzambi lo nshi yayaye, polo ndo lo mbohɛ ɛtshɔkɔ wa lo nyuma wele laso ɛlɔ kɛnɛ na? Ayonga mɛtɛ dui dia lonyangu, naka sho sala ngasɔ! Sho koka ndjɔkɔmɔ esadi eto ndo ‘monga la pâ l’asolo lo mɛna dia awui walongamɛso wambotshimbatshimba’ woho wakiso kɔfɔnyaka. (Tukedi 13:12) Ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ koka ndjotɔkɔmɔla ndo sho ndjoyaɔsa oko ase kɛtshi. Lo dihole dia ndɔshana la ekakatanu, sho koka ndjonga la dionga di’okiyanu. Sho koka mbewɔ awui asɔ tshɛ, naka sho kana yimba la lowando tshɛ lo ɛtshɔkɔ wele laso nshi nyɛ.

3. Lo dui diakɔna diayangaso ndeka mbidja yimba lo sawo nɛ?

³ Tukedi 10:22 mbutaka ɔnɛ: “Otshoko wa [Jehowa] mbatongonyaka. Ndi hataheka lunyangu ladiku diawo.” Shi ɔngɔnyi wa lo nyuma wele la ekambi wa Jehowa ɛlɔ kɛnɛ ekɔ ɔtshɔkɔ wa ngɛnangɛna la wɔ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole awui amɔtshi wendana la ɔngɔnyi aso wa lo nyuma dia sho shihodia kitshimudi yele la awui asɔ le ɔmɔmɔ la l’atei aso. Kana yimba lo ɛtshɔkɔ watshulwɛ Jehowa ‘akanga wa losembwe wakɛndakɛnda lo olowanyi awɔ’ ayokeketsha yɛdikɔ yaso ya tetemala kambɛ Shɛso lele l’olongo la ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ.​—Tukedi 20:7.

‘Ɛtshɔkɔ wa Jehowa tɔngɔnyaka’ ɛlɔ kɛnɛ

4, 5. Naa wetshelo wa lo Bible walekayɛ ngɛnangɛna ndo lande na?

⁴ Tekɔ la ewo k’oshika ka wetshelo wa lo Bible. Ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo lo tshɛ kawɔ mbutaka dia vɔ mbetawɔka Bible, koko tonaka kɛnɛ ketshatɔ. Mbala efula, kânga anto wa lo ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi mongaka la tokanyi totshikitanyi lo kɛnɛ ketsha mɛtɛ Afundelo. Eongelo kawɔ tshikitana efula la k’ekambi wa Jehowa! Oyadi wodja kana dioho diakɔna dieso, sho tɛmɔlaka Nzambi ka mɛtɛ keyaso lokombo lande. Nde kema nzambi k’ehekesa k’etondo esato. (Euhwelu k’Elembe 6:4; Osambu 83:18; Mako 12:29) Sho mbeyaka nto dia dikambo dioleki ohomba diendana la lowandji laki Nzambi la l’andja w’otondo diayanga kandɔma ndo ɔnɛ lo nama olowanyi aso le nde, sho mendanaka la dikambo sɔ. Sho mbeyaka mɛtɛ lo dikambo dia wanɛ wavɔ ndo sho bu la wɔma wa kɔlɔ wa Nzambi katawɔ dia nde soyaka anto lo lowenga la dja kana mbatomaka lo pirgatɔriyo.​—Undaki 9:5, 10.

⁵ Ndo nto, tekɔ la ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula wa mbeya ɔnɛ sho kôpilɔ lohilɔ kana tomba lo bandjikwi! Koko, tekɔ ditongami diaki Nzambi diakatongama lo efanelo kande. (Etatelu 1:26; Malaki 2:10) Omembi w’esambo akembɛ Nzambi kande ate: “Dimi layukukaka lusaka, ne dia lakatungama etungelu ka woma ndu mamba, elimu aye weli mamba, utema ami mbeyaka dikambu diako ololo.”​—Osambu 139:14.

6, 7. Etshikitanu akɔna wamboyosala lo lɔsɛnɔ layɛ kana wambosala anto akina weyayɛ wɔsayɛ dia ɔsɔ ekɔ tshondo y’ɔtshɔkɔ?

⁶ Tambotshungɔ oma lo mbekelo ndo ditshelo dia kɔlɔ. Ɛhɛmwɛlɔ efula mbishamaka lo tita sango lo dikambo dia wâle wele la ɔnwɛlɔ wa mfɔka, ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko ndo awui wa mindo wa dieyanelo. Koko mbala efula, anto hawodje yimba lo ɛhɛmwɛlɔ ɛsɔ. Ko kakɔna katomba etena keya onto lele l’otema w’ɔlɔlɔ dia Nzambi tonaka awui asɔ ndo ɔnɛ wanɛ wasala awui akɔ mbonyangiyaka? Onto ɔsɔ ndjotshutshuyamaka dia mboka ditshelo sɔ ɔkɔngɔ! (Isaya 63:10; 1 Koreto 6:9, 10; 2 Koreto 7:1; Efeso 4:30) Kânga mbasalande dikambo sɔ ntondotondo dia ngɛnyangɛnya Jehowa Nzambi, nde ndjokondjaka nto ɛtshɔkɔ ekina, ɛnyɛlɔ oko demba dia wolo ndo wɔladi wa lo yimba.

⁷ Anto efula wekɔ la okakatanu dia tshika mbekelo ya kɔlɔ. Koko ɔnɔnyi tshɛ, nunu akumi di’anto salaka dikambo sɔ. Vɔ ndjakimɔka le Jehowa ndo batizamaka lo ashi, lo mɛnya lo sɛkɛ dia wambotshika ditshelo diahangɛnyangɛnya Nzambi. Ɔsɔ ekɔ mɛtɛ dui dia ekeketshelo le so sho tshɛ! Dui sɔ keketshaka yɛdikɔ yaso yaha tshikala fumbe y’awui wa kɔlɔ ndo ya lɔkɛwɔ la kɔlɔ.

8. Naa alako wa lo Bible wakimanyiya dia nkumbo monga la ɔngɛnɔngɛnɔ?

⁸ Sho koka monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo nkumbo. Lo wedja efula, lɔsɛnɔ la nkumbo lekɔ lo talana. Awala efula wekɔ lo mvɔ ndo mbala efula dui sɔ tshikaka ana lo shɔkɔ y’efula. Wedja ɛmɔtshi wa lo Erɔpɛ wekɔ la pursa 20 ya nkumbo yele ombutshi ɔtɔi mbodia ana. Ngande wambotokimanyiya Jehowa dia kɛndakɛnda lo mboka k’olowanyi lo dikambo sɔ? Lam’alanganyu, tadia Efeso 5:22–6:4, kele tende alako w’ɔlɔlɔ washa Ɔtɛkɛta wa Nzambi waomi, wadi ndo ana. Kamba la kɛnɛ kotami lo avɛsa asɔ ndo lo avɛsa akina wa lo Afundelo keketshaka amama wa diwala ndo kimanyiyaka ambutshi dia mbodia ana dimɛna. Dui sɔ kimanyiyaka nto dia nkumbo monga la ɔngɛnɔngɛnɔ. Onde ɔsɔ kema ɔtshɔkɔ ɔmɔtshi wa sho ngɛnangɛna la wɔ?

9, 10. Ngande wotshikitanyi kanyi yaso lo dikambo dia nshi yayaye la kanyi y’ase andja ɔnɛ?

⁹ Tekɔ la eshikikelo dia ekakatanu wa l’andja ɔnɛ waya suke la kandɔma. Kânga mbaya anto la diewo efula lo awui wa siansɛ ndo wa tshulatshula ndo mbadja ewandji ɛmɔtshi welo wa l’otema ɔtɔi, ekakatanu wa wolo wa nshi nyɛ hawokandɔma. Yɔnɛ Klaus Schwab, lakâte tshunda dielɛwɔ World Economic Forum, akɛnyi atete edja dia “ekakatanu wele l’anto wekɔ lo taleke fula, koko etena ka kandola ekakatanu akɔ kekɔ lo taleke kitakita.” Nde akatɛkɛta dia “wâle wakoka komɛ wedja tshɛ, oko terɔrismɛ, olanelo w’ahole wadjasɛ anto ndo wodelo w’eshinga wa diangɔ.” Nde akakumiya ate: “Nshi nyɛ mbamboleka andja pomana la ekakatanu walɔmba dia anto kamba kâmɛ ndo mbɔsa yɛdikɔ ya wolo.” Lam’atete ntambe 21 kɛnɛ, mbatandaleke mɛnama dia ndoko k’ɔlɔ kakoka nongamɛ anto lo nshi yayaye.

¹⁰ Ande diɛsɛ diele laso dia mbeya ɔnɛ Jehowa amboshikikɛka Diolelo diakoka kandola ekakatanu w’anto, mbuta ate, Diolelo diaki Mɛsiya lee! Lo tshimbo yadiɔ, Nzambi ka mɛtɛ ‘ayokumiya ata’ ndo mbela ‘wɔladi w’efula.’ (Osambu 46:9; 72:7) Yeso Kristo, Nkumekanga kakakitama esɔ ‘ayotshungola ose wola, ɔmɛnyi fɔnu, ose kɛtshi oma lo shɔkɔ ndo oma lo awui wa ngala.’ (Osambu 72:12-14) Lo Diolelo sɔ, ndjala hatonga. (Osambu 72:16) Jehowa “ayukitula asoi tshe lu ashu awo; nyoi hayuyala ntu, delu hadiuyala ntu, kuyanga ndjawi, kuyanga kandji. Akambu wa ntundu wambushila.” (Enyelo 21:4) Diolelo sɔ diamboshilaka shikikɛma l’olongo ndo kem’edja diɔ diayanga kandola ekakatanu tshɛ wa la nkɛtɛ.​—Danyele 2:44; Enyelo 11:15.

11, 12. a) Onde oyango w’ɛngɛnɔngɛnɔ mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo? Lembetshiya. b) Kakɔna kasha ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ?

¹¹ Sho mbeyaka kɛnɛ kela ɔngɛnɔgɛnɔ wa mɛtɛ. Kakɔna kela ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ? Nomb’ewo kɛmɔtshi akate dia ɔngɛnɔngɛnɔ kengama la akambo asato. Akambo akɔ asato ko: awui washa ɔngɛnɔngɛnɔ, okimanyiyanelo (lo olimu kana lo nkumbo), ndo oyango (kamba dikambo dia wahɔ w’anto akina koko aha dikambo dia wahɔ ande hita). L’atei w’akambo asɔ asato, nde akashile awui washa ɔngɛnɔngɛnɔ oko ɛngɔ koleki bu ohomba l’atei awɔ ndo akate ate: “Ɔsɔ ekɔ dui dia diambo nɛ dia anto efula awui washa ɔngɛnɔngɛnɔ mbatawaleke mbesa.” Kakɔna kata Bible lo dikambo sɔ?

¹² Nkumekanga Sɔlɔmɔna ka lo Isariyɛlɛ w’edjedja akate ate: “Dimi lakatela utema ami nti: Tutshu! layukedika la ongenongeno; okone ongenengene. Keli ndu dikambu so dieko anyanya. Dimi lakati dia tola nti: To teli enginya! la dia ongenongeno nti: Waho akona weli loko?” (Undaki 2:1, 2) Lo ndjela Afundelo, ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ waya oma lo awui washa ɔngɛnɔngɛnɔ wekɔ paka wa tshanda tsho. Ko kayotota dikambo dia ndjasha lo olimu? Tekɔ la olimu woleki ohomba wa kamba, olimu akɔ ko, olimu w’esambishelo ka Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki. (Mateu 24:14; 28:19, 20) Lo mbewoya anto akina losango la panda la lo Bible, sho kambaka olimu wakoka tosha sho la wanɛ watohokamɛ panda. (1 Timote 4:16) Oko weso ‘ekambi kâmɛ la Nzambi,’ sho mɛnaka dia “mbisha, ambuleka nungula otshoko.” (1 Koreto 3:9; Etsha 20:35) Olimu ɔsɔ mbishaka lɔsɛnɔ laso oyango ndo mbishaka Otungi okadimwelo wa nde mbisha Satana Diabolo, ɔnɛ ladjana la nde tɔfwɛfwɛ. (Tukedi 27:11) Lo mɛtɛ, Jehowa tɛnyaka dia omamemelo wa Nzambi mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ ndo wa pondjo.​—1 Timote 4:8.

13. a) Lo yoho yakɔna yele Kalasa k’olimu wa teokrasi tshondo y’ɔtshɔkɔ ya sho ngɛnangɛna la wɔ? b) Naa wahɔ wamboyokondja oma lo Kalasa k’olimu wa teokrasi?

¹³ Tekɔ la ekongelo k’ohomba ndo ka dimɛna efula ka wetshelo. Gerhard ekɔ lo kamba oko ekumanyi lo etshumanelo kɛmɔtshi k’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Etena kohɔnde nshi yakinde dikɛnda, nde mbutaka ate: “Etena kakimi dikɛnda, laki la okakatanu wa mamba dia tɛkɛta. Etena kakimi la kɛlɛ, dimi lakakokaka tatɛ tɛkɛta dimɛna, ko oma lâsɔ tatɛ kokoma. Lakɔsaka dia anto tshɛ ndekami ndo dui sɔ diakakɔmɔlaka. Ambutshi ami wakanyangɛ ombetsha dia ndjombetshaka woho wa tɛkɛta, koko welo awɔ komonga la etombelo w’amɛna nɛ dia okakatanu waki lami aki wa lo tokanyi, koko aha wa lo demba. Lo mɛtɛ, Kalasa k’olimu wa teokrasi ekɔ woshasha wa diambo efula w’oma le Jehowa. Lam’akamafundja lokombo lo kalasa kɛsɔ, lakayongaka la dihonga. Lakasale tshɛ dia kamba la kɛnɛ kakameke. Ndo dui sɔ diakakimanyiya. Laya la lolimi l’ɔsɛlɔ, handjɔkɔmɔ demba ndo laya la dihonga di’efula lo esambishelo. Ɛlɔ kɛnɛ losha ndo asawo wa lo sɛkɛ. Lekɔ la lowando efula le Jehowa lamboyolowanya lɔsɛnɔ lami lo ekimanyielo ka kalasa kɛsɔ.” Onde yoho yatetsha Jehowa shɔ dia kamba olimu ande hatɔngɛnyangɛnya?

14, 15. Lo tena di’okiyanu, ekimanyielo kakɔna kakokaso kondja? Sha ɛnyɛlɔ.

¹⁴ Tekɔ la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ la Jehowa ndo nkumbo kaso k’onto l’ɔnango ka l’andja w’otondo kele kâmɛ tosukɛka. Kadiyɛso Katrin, lele lo wodja w’Allemagne akakiyana efula etena kakandoke losango lendana la didimu dia nkɛtɛ dia wolo dia l’ashi diakonge la etombelo wa kɔlɔ efula. Diɔ diakasalema lo sidɛ ka Aziya ndo wakadielɛ ɔnɛ tsunami. Ɔnande la womoto akatshu tɛngɔla lo wodja wa Thaïlande etena kakatombe mpokoso kɛsɔ. Wenya 32 w’etondo, mama kɛsɔ kombeya dia kana ɔnande aki la lɔsɛnɔ ko kana aki l’atei wa lofulo lakatalekaka mbudɛ la anto wakahomɔ kana wakavu. Kadiyɛso akakeketshama efula etena kakawawotɛ lo telefɔnɛ dia ɔnande ekɔ la lɔsɛnɔ!

¹⁵ Kakɔna kakakimanyiya kadiyɛso Katrin lo etena k’okiyanu kɛsɔ na? Nde akafunde ate: “Dimi laketsha suke la wenya ɛsɔ tshɛ lo nɔmbaka Jehowa. Dɔmbɛlɔ sɔ diakambishaka wolo ndo wɔladi wa lo yimba. Ndo nto, analengo la akadiyɛmi wa lo nyuma wakaye ndjomenda ndo wakakeketsha.” (Filipi 4:6, 7) Nde otoyala la lonyangu loleki otondonga nde kokondja wahɔ oma lo dɔmbɛlɔ diakandalɔmbɛ Jehowa kana oma lo ekeketshelo ka anango la akadiyɛnde wa lo nyuma woludi la ngandji! Diɔtɔnganelo di’oshika diele lam’asaso la Jehowa ndo la Ɔnande, mbidja ndo nkumbo kaso k’Akristo k’anto l’ɔnango ekɔ diɛsɛ dia lânde ndo di’oshinga wolo diahombaso mbɔsa la nɛmɔ di’efula.

16. Kɔndɔla dikambo dimɔtshi diɛnya ohomba wa elongamelo ka eolwelo.

¹⁶ Tekɔ la elongamelo ka mɛnana nto la wakiso wa ngandji wakavu. (Joani 5:28, 29) Ɔlɔngɔ wakawelɛka Matthias akodiama oko Ɔmɛnyi ɔmɔtshi wa Jehowa. Koko nde koshihodiaka diɛsɛ diaki lande sɔ ndo akatshike etshumanelo k’Akristo lam’akinde la ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi. Nde akafunde ate: “Ndoko lushi lakamonge la sawo di’oshika dimi la papa. Lo ɛnɔnyi wakete, takawanaka. Koko papa akakombolɛka paka lɔsɛnɔ l’ɔlɔlɔ. Nde akanangaka efula, dui diakimi koshihodiaka lo etena kɛsɔ. Lo ɔnɔnyi 1996, etena kakamadjasɛ l’omamu wa mbeto kande lokime lonya lande ndo lalela heyama, lakɔlɔmbɛ edimanyielo lo kɛnɛ tshɛ kakamasale ndo lakawotɛ dia dimi mbôkaka ngandji efula. Lonyangu ko nde kokoka mboka kɛnɛ kakamawotɛka. Nde akavu l’ɔkɔngɔ wa nde tata nshi ngana tsho. Naka dimi monga la lɔsɛnɔ dia ndjɛna papa lo eolwelo, kete tayoyokoma angɛnyi. Nde mɛtɛ ayonga la ɔngɛnɔngɛnɔ dia mboka ɔnɛ lekɔ lo kamba oko ekumanyi ndo ɔnɛ dimi la wadɛmi tekɔ la diɛsɛ dia kamba oko ambatshi mboka.” Elongamelo ka eolwelo ekɔ mɛtɛ tshondo y’ɔtshɔkɔ le so!

“Ndi hataheka lunyangu ladiku diawo.”

17. Ekimanyielo kakɔna kakondjaso lo kana yimba lo ɛtshɔkɔ wa Jehowa?

¹⁷ Yeso Kristo akate lo dikambo dia She lele l’olongo ate: “Ndi atuhutuyaka unya le antu wa kolo ndu le antu w’ololo, ndu atutumaka mvula le antu w’ololo ndu le antu wa kolo.” (Mateu 5:45) Naka Jehowa Nzambi tshɔkɔlaka anto waha la losembwe ndo wa kɔlɔ, kete hoke wanɛ wakɛndakɛnda lo mboka k’olowanyi! Osambu 84:11 mbutaka ɔnɛ: “[Jehowa] hatudimaka wane watokendakendaka lu akambu w’usimbwi engo k’ololo.” Etema aso ndolaka la lowando ndo la ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakanaso yimba lo woho wayakiyanyande dikambo dia wanɛ wawoka ngandji!

18. a) Ngande wakokadiɔ mbutama dia Jehowa hahɛ anto pâ lâdiko dia ɛtshɔkɔ ande? b) Lande na kasowa ekambi efula wa kɔlamelo waki Nzambi?

¹⁸ ‘Ɔtshɔkɔ wa Jehowa’ mbambɔngɔnya ekambi ande lo nyuma. Ndo tekɔ la eshikikeko ɔnɛ “ndi hataheka lunyangu ladiku diawo.” (Tukedi 10:22) Ko lande na kele ekakatanu komɛka ekambi efula wa kɔlamelo waki Nzambi ndo mbashaka pâ? Ekakatanu ndo ekiyanu tokomɛka l’ɔtɛ wa ɛkɔkɔ esato wa weke. 1) L’ɔtɛ wa eongelo kaso ka pɛkato. (Etatelu 6:5; 8:21; Jakoba 1:14, 15) 2) L’ɔtɛ wa Satana la ɛdiɛngɛ ande. (Efeso 6:11, 12) 3) Ndo l’ɔtɛ wa andja ɔnɛ wa kɔlɔ. (Joani 15:19) Kânga mbatshika Jehowa dia awui wa kɔlɔ tokomɛ, nde kema kiɔkɔ y’awui akɔ. Eelo, “mboya tshe k’ololo la k’uluwanyi katuyakaka uma l’ulungu, katuhuloka uma li Shi yanyi.” (Jakobo 1:17) Ɛtshɔkɔ wa Jehowa hawosha pâ.

19. Kakɔna kakongɛ wanɛ watetemala kɛndakɛnda lo olowanyi?

¹⁹ Naka tayomamema Nzambi, kete tayongaka nshi tshɛ la ɔngɔnyi wa lo nyuma. Etena kongaso la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ la nde, sho ‘ndjaombɛka nshi yayaye y’ɔlɔlɔ, dia sho ndjokukutɛ lɔsɛnɔ l’oshika,’ mbuta ate lɔsɛnɔ la pondjo. (1 Timote 6:12, 17-19) Lo andja w’oyoyo waki Nzambi, wayotokotshɛ ɔngɔnyi wa l’emunyi lâdiko dia ɔngɔnyi aso wa lo nyuma. Anto tshɛ ‘watetemala kitanyiya dui dia Jehowa’ wayonga la lɔsɛnɔ l’oshika. (Euhwelu k’Elembe 28:2) Nyɛsɔ tɔshi yɛdikɔ ya wolo ya tetemala kɛndakɛnda lo olowanyi la ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ.

Akayeki?

• Lande na kele bu ɔlɔlɔ ndjakiyanya otamanya dia nshi yayaye?

• Ɛtshɔkɔ akɔna wakondjaso nshi nyɛ?

• Lande na kasowa ekambi wa Nzambi wa kɔlamelo?