Etshumanelo katombole Jehowa
‘Dimi layewoyaka analengo lokombo layɛ ndo layokotombolaka l’atei wa etshumanelo.’—HEBERU 2:12.
1, 2. Lande na kele etshumanelo kekɔ ohomba, ndo naa ɔkɛndɛ atɔ wa ntondo?
LO ƆKƆNDƆ w’anto w’otondo, lo nkumbo mbatana anto lɔngɛnyi ndo lotui tshitshi. Koko, Bible mɛnyaka dia ekɔ dihole dikina diatana anto wa l’andja w’otondo lɔngɛnyi ndo lotui tshitshi la lânde ɛlɔ kɛnɛ. Dihole sɔ ko: Etshumanelo k’Akristo. Oyadi wɛ ekɔ l’atei wa nkumbo kele anto wa lɔkɔ wekɔ kâmɛ ndo kimanyiyanaka kana bu, wɛ kokaka ndo pombaka mandola kɛnɛ kakatosha Jehowa oma lo tshimbo ya etshumanelo. Lo mɛtɛ, naka wɛ amboshilaka sangana la etshumanelo kɛmɔtshi k’Ɛmɛnyi wa Jehowa, kete aha la tâmu wɛ ekɔ la lɔngɛnyi l’oshika la anto wa lɔkɔ ndo ekɔ lo nsɛna lo lotui tshitshi lɔkɔ.
2 Etshumanelo bu tsho dihole diasangana olui w’anto. Tɔ kema tshunda dimɔtshi dia lo ngelo diasangana anto wele la yoho yâmɛ ya lɔsɛnɔ kana wayasha woho akɔ wâmɛ lo awui wa tɔkɛnyɔ. Koko, ɔkɛndɛ wa ntondo wele la etshumanelo ele wa tombola Jehowa Nzambi. Ɔsɔku mbokodiongaka oma ko mɔmbɔkɔmbɔla, oko wadiɛnya dibuku di’Esambu. Lo Osambu 35:18, sho mbadiaka ɔnɛ: “Ku dimi layukukaka lusaka [lo etshumanelo k]a wuki, ee, l’atei [wa] ului a wuki w’antu kayumukandulaka.” Woho akɔ wâmɛ mbatokeketsha Osambu 107:31, 32, ɔnɛ: ‘Nyoke Jehowa losaka l’ɔtɛ wa ngandji kande ka lɔsɛngɔ ndo l’ɔtɛ w’elimu ande wa mamba le ana w’anto. Nyôtombole l’atei w’etshumanelo.’
3. Lo ndjela Paulo, naa ɔkɛndɛ okina wele la etshumanelo?
3 Paulo, ɔpɔstɔlɔ w’Okristo akɛnya ɔkɛndɛ okina w’ohomba wele la etshumanelo etena kakandakielɛ ɔnɛ ‘luudu la Nzambi, lele etshumanelo ka Nzambi kasɛna, ɛkɔhɔ ndo osukɔ w’akambo wa mɛtɛ.’ (1 Timote 3:15) Paulo akatɛkɛtaka dikambo dia etshumanelo kakɔna? Lo toho takɔna takamba Bible la tshɛkɛta “etshumanelo”? Ndo shɛngiya yakɔna yahomba monga la tshɛkɛta etshumanelo lo lɔsɛnɔ ndo lo elongamelo kaso? Dia kondja ekadimwelo lo ambola asɔ, tɔsɛdingole ntondotondo woho wokambiwɔ la tshɛkɛta “etshumanelo” l’atei w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.
4. Ngande wakamba Afundelo wa lo Hɛbɛru mbala efula la tshɛkɛta “etshumanelo”?
4 Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakadimɔma mbala efula ɔnɛ “etshumanelo” ndja oma lo tshɛkɛta yele la kitshimudi ɔnɛ “tshumanya kâmɛ” kana ‘sanganya.’ (Euhwelu k’Elembe 4:10; 9:10) Omembi w’esambo akakambe la tshɛkɛta “etshumanelo” dikambo dia andjelo wa l’olongo ndo vɔ koka kamba la yɔ dia tɛkɛta dikambo di’olui w’anto wa kɔlɔ. (Osambu 26:5; 89:5-7) Koko, mbala efula Afundelo wa lo Hɛbɛru kambaka la tshɛkɛta shɔ dikambo di’ase Isariyɛlɛ. Nzambi akɛnya dia Jakɔba ayokoma ‘etshumanelo k’anto,’ ko dui sɔ diakakotshama. (Etatelu 28:3; 35:11; 48:4) Ase Isariyɛlɛ wakelamɛ, kana wakasɔnama dia monga ‘etshumanelo ka Jehowa,’ mbuta ate ‘etshumanelo ka Nzambi ka mɛtɛ.’—Walelu 20:4; Nehemiya 13:1; Jashua 8:35; 1 Samuele 17:47; Mika 2:5.
5. Tshɛkɛta yakɔna ya lo Grɛkɛ yakadimɔma mbala efula ɔnɛ “etshumanelo” ndo lo toho takɔna takokawɔ kamba la yɔ?
5 Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yɔtɔnɛ la tshɛkɛta etshumanelo ekɔ tshɛkɛta ek·kle·siʹa, yoye oma lo tɔtɛkɛta tohende t’oma lo Grɛkɛ talembetshiya “l’andja” ndo “mbelamɛ.” Yɔ koka mendana la otshumanelo w’anto wele bu Akristo, ɛnyɛlɔ oko ‘losanganya’ lakasale Dɛmɛtɛriyo l’Ɛfɛsɔ lo dikambo diaki Paulo. (Etsha 19:32, 39, 41) Koko Bible kambaka la tshɛkɛta shɔ mbala efula dikambo dia etshumanelo k’Akristo. Dikadimwelo dimɔtshi kadimolaka tshɛkɛta shɔ ɔnɛ “luudu la Nzambi,” koko dibuku dimɔtshi (The Imperial Bible-Dictionary) mbutaka dia yɔ “hayolembetshiya pondjo . . . luudu la mɛtɛ lasangana Akristo lɔkɔ dia tɛmɔla.” Koko dui dia diambo ko, lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, sho mɛnaka dia vɔ kamba la tshɛkɛta “etshumanelo” lo toho tɔnɛi.
Etshumanelo k’akitami kaki Nzambi
6. Kakɔna kakasale Davidi ndo Yeso lo etshumanelo?
6 Ɔpɔstɔlɔ Paulo akakambe la ɛtɛkɛta waki Davidi wa l’Osambu 22:22 lo dikambo dia Yeso ndo akafunde ate: ‘Dimi layewoyaka analengo lokombo layɛ ndo layokotombolaka la esambo l’atei w’etshumanelo. Ɔnkɔnɛ, [Yeso] akahombe koma oko anango lo akambo tshɛ, dia nde koma ɔlɔmbɛdi wa lâdiko wele la kɛtshi ndo wa kɔlamelo lo akambo wendana la Nzambi.’ (Heberu 2:12, 17) Davidi akatombola Nzambi l’atei wa etshumanelo ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja. (Osambu 40:9) Ko dia dikambo diakɔna diakatɛkɛta Paulo etena kakandate ate Yeso akatombola Nzambi ‘l’atei w’etshumanelo’ na? Dikambo dia etshumanelo kakɔna kakandatɛkɛta?
7. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta “etshumanelo” alembetshiyayɔ ntondotondo na?
7 Kɛnɛ kadiaso lo Heberu 2:12, 17 mbokɛmaka hwe. Tɔ mɛnyaka dia lo tshɛ, Kristo akɔsamaka oko ose etshumanelo lɛnɛ akandewoyaka anango lokombo la Nzambi. Waa na asɔ waki anango? Wanɛ wakakengaka “tukanula t’Abarahama,” mbuta ate anango Kristo w’akitami, “waketama . . . lu leta la l’ulungu.” (Heberu 2:16–3:1; Mateu 25:40) Lo mɛtɛ, lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta “etshumanelo” nembetshiyaka ntondotondo olui w’ambeki wa Kristo w’akitami wa nyuma. Akitami 144 000 asɔ mbakenga “[etshumanelo k’]ana wa nundu wambufundama kumbu yawo l’ulungu.”—Heberu 12:23.
8. Oma l’ɛtɛkɛta akɔna wakɛnya Yeso la ntondo dia etshumanelo k’Akristo kayokengama?
8 Yeso akɛnya dia “etshumanelo” k’Akristo kɛsɔ kakahombe kengama. Yɛdikɔ y’ɔnɔnyi ɔtɔi la ntondo ka nyɔi kande, nde akatɛ ɔpɔstɔlɔ ɔmɔtshi ate: “Petero keye; lu dive ne kayumuhika [etshumanelo k]ami. Ku wulu wa nyoi hawukileka wulu.” (Mateu 16:18) Petero nde la Paulo wakashihodia dimɛna dia Yeso ndamɛ mbaki dive dia woke diakatama sɔ. Petero akafunde dia wanɛ tshɛ wambohikama oko “ave wa lumu” wa luudu la lo nyuma lo dive dia woke, waki ‘wodja wakahombe nongola ɛngɔ ka lânde dia mbewoya ɛlɔlɔ’ wa Ɔnɛ lakawaelɛ.—1 Petero 2:4-9; Osambu 118:22; Isaya 8:14; 1 Koreto 10:1-4.
9. Etena kakɔna kakatatɛ kengama etshumanelo ka Nzambi?
9 Etena kakɔna kakatatɛ kengama ‘wodja ɔsɔ wakahombe kondja ɛngɔ ka lânde’ dia koma etshumanelo k’Akristo? Aki lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 tena diaso nɛ, etena kakatshulwɛ Nzambi ambeki wakatshumana la Jerusalɛma nyuma k’ekila. L’ɔkɔngɔ wa wenya ɛmɔtshi ko lushi lakɔ, Petero akasha sawo dia diambo la ntondo k’olui w’ase Juda ndo k’ambetawudi w’ase Wedja. Anto efula waki la kandji l’asolo lo dikambo dia nyɔi ka Yeso; vɔ wakayatshumoya ndo wakabatizama. Ɔkɔndɔ wa lo Bible totɛka di’anto nunu sato wakayatshumoya ndo wakabatizama ndo wakakome anto wa lo etshumanelo k’oyoyo ka Nzambi kakatahamaka. (Etsha 2:1-4, 14, 37-47) Tɔ kakatahamaka nɛ dia ase Juda ndo ambetawudi w’ase Wedja waketawɔ dia wodja w’Isariyɛlɛ wa l’emunyi komonga nto etshumanelo ka Nzambi. Koko, Akristo w’akitami wakakengaka ‘Isariyɛlɛ waki Nzambi’ wa lo nyuma, mbakakome etshumanelo ka mɛtɛ ka Nzambi.—Ngalatiya 6:16; Etsha 20:28.
10. Diɔtɔnganelo dia ngande diele lam’asa Yeso la etshumanelo ka Nzambi?
10 Bible mɛnyaka mbala efula otshikitanu wele lam’asa Yeso la akitami, ɛnyɛlɔ lo etelo kata ɔnɛ ‘dia Kristo la etshumanelo.’ Yeso mbele Ɔtɛ wa etshumanelo k’Akristo w’akitami. Paulo akafunde dia Nzambi ‘aketɛ Yeso ɔtɛ w’akambo tshɛ dikambo dia etshumanelo, kele demba diande.’ (Efeso 1:22, 23; 5:23, 32; Kolosai 1:18, 24) Ɛlɔ kɛnɛ, atshikadi yema tshitshɛ wa lo etshumanelo kɛsɔ mbeke lanɛ la nkɛtɛ. Koko sho kokaka ndjashikikɛ dia Yeso Kristo lele Ɔtɛ awɔ mbaokaka ngandji. Nsaki yele lande otsha le wɔ kɔndwama lo Efeso 5:25 ɔnɛ: ‘Kristo nde lawɔ akalange etshumanelo ndo akayakimɔ dikambo diatɔ.’ Nde mbaokaka ngandji nɛ dia vɔ ndjashaka tshɛ dia nambola Nzambi “ulambu wa [lotombo] . . . nshi tshe, uku elua uma lu elomo watetawoka lukumbu landi,” oko wakasale Yeso etena kakinde lanɛ la nkɛtɛ.—Heberu 13:15.
Toho tokina takamba Bible la tshɛkɛta “etshumanelo”
11. Naa yoho ya hende yakamba Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ la tshɛkɛta “etshumanelo”?
11 Mbala mɔtshi, Bible kambaka la tshɛkɛta “etshumanelo” lo yoho yotshikitanyi efula la toho tokina takambawɔ la yɔ, aha la ndjikakatanya la olui w’otondo w’akitami 144 000 wakenga ‘etshumanelo ka Nzambi.’ Ɛnyɛlɔ, Paulo akafundɛ olui ɔmɔtshi w’Akristo ate: “Tanyuyalaki uku utamba a takanya; le asi Juda kana le asi Ngirika, kana le [“etshumanelo ka Nzambi,” NW].” (1 Koreto 10:32) Mbokɛmaka hwe dia otondonga Okristo ɔmɔtshi wa la Kɔrɛtɔ k’edjedja akasale akambo lo yoho ya kɔlɔ, tshike nde otonga otamba a takanya le anto amɔtshi. Onde dui sɔ diotokoka takanya ase Ngirika tshɛ, ase Juda tshɛ kana akitami tshɛ wa lo nshi shɔ polo ndo wa nshi nyɛ? Kema. Lâsɔ mɛnamaka dia lo divɛsa nɛ, “etshumanelo ka Nzambi” mendanaka la Akristo wasɛna lo etena kɛmɔtshi. Lâsɔ, onto kokaka mbuta dia Nzambi nɔmbɔlaka, kimanyiyaka ndo tshɔkɔlaka etshumanelo, mbuta ate Akristo tshɛ wa lo etena kɛmɔtshi, oyadi lo dihole diakɔna diewɔ. Kana sho kokaka tɛkɛta dia ɔngɛnɔngɛnɔ ndo dia wɔladi wele lo etshumanelo ka Nzambi ɛlɔ kɛnɛ, mbuta ate l’atei wa nkumbo k’otondo k’Akristo k’anto l’ɔnango.
12. Naa yoho ya sato yakamba Bible la tshɛkɛta “etshumanelo”?
12 Yoho ya sato yakamba Bible la tshɛkɛta “etshumanelo” mendanaka la Akristo tshɛ wa lo ɛtshi kɛmɔtshi ka nkɛtɛ. Sho mbadiaka ɔnɛ: ‘Ɔnkɔnɛ, etshumanelo ka la Judeya tshɛ la ka la Ngalileya ndo ka la Samariya kaki lo wɔladi.’ (Etsha 9:31) Elui w’Akristo waki efula lo ɛtshi ka woke ka nkɛtɛ kɛsɔ, koko elui w’Akristo asɔ tshɛ waki la Judeya, la Ngalileya ndo la Samariya wakelamɛka ɔnɛ ‘etshumanelo.’ Lo menda lofulo l’anto wakabatizama lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 tena diaso nɛ ndo yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, mbokɛmaka dia elui w’Akristo wakasanganaka mbala la mbala lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka la Jerusalɛma wakahombe ndekana olui ɔtɔi. (Etsha 2:41, 46, 47; 4:4; 6:1, 7) Herɔdɛ Agripa I akôlɛka la Judeya polo lo nyɔi kande lo 44 tena diaso nɛ, ndo lo ndjela 1 Tesalonika 2:14, mɛnamaka hwe dia oya lo 50 tena diaso nɛ, tshumanelo diaki efula la Judeya. Ɔnkɔnɛ, etena kadiaso ɔnɛ Herɔdɛ “akandi asi [etshumanelo] amotshi dia mbasuya,” dui sɔ kokaka mendana la tshumanelo efula diakatshumanaka la Jerusalɛma.—Etsha 12:1.
13. Naa yoho ya nɛi ndo yaleka Bible kamba la tshɛkɛta “etshumanelo”?
13 Yoho ya nɛi, ndo yalekawɔ kamba la tshɛkɛta “etshumanelo” mendanaka la Akristo wakakengaka etshumanelo ɔtɔi, ɛnyɛlɔ Akristo wa lo luudu ɔtɔi. Paulo akatɛkɛta dia ‘etshumanelo ka la Ngalatiya.’ Tshumanelo diaki efula lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka woke ka la Rɔma kɛsɔ. Paulo akakambe la tshɛkɛta “tshumanelo” mbala hiende lo dikambo di’ase Ngalatiya, mbidja ndo ase Atiyɔka, ase Dɛrɛbɛ, ase Lustɛra ndo ase Ikɔniyo. Dikumanyi kana emendji waki la akoka wakasɔnama lo tshumanelo sɔ. (1 Koreto 16:1; Ngalatiya 1:2; Etsha 14:19-23) Lo ndjela Afundelo, wasɔ tshɛ waki ‘tshumanelo dia Nzambi.’—1 Koreto 11:16; 2 Tesalonika 1:4.
14. Kakɔna kakokaso mbuta lo woho wakamba avɛsa amɔtshi la tshɛkɛta “etshumanelo” na?
14 Mbala mɔtshi, elui w’anto waya lo nsanganya y’Akristo mongaka totshitshɛ ndo kokaka sangana lo luudu l’onto ɔmɔtshi. Ɔnkɔnɛ, tshɛkɛta “etshumanelo” yakendanaka ndo la elui ɛmɔtshi wa ngasɔ. Elui weyaso aki tshumanelo diakasanganaka lo luudu laki Akula la Piriskila, lo luudu laki Numafasi ndo lo luudu laki Filɛmɔna. (Romo 16:3-5; Kolosai 4:15; Filemona 2) Dui sɔ pombaka monga kiɔkɔ y’ekeketshelo le tshumanelo dia totshitshɛ dia nshi nyɛ diakoka sanganaka mbala la mbala lo luudu laki ombetawudi ɔmɔtshi. Jehowa aketawɔka tshumanelo dia totshitshɛ dia ngasɔ dia lo ntambe ka ntondo ndo nde mbetawɔka tshumanelo dia totshitshɛ dia nshi nyɛ ndo nde dilɔmbɔlaka ndo disukɛka oma lo ekimanyielo ka nyuma kande k’ekila.
Tshumanelo tombolaka Jehowa
15. Ngande wakɛnama olimu wa nyuma k’ekila lo tshumanelo dimɔtshi dia ntondo?
15 Takatɛkɛtshi la ntondo dia lo ekotshamelo k’Osambu 22:22, Yeso akatombola Nzambi l’atei w’etshumanelo. (Heberu 2:12) Ambeki ande wa kɔlamelo wakahombe sala woho akɔ wâmɛ. Lo ntambe ka ntondo, etena kakakitama Akristo wa mɛtɛ nyuma k’ekila dia koma ana wa Nzambi ndo anango Kristo, nyuma kakatatɛ kamba olimu le amɔtshi lo yoho kina ya lânde. Vɔ wakalongola weshasha wa nyuma lo dihindo. Awui amɔtshi wakɛnyaka dia wambolongola weshasha wa nyuma lo dihindo ele woho wakawatondjaka ɛtɛkɛta wa lomba ndo wa ewo, woho wakawonge la wolo wa kɔnɔla kana wa mbuta awui wa prɔfɛsiya ndo woho wakawonge la akoka wa tɛkɛta lo ɛtɛkɛta wakiwɔ kombeyaka.—1 Koreto 12:4-11.
16. Naa oyango ɔmɔtshi waki la weshasha wa nyuma wakalongola anto lo dihindo?
16 Lo kɛnɛ kendana la ɔtɛkɛtɛlɔ wa lo ɔtɛkɛta okina, Paulo akate ate: ‘Dimi layemba esambo wa lotombo la woshasha wa nyuma, koko layemba nto esambo wa lotombo la yimba yami.’ (1 Koreto 14:15) Nde akɛnyi ohomba w’anto akina shihodia ɛtɛkɛta ande ndo mbetshama. Oyango waki la Paulo aki wa tombola Jehowa l’atei wa etshumanelo. Nde akakeketsha anto akina waki la weshasha wa nyuma ate: ‘Nyoyange dia ndeka ndola la weshasha ɛsɔ dikambo dia ekeketshelo ka etshumanelo,’ mbuta ate lo tshumanelo diawɔ lɛnɛ akawalongola weshasha akɔ. (1 Koreto 14:4, 5, 12, 23) Mbokɛmaka hwe dia Paulo akayakiyanyaka dikambo dia tshumanelo, lo mbeya dia lo etshumanelo tshɛ, Akristo wakahombe monga la waaso wa tombolaka Nzambi.
17. Lo kɛnɛ kendana la tshumanelo dia nshi nyɛ, dui diakɔna diakokaso monga la eshikikelo lɔkɔ?
17 Jehowa ekɔ lo tetemala sukɛ ndo kamba la etshumanelo kande. Nde ekɔ lo tshɔkɔla olui w’Akristo w’akitami weke ɛlɔ kɛnɛ la nkɛtɛ. Dui sɔ kokaka mɛnama oma lo mbo ya ndɛ efula ya lo nyuma yalongola ekambi waki Nzambi. (Luka 12:42) Nde ekɔ lo tshɔkɔla nkumbo k’anto l’ɔnango ka l’andja w’otondo lo tshɛ katɔ. Ndo nde ekɔ lo tshɔkɔla tshumanelo, lɛnɛ atombolaso Otungi aso oma lo etsha aso ndo oma lo kɔmatɛrɛ yakeketsha lo nyuma yashaso. Lɛkɔ mbalongolaso wetshelo ndo ohokwelo dia sho mbeya tombola Nzambi lo waaso akina, oyadi sho bu kâmɛ la etshumanelo kaso lo demba.
18, 19. Kakɔna kakombola sala Akristo tshɛ wakayakimɔ lo etshumanelo kewɔ?
18 Tohɔ dia ɔpɔstɔlɔ Paulo akakeketsha Akristo wa lo tshumanelo dia la Filipi, la Makɛdɔniya ate: “Dimi lambunyolombela . . . dia nyu ndudiama la elua w’akambu w’ololo weli uma le Jesu Kristu, ne dia lutumbu la diandu dia [Nzambi].” Vɔ wakahombaka nto mbewoya anto wa l’andja w’etshumanelo k’Akristo akambo wendana la mbetawɔ kawɔ le Yeso ndo la elongamelo kawɔ ka diambo. (Filipi 1:9-11; 3:8-11) Diakɔ diakakeketsha Paulo anyande Akristo ate: “Dia dikambu diandi, tukimoki ulambu wa mandulaka [Nzambi] nshi tshe, uku elua uma lu elomo watetawoka lukumbu landi.”—Heberu 13:15.
19 Onde wɛ ngɛnangɛnaka tombola Nzambi ‘l’atei w’etshumanelo,’ oko wakasale Yeso lo kamba la ɛlɔmɔ ayɛ dia tombola Jehowa la ntondo ka wanɛ wahataweye ndo wahatawotombola? (Heberu 2:12; Romo 15:9-11) Lo yɛdikɔ mɔtshi, okadimwelo aso mbeyaka nemanɛ la kɛnɛ kakanyiyaso lo dikambo dia ɔkɛndɛ wele la etshumanelo kaso lo sangwelo diaki Nzambi. Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola woho walɔmbɔla ndo wakamba Jehowa la etshumanelo kaso ndo ɔkɛndɛ wahomba monga la tɔ lo nsɛnɔ yaso ɛlɔ kɛnɛ.
Onde wɛ âkohɔ?
• Ngande wakakengama ‘etshumanelo ka Nzambi,’ k’Akristo w’akitami?
• Naa toho tokina tosato takamba Bible la tshɛkɛta “etshumanelo”?
• Lo kɛnɛ kendana la etshumanelo, kakɔna kakakombolaka Davidi, Yeso ndo Akristo wa lo ntambe ka ntondo sala, ndo shɛngiya yakɔna yahomba monga la dui sɔ le so?
[Osato wa lo lɛkɛ 9]
Yeso aki ehikamelo ka etshumanelo kakɔna?
[Osato wa lo lɛkɛ 10]
Elui w’Akristo sanganaka oko ‘tshumanelo dia Nzambi’
[Osato wa lo lɛkɛ 12]
L’ɛnyɛlɔ k’Akristo wa lo Bénin, sho koka tombola Jehowa l’atei wa nyemba y’anto wotshumanyi