Wadi, nyonge la dilɛmiɛlɔ di’efula le waomɛnyu
‘Wadi, nyokitanyiya waomɛnyu.’—EFESO 5:22.
1. Bonde kele monga la dilɛmiɛlɔ le omi aya dikambo dia wolo?
LO WEDJA efula etena katshukana womoto la pami, womoto salaka dɔkɔlɔkɔ dia nde ayongaka la dilɛmiɛlɔ di’efula le omɛnde. Koko, kɛnɛ kasalɛ waomi wadɛwɔ mbashikikɛ dia kana ekɔ wɔdu dia wadɛwɔ kotsha dɔkɔlɔkɔ sɔ kana bu. Koko diwala diaki la etatelo ka dimɛna efula. Nzambi akɔshi weka oma lo lohandju laki Adama, pami ka ntondo ko akasale womoto. Adama akate ate: “Weka a weka ami one, la umunyi w’emunyi ami one.”—Etatelu 2:19-23.
2. Ngande wambotshikitana ɔkɛndɛ ndo dionga dia wamato lo kɛnɛ kendana la diwala l’ɛnɔnyi weke kambeta ɛnɛ?
2 Kânga mbakatatɛ diwala dimɛna ngasɔ, tshunda dimɔtshi dielɛwɔ ɔnɛ Dipanda dia wamato diaki l’oyango waha apami mbahemɛ nto wamato diakasalema lo États-Unis l’etatelo k’ɛnɔnyi 1960. Kânga mbele l’etena kɛsɔ, apami mbakalekaka tshika nkumbo yawɔ, koko oya l’ekomelo k’ɛnɔnyi 1960 lofulo la wamato wakatshikaka nkumbo yawɔ lakayodɛka efula. Ɛlɔ kɛnɛ, mɛnamaka dia wamato wekɔ lo tondja ɛtɛkɛta wa kɔlɔ, wekɔ lo nnɔ wanu, mfɔka ndo wekɔ lo sala akambo wa mindo oko apami. Onde lâsɔ wamato wamboleka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ? Ndooko. Lo wedja ɛmɔtshi, kahende ɔtɔi ka anto watshukana ndjokomaka lo ndjaka diwala. Onde welo wadja wamato amɔtshi dia ndowanya akambo l’awala awɔ ambɔlɔngɔsɔla akambo kana amboleka mbakonya kɔlɔ?—2 Timote 3:1-5.
3. Kakɔna kele lo kiɔkɔ y’ekakatanu wele l’awala?
3 Kakɔna kele lo kiɔkɔ ya dikambo sɔ? Lo yɛdikɔ mɔtshi, ekɔ l’ɔtɛ wa dikambo diakatombe tatɛ oma l’etena kakakesama Eva oma le ondjelo wakatɔmbɔkɔ, “ului . . . w’edjedja, wetawo vati: Uhimbanyi, Satana.” (Enyelo 12:9; 1 Timote 2:13, 14) Satana ekɔ lo mɔnyɔla kɛnɛ ketsha Nzambi. Ɛnyɛlɔ, lo kɛnɛ kendana la diwala, Diabolo mɛnyaka diele oko atshukanyi wekɔ lo lokanu ndo lo shɔkɔ. Awui wa kashi wakeketshande lo tshimbo ya tita nsango ta l’andja ɔnɛ wele l’ɛlɔmbwɛlɔ kande nangaka mɛnya dia alako washa Nzambi lo dikambo dia diwala wekɔ kɔlɔ ndo wambeta loowe. (2 Koreto 4:3, 4) Koko, naka sho sɛdingola l’ekanelo k’ɔlɔlɔ kɛnɛ kata Nzambi lo dikambo dia ɔkɛndɛ wele la womoto lo diwala, kete tayɛna dia Ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ la alako wa lomba ndo w’ohomba.
Ɔhɛmwɛlɔ le atshukanyi
4, 5. a) Lande na kahomba womoto kana yimba dimɛna lo kɛnɛ kendana la tshuki? b) Kakɔna kahomba womoto sala la ntondo ka mbetawɔ dia tshukama?
4 Bible pɛmɔlaka atshukanyi. Tɔ mɛnyaka dia l’andja walɔmbɔla Diabolo ɔnɛ, kânga wanɛ wele l’awala w’ɔngɛnɔngɛnɔ wayonga “l’asui.” Ɔnkɔnɛ, kânga mbele Nzambi kiɔkɔ ya diwala, Bible mbishaka atshukanyi alako. Ofundji wa Bible ɔmɔtshi wakasambiyama akate lo dikambo dia womoto lambovusha omi, ko aya la lotshungɔ la tshukama nto ate: ‘Nde ayoleka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ naka nde tshikala oko wende.’ Yeso lawɔ akɛnya dia tshikala onyemba ekɔ dui dia dimɛna le wanɛ ‘wakoka sala dui sɔ.’ Koko naka onto ambolanga tshuka kana tshukama, kete nde pombaka sala dikambo sɔ paka lo ‘Nkumadiɔndjɔ,’ mbuta ate paka la ɔtɛmɔdi wa Nzambi wamboyakimɔ ndo wambobatizama.—1 Koreto 7:28, 36-40; Mateu 19:10-12.
5 Ɔkɔkɔ wahomba djekoleko womoto kana yimba dimɛna lo dikambo dia pami kayanga mbotshuka tanemaka l’ɔhɛmwɛlɔ ɔnɛ wele lo Bible: “Umuntu lutshukami atukelekamaka l’elembe w’umendi.” Paka etena kavɔnde kana kasalande loseka ko wambodiaka diwala ‘mbatshungɔ womoto oma l’ɛlɛmbɛ ande.’ (Romo 7:2, 3) Ngandji kokana womoto la pami etena kahomanawɔ mbala ka ntondo mbeyaka monga ka wolo efula dia ɔngɛnɔngɛnɔ wa demba, koko aha tɔ mbakonya lo diwala diele l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ɔnkɔnɛ, womoto leke onyemba pombaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi mbetawɔka mbɔtɔ lo diwala ko monga l’ɛse k’ɛlɛmbɛ wa pami kɛnɛ?’ Etena ka kana yimba lo dikambo sɔ ele la ntondo ka tshuki, koko aha l’ɔkɔngɔ.
6. Naa yɛdikɔ yakoka wamato efula mbɔsa ɛlɔ kɛnɛ ndo lande na keyɔ ohomba efula?
6 Ɛlɔ kɛnɛ l’ahole efula, womoto koka mbetawɔ kana tona pami kɔlɔmba dia mbotshuka. Koko, sala ɔsɔnwɛlɔ wa dimɛna mbele dikambo dioleki tshɛ wolo le womoto, nɛ dia nsaki kande ka monga l’omi ndo ka nangema lo diwala mbeyaka monga wolo efula. Ofundji ɔmɔtshi akate ate: “Naka tekɔ la nsaki k’efula ka sala dikambo dimɔtshi, ɛnyɛlɔ tshukana kana mbidɛ lo dikona dimɔtshi di’otale, mbala efula hatotɛnaka wâle wakoka monga la dikambo sɔ ndo tatondjaka yimba paka l’awui walanga atui aso mboka.” Yɛdikɔ ya kɔlɔ yɔsa onto ya mbidɛ lo dikona di’otale mbeyaka mboshishɛ lɔsɛnɔ ndo ɔsɔnwɛlɔ wa kɔlɔ w’olonganyi mbeyaka monga l’etombelo w’ololo oko kondjo.
7. Dako diakɔna dia lomba diakashama lo kɛnɛ kendana l’oyangelo w’olonganyi?
7 Womoto pombaka kana yimba dimɛna lo kɛnɛ kakoka nembetshiya monga l’ɛse k’ɛlɛmbɛ wa pami kayanga mbotshuka. Ambeta ɛnɔnyi efula, osekaseka ɔmɔtshi w’ose Inde akate la okitshakitsha tshɛ ate: “Ambutshi aso wambotoleka nsɛna edja ndo vɔ toleka lomba, vɔ hawokesama esadi oko sho. . . . Dimi koka ndjakesa esadi eto naka dimɛ ndjasɔnɛ omi.” Ekimanyielo kakoka ambutshi ndo anto akina mbisha kekɔ ohomba. Ondaki ɔmɔtshi wa lomba akalake ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka wayanga dia tshuka kana tshukama dia vɔ mbeya ntondo ambutshi w’omambedi awɔ, ndo sɛdingola dimɛna dimɛna diɔtɔnganelo diele lam’asande l’ambutshi ndo l’ase nkumbo akina.
Woho wakɛnya Yeso okitanyiya ande
8, 9. a) Ngande wakɔsaka Yeso okitanyiya ande otsha le Nzambi? b) Ɛlɔlɔ akɔna wakoka ndja oma lo monga l’okitanyiya?
8 Monga l’ɛse ka lowandji lɔmɔtshi mbeyaka monga dikambo dia wolo. Koko, l’ɛnyɛlɔ ka Yeso wamato mbeyaka mbɔsa dui sɔ oko ɔkɛndɛ wa nɛmɔ. Kânga mbele kitanyiya Nzambi akahombe mbowela asui ndo mbokonya lo nyɔi ka l’otamba w’asui, nde aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo monga l’okitanyiya le Nzambi. (Luka 22:41-44; Heberu 5:7, 8; 12:3) Wamato koka mbɔsa Yeso oko ɛnyɛlɔ, nɛ dia Bible mbutaka ɔnɛ: “Ote a pami tshe eli Kristu, la ote a umuntu eli pami; la ote a Kristu eli [Nzambi].” (1 Koreto 11:3) Koko, ekɔ ohomba mbeya dia aha paka etena katshukama wamato keto mbakomawɔ l’ɛse ka lowandji la apami.
9 Bible mɛnyaka dia wamato, oyadi wanɛ wotshukami kana enyemba pombaka kitanyiya lowandji la apami wele l’akoka wa lo nyuma walɔmbɔla etshumanelo k’Akristo. (1 Timote 2:12, 13; Heberu 13:17) Etena kayela wamato ɛlɔmbwɛlɔ ka Nzambi lo dikambo sɔ, vɔ mbishaka andjelo wele l’okongamelo wa Jehowa ɛnyɛlɔ. (1 Koreto 11:8-10) Ndo nto, oma l’ɛnyɛlɔ kawɔ ka dimɛna ndo oma l’alako awɔ w’eshika, wamato w’epalanga wotshukami mbetshaka esekaseka wambotshukama dia ‘kitanyiya waomɛwɔ.’—Tito 2:3-5.
10. Ngande wakasha Yeso ɛnyɛlɔ lo monga la okitanyiya?
10 Yeso akeyaka ohomba wa monga l’okitanyiya w’oshika. Lo diaaso dimɔtshi, nde akatome ɔpɔstɔlɔ Petero dia tofuta olambo dikambo diawɔ le ewandji w’ana w’anto. Nde akasha Petero falanga ya tosala dikambo sɔ. Petero akayofunda l’ɔkɔngɔ ate: “Nyetawo elembe tshe w’antu ne dia Khumadiondjo.” (1 Petero 2:13; Mateu 17:24-27) Lo kɛnɛ kendana la ɛnyɛlɔ koleki tshɛ dimɛna kaki Yeso lo dikambo di’okitanyiya, sho mbadiaka ɔnɛ: “Ndi akayanya uma lu lutumbu, akayala uku ukambi, akuto lu efanelu k’antu. Lam’akandayala uku untu, ndi akayakitshakitsha, akayala la ukitanyia edja ndu lu nyoi.”—Filipi 2:5-8.
11. Lande na kakakeketsha Petero wamato wotshukami dia monga l’okitanyiya kânga otsha le waomi wele bu ambetawudi?
11 Etena kakandakeketshaka Akristo dia kitanyiya kânga ewandji wa l’andja ɔnɛ, kânga wanɛ wele awui wolo ndo wele bu la losembwe, Petero akalembetshiya ate: “Nyu nyaketama dia dikambu diako, ne dia Kristu akanyusuwela, akanyutshikela djimbitelu, dia nyu mbuyela lu wanya andi.” (1 Petero 2:21) L’ɔkɔngɔ wa nde kɔndɔla woho wakasowe Yeso efula ndo wakandakikɛ l’okitanyiya tshɛ, Petero akakeketsha wamato wotshukami l’anto wele bu ambetawudi ate: “Poopo ndo nyu amato wocukami, nyookɛɛke waomɛɛnyu, kele kaanga amɔci wa leewɔ haweetawɔ ɔtɛkɛta wa [Nzambi], ko lɔkɛwɔ laakinyu lotoo njowaetawoya. Laasɔ hatoonga ohomba wa nyu ntɛkɛta kaanga dikambo, dikambo vɔ wayɛɛna ngaanɛ wele lɔkɛwɔ laakinyu leekɔ la dimɛna ndo lalɛmyama.”—1 Petero 3:1, 2, Dyookaneelo dy’Oyooyo.
12. Ɛlɔlɔ akɔna wakonge la okitanyiya waki Yeso?
12 Monga l’okitanyiya etena katɔnyɔlawɔ kana katotondjiyɛwɔ ɛtɛkɛta wa lɔlɛngɔ mbeyaka mɛnama diele oko tekɔ djɔmɔ tɛwɛ. Koko, aha ngasɔ mbakɔsaka Yeso dui sɔ. Petero akafunde ate: “Lam’akawôtenge, ndi kumbatenga. Lam’akandasuyama, ndi kumbânela.” (1 Petero 2:23) Anto amɔtshi wakɛnyi woho wakasowaka Yeso wakayokoma ambetawudi, lo yɛdikɔ mɔtshi, mbidja ndo ose wovi lakahanema l’otamba suke la nde, ndo owandji w’asɔlayi wakendaka odiakelo ande. (Mateu 27:38-44, 54; Mako 15:39; Luka 23:39-43) Woho akɔ wâmɛ mbele, Petero akɛnya dia waomi amɔtshi wele bu ambetawudi, kânga wanɛ wele ngala koka koma Akristo l’ɔkɔngɔ wa vɔ mɛna okitanyiya wa wadɛwɔ. Tekɔ lo mɛna mɛtɛ ka dikambo sɔ ɛlɔ kɛnɛ.
Woho wakoka wadi mbetawoya waomɛwɔ
13, 14. Etombelo akɔna w’ɔlɔlɔ wakaye lo woho waki wadi ɔmɔtshi l’okitanyiya otsha le omɛnde laki komonga ombetawudi?
13 Wadi amɔtshi wakakome ambetawudi waketawoya waomɛwɔ oma lo lɔkɛwɔ lawɔ lafɔna la laki Kristo. Lo losanganya lɔmɔtshi la distrikɛ l’Ɛmɛnyi wa Jehowa losalemi atete edja, pami kɛmɔtshi akate lo dikambo dia wadɛnde lele Okristo ate: “Lakɔhɛnyɔla woho w’anyanya. Koko, nde aki la dilɛmiɛlɔ di’efula le mi. Ndoko lushi lakandamɔnyɔla. Nde konyanga dia mbetawoyami la wolo. Nde akakotshiyɛka ehomba ami la ngandji tshɛ. Etena kakandatshɔka lo nsanganya ya weke, nde akasalaka la wolo dia takate diangɔ ndo sala elimu wa lo luudu la ntondo ka nde ntshɔ. Dionga diande diakayotatɛ nomialomia nsaki kami lo Bible. L’ɔtɛ wa dionga diande, ɛlɔ kɛnɛ laya Ɔmɛnyi wa Jehowa!” Eelo, nde ‘aketawoyama aha l’ɛtɛkɛta’ oma lo lɔkɛwɔ la wadɛnde.
14 Oko wakadje Petero dikako vɔlɛ lo dikambo sɔ, aha efula katɛkɛta womoto mbatondja etombelo w’amɛna, koko kɛnɛ kasalande. Ɛnyɛlɔ kayela kɛnɛ ka womoto ɔmɔtshi lakeke akambo wa mɛtɛ wa lo Bible ndo lakasalaka la wolo tshɛ dia mbɔtɔ lo nsanganya y’Akristo shikikɛka dikambo sɔ. Omɛnde akôhangwɛ lo mbotɛ ate: “Agnes, naka wɛ tomba lo soko nɛ, tokalolake nto, kotshu pondjo!” Nde kotomba oma lo “soko diakɔ” koko akatombe lo soko dikina. La dikɔlɔ dia lushi la losanganya lakayele, nde akawotsha wɔma ate: “Wɛ hatotana etena kayokalola.” Oko wakandate, nde kombotana, omɛnde akatshu nshi shato y’etondo. Etena kakandakalola, wadɛnde akawombola la ngandji tshɛ ɔnɛ: “Kosha yangɔ ya ndɛ?” Agnes kotakɔ kânga yema mboka k’omamemelo ande le Jehowa. L’ekomelo, omɛnde akayetawɔka mbeka Bible, akayolambolaka lɔsɛnɔ lande le Nzambi ndo l’ɔkɔngɔ akayonga omendji wele l’ɛkɛndɛ efula.
15. Woho akɔna wa “elengelo” kahombama le waa wadi wele Akristo?
15 Ɔpɔstɔlɔ Petero akatɛkɛta dia dui dimɔtshi diakasale wamato wɔtɛkɛtshiso la diko, mbutate, “elengelo,” koko aha lo ndeka mbidja yambalo lo “elelo ka divu” kana “elotelo k’ahondo.” Petero akate ate: “Nyuyali la elengelo k’ushami l’utema, elengelo k’utema a memakana la ki kahalana, k’ushinga a wulu lu ashu a [Nzambi].” Womoto kɛnɛmɔlaka dionga sɔ oma lo etsha ndo wondjo wa dui w’ɔlɔlɔ koko aha wa kɔlɔ. Yoho shɔ mbɛnya wadi lele Okristo dilɛmiɛlɔ di’efula.—1 Petero 3:3, 4.
Bɛnyɛlɔ diasha wetshelo
16. Lo toho takɔna tele Sara ɛnyɛlɔ le wamato wotshukami wele Akristo?
16 Petero akafunde ate: “Amantu w’ekila w’edjedja wakalungamelaka [Nzambi], wakayalenge, waketawo aui a waumewo.” (1 Petero 3:5) Wamato asɔ wakɛnyi dia ngɛnyangɛnya Jehowa lo kitanyiya alako ande ayokonya dia lɔsɛnɔ la nkumbo monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wayokondja difuto dia lɔsɛnɔ la pondjo. Petero akatɛkɛta dikambo dia Sara, wadi aki Abarahama laki womoto l’olangala efula lo mɛnya ɔnɛ “Sara, akakitanyiaka diui di’Abarahama, akaweti Khumadiondjo.” Sara akasukɛ omɛnde lakokaka Nzambi wɔma, lele Nzambi akôtome dia tokamba lo wodja w’etale. Nde akatshike lɔsɛnɔ la dimɛna ndo akadje lɔsɛnɔ lande lo wâle. (Etatelu 12:1, 10-13) Petero akandola Sara oma lo ɛnyɛlɔ kande ka dihonga lo mbuta ate: “Tukanula tandi mbenyu kakiane, naka nyu nyayutsha ololo la hanyutshama woma.”—1 Petero 3:6.
17. Lande na ondo kele Petero akohɔ dia Abigayɛlɛ aki ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ le wamato w’Akristo?
17 Abigayɛlɛ aki womoto okina laki la dihonga lakalongamɛka le Nzambi ndo ondo Petero akawohɔka ndo nde. Nde “aki la yimba efula,” koko omɛnde Nabala “aki la ditshelo dia kolo.” Etena kakatone Nabala dia kimanyiya Davidi l’anto ande, vɔ wakayalɔngɔsɔla dia todiaka Nabala la nkumbo kande tshɛ. Koko Abigayɛlɛ akɔshi yɛdikɔ dia mbitsha nkumbo kande. Nde akalɔngɛ mbo ya ndɛ lo waa ponda ndo akatshu otsha le Davidi ko akahomana la nde kâmɛ la asɔlayi ande lo mboka. Kam’akandɛnyi Davidi, nde akaholɔ oma lo ponda, akawokɛ adwe ndo akɔsɛngasɛnga diaha nde sala akambo la ekombakomba. Otema wa Davidi akanandema efula. Nde akate ate: “[Jehowa, Nzambi ka] Isariyele, lakakutumi elo dia ndjuhumana lami atumbwami! Kanyi yaye y’ololo yatshokwami.”—1 Samuele 25:2-33.
18. Ɛnyɛlɔ kaki na kahomba womoto lotshukami ndjela etena kolanga pami kekina ndo lande na?
18 Ɛnyɛlɔ kekina ka dimɛna le waa wadi ele ɛnyɛlɔ k’osekaseka w’ose Shulama. Nde akatshikala la kɔlamelo le olami wa dongalonga waki ose wola, ɔnɛ lakawambɛ dia mbotshuka. Ngandji kande otsha le ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ kaki wolo efula kânga mbakolangaka owandji waki l’ɔngɔnyi efula. Oko wakandatshutshuyama dia mbuta woho wa ngandji kakandokaka ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ, nde akate ate: “Umbidji l’utema aye uku ematelu, uku ematelu lu lunya laye, ne dia ngandji eko wulu uku nyoi . . . Ashi a waki haweyi nyima ngandji, kuyanga elula k’ashi nkiditsha.” (Limbu la Solomona 8:6, 7) Wamato tshɛ wetawɔ tshukama pombaka mbɔsa yɛdikɔ ya woho ɔsɔ ya tshikala la kɔlamelo ndo monga la dilɛmiɛlɔ di’efula otsha le waomɛwɔ.
Alako akina w’oma le Nzambi
19, 20. a) Lo ɔkɔkɔ akɔna wahomba waa wadi monga l’okitanyiya le waomɛwɔ? b) Naa ɛnyɛlɔ ka dimɛna kahomba waa wadi ndjela?
19 Dia komiya, tende awui wosukanyi la divɛsa diɔsami sawo nɛ, divɛsa diata ɔnɛ: ‘Wadi, nyokitanyiya awui wa waomɛnyu.’ (Efeso 5:22) Bonde kele okitanyiya ɔsɔ ohomba? Nɛ dia divɛsa diayela kotshaka ɔnɛ: “Ne dia omi keli ote a wadi, uku eli Kristu ote w’ekelizia.” Ɔnkɔnɛ, Afundelo ndakaka wadi ɔnɛ: “Keli nyu wadi, nyukitanyia aui a waumenyu lu akambu tshe, uku atukitanyiaka ekelizia diui dia Kristu.”—Efeso 5:23, 24, 33.
20 Dia kitanyiya didjango sɔ, waa wadi pombaka mbeka ko oma lâsɔ vɔ mbokoya ɛnyɛlɔ k’etshumanelo k’ambeki wa Kristo w’akitami. Lam’alanganyu, nyadia 2 Koreto 11:23-28 kele nyende kɛnɛ kakakikɛ ose etshumanelo ɔmɔtshi, mbuta ate ɔpɔstɔlɔ Paulo dia nde monga la kɔlamelo otsha le Ɔtɛ ande, Yeso Kristo. L’ɛnyɛlɔ ka Paulo, waa wadi ndo ase etshumanelo akina pombaka monga l’okitanyiya le Yeso la kɔlamelo tshɛ. Waa wadi mɛnyaka dikambo sɔ lo kitanyiya waomɛwɔ.
21. Kakɔna kakoka tshutshuya waa wadi dia mongaka l’okitanyiya le waomɛwɔ?
21 Kânga mbakoka ɛlɔ kɛnɛ wamato efula mɛna kɔlɔ dia monga l’okitanyiya, womoto lele la lomba ayodja yimba l’ɛlɔlɔ waya oma lo dikambo sɔ. Ɛnyɛlɔ, lo dikambo dia omi lele bu ombetawudi, kitanyiya lowandji lande l’akambo tshɛ wahɔnyɔla ɛlɛmbɛ kana atɔndɔ waki Nzambi mbeyaka ndjokonya l’etombelo w’amɛna wa ‘shimbɛ omɛnde.’ (1 Koreto 7:13, 16) Ndo nto, nde mbeyaka monga l’ɔlɔ w’efula lo mbeya dia Jehowa Nzambi ngɛnangɛnaka dionga diande ndo ayowɔtshɔkɔla efula lo woho wokoyande ɛnyɛlɔ ka Ɔnande la ngandji.
Onde wɛ akohɔ?
• Bonde kakokadiɔ monga wolo dia wadi nɛmiya omɛnde?
• Bonde kele mbetawɔ dia tshukama bu kiambokambo y’anyanya?
• Ngande wele Yeso ɛnyɛlɔ le wamato ndo ɛlɔlɔ akɔna wakoka ndja lo ndjela ɛnyɛlɔ kɛsɔ?
[Osato wa lo lɛkɛ 16]
Bonde kele mbetawɔ dia tshukama bu kiambokambo y’anyanya?