Etshumanelo kakeketshame
‘Tshumanelo diakɔtɔ lo etena ka wɔladi ndo diakakeketshama.’—ETSHA 9:31.
1. Ambola akɔna wakoka mimbwama lo dikambo dia ‘etshumanelo ka Nzambi’?
LO LUSHI la Pɛntɛkɔsta ka lo 33 tena diaso nɛ, Jehowa aketawɔ dia olui wa ambeki wa Kristo koma wodja w’oyoyo, mbuta ate ‘Isariyɛlɛ waki Nzambi.’ (Ngalatiya 6:16) Lo ndjela Bible, Akristo asɔ w’akitami wa nyuma wakakome ‘etshumanelo ka Nzambi.’ (1 Koreto 11:22) Ko kakɔna kakalembetshiyaka dikambo sɔ? Ngande wakahombe kongɛma ‘etshumanelo ka Nzambi’ na? Ngande wakahombe etshumanelo ka Nzambi kamba olimu atɔ lanɛ la nkɛtɛ oyadi lende akasɛnaka anto wa lɔkɔ? Ndo ngande wendana dikambo sɔ la nsɛnɔ yaso ndo la ɔngɛnɔngɛnɔ aso?
2, 3. Ngande wakɛnya Yeso dia etshumanelo kayonga la okongamelo?
2 Oko wakatadiɛnyi lo sawo dia mbala ketshi, Yeso akatatshi dia etshumanelo k’ambeki ande w’akitami kayokengama, lo mbutɛ ɔpɔstɔlɔ Petero ate: “Lu dive ne [Yeso Kristo] kayumuhika [etshumanelo k]ami. Ku wulu wa nyoi hawukileka wulu.” (Mateu 16:18) Ndo nto, etena kaki Yeso êke la apɔstɔlɔ ande, nde akawaɛnya woho wakahombe etshumanelo kaki suke la kengema kɛsɔ ndjokongɛma ndo kamba olimu atɔ.
3 Yeso aketsha oma lo ɛtɛkɛta ndo oma lo etsha dia ase etshumanelo amɔtshi mbayohomba kilɔmbɔla. Vɔ wakahombe ndjosala dikambo sɔ lo kambɛ anto akina wa l’olui awɔ. Kristo akate ate: “Nyu mbeyaka nyati: wane wakanawo dia mbulela wedja, watuwahamelaka la ngala; ndu antu awo a waki watuwaulelaka. Keli le nyu, aha osoku! One lalanga ndjala wuki l’atei anyu, ayali ukambi anyu. One lalanga ndjala la ntundu kanyu, ayali fumbi kanyu tshe.” (Mako 10:42-44) Mbokɛmaka hwe dia ‘etshumanelo ka Nzambi’ takatahombe monga la anto wele shanga vwa kana oko etshumanelo kaha la okongamelo. Koko tɔ kakahombe monga okongamelo wele la anto wakamba kâmɛ.
4, 5. Ngande weyaso dia etshumanelo kakahombe monga l’ohomba wa wetshelo wa lo nyuma?
4 Ɔnɛ lakahombe monga Ɔtɛ wa ‘etshumanelo ka Nzambi’ akɛnya dia apɔstɔlɔ ande ndo anto akina wakeke awui oma le nde wayonga la ɛkɛndɛ wa lânde lâdiko di’ase etshumanelo akina. Kakɔna kakawahombe sala? Ɔkɛndɛ ɔmɔtshi w’ohomba wakahombe monga lawɔ aki wa mbetsha ase etshumanelo akambo wendana la Jehowa. Tohɔ dia Yeso lakolwama, akambola Petero lo washo w’apɔstɔlɔ amɔtshi ate: ‘Simɔna, ɔna Joani, onde wɛ nangakami?’ Petero akôkadimola ate: “Elu, Khumadiondjo. We mbeyaka wati: Dimi nkukaka ngandji.” Yeso akawotɛ ate: “Uleshaki an’ami w’ekoko. . . . Ulamaki ekoko ami. . . . Uleshaki ekoko ami.” (Joani 21:15-17) Ɔsɔ mɛtɛ aki ɔkɛndɛ w’ohomba efula!
5 Oma lo ɛtɛkɛta waki Yeso ɛsɔ, sho kokaka mɛna dia wanɛ watshumanyema lo etshumanelo mbɛdikamaka la ɛkɔkɔ lo lokoto. Ɛkɔkɔ ɛsɔ, mbuta ate Akristo w’apami, wa wamato ndo ana, wakahombe ndeshama lo nyuma ndo namema dimɛna. Ndo nto, lam’ele Yeso akasha ambeki ande tshɛ ɔkɛndɛ wa mbetsha anto akina ndo wa mbetɛ anto ambeki, oyoyo tshɛ wakakomaka ɔkɔkɔ ande aki l’ohomba wa mbetshama woho wa kotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ w’oma le Nzambi.—Mateu 28:19, 20.
6. Tɛdikɔ takɔna takɔsama lo ‘etshumanelo ka Nzambi’ kaki kambatema?
6 Etena kakakengama ‘etshumanelo ka Nzambi,’ anto wa lɔkɔ wakatshumanaka mbala la mbala dia kondja wetshelo ndo keketshanya lam’asawɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: ‘Vɔ wakatetemala ndjasha lo wetshelo waki apɔstɔlɔ, wakadjanaka yimba, wakalɛkaka ndo wakalɔmbaka kâmɛ.’ (Etsha 2:42, 46, 47) Dui dikina di’ohomba dia l’ɔkɔndɔ ɔsɔ ele, apami amɔtshi waki la akoka wakasɔnama dia mbisha ekimanyielo lo elimu ɛmɔtshi w’ohomba. Vɔ kɔsɔnama lo ndjela kalasa y’efula yakawɔtɔ kana l’ɔtɛ wa diewo diaki lawɔ l’akambo amɔtshi. Apami asɔ ‘wakalole la nyuma ndo la lomba.’ Ɔmɔtshi l’atei awɔ aki Stɛfano ndo ɔkɔndɔ ɔsɔ kotolaka yambalo yaso lo dikambo dia lonto lande lo mbuta dia nde aki ‘pami kakalole la mbetawɔ ndo la nyuma k’ekila.’ Lam’ele vɔ wakakongɛma lo tshumanelo, “diui dia [Nzambi] diakafuli. Ambeki wakafuli la Jerusalema otekoya.”—Etsha 6:1-7.
Apami wakakambe Nzambi la wɔ
7, 8. a) Apɔstɔlɔ la dikumanyi diaki la Jerusalɛma wakakambe oko waa na l’atei w’Akristo wa ntondo? b) Kakɔna kakatombe etena kakakome yɛdikɔ shɔ le tshumanelo?
7 Tamboka dia apɔstɔlɔ mbakalɔmbɔlaka etshumanelo ka ntondo, koko vɔ komonga vɔamɛ ato. Etena kɛmɔtshi, Paulo la asekande wakakalola l’Atiyɔka wa la Suriya. Etsha 14:27 mbutaka ɔnɛ: ‘Etena kakawakome ndo kakawasanganya ase etshumanelo kâmɛ, vɔ wakâkɔndɔlɛ awui efula wakasale Nzambi lo tshimbo yawɔ.’ Etena kakiwɔ wêke paka lo etshumanelo kɛsɔ, dikambo dimɔtshi diakatombe dia kana ambetawudi w’ase Wedja pombaka mbahema ohekele. Dia kandola dikambo sɔ, Paulo la Baranaba wakatomama “la Jerusalema le atumami la dikumanyi lu dikambu diako,” nɛ dia vɔ mbakakambaka oko olui walɔmbɔla.—Etsha 15:1-3.
8 Jakɔba, ekumanyi k’Okristo ndo ɔnango Yeso, koko laki komonga ɔpɔstɔlɔ mbakalɔmbɔla losanganya etena ‘kakasangana apɔstɔlɔ la dikumanyi dia sɛdingola dikambo sɔ.’ (Etsha 15:6) L’ɔkɔngɔ wa vɔ sɛdingola dikambo diakɔ dimɛna ndo lo ekimanyielo ka nyuma k’ekila, vɔ wakɔshi yɛdikɔ yɔtɔnɛ la Afundelo. Vɔ wakatomɛ tshumanelo mukanda waki la yɛdikɔ shɔ. (Etsha 15:22-32) Wanɛ wakalongola yɛdikɔ shɔ wakayietawɔ ndo wakakambe la yɔ. Etombelo akɔna wakonge la dikambo sɔ na? Anangɛso la akadiyɛso wakakeketshama. Bible mbutaka ɔnɛ: “Okone [tshumanelo di]akakikitshama lu mbetawo, [diakata]fulanelaka la lushi la lushi.”—Etsha 16:5.
9. Lo ndjela Bible, ɛkɛndɛ akɔna wakoka mɛmba Akristo w’apami wele la akoka?
9 Ko ngande wakakɛndakɛndaka tshumanelo lushi la lushi? Tɔshi ɛnyɛlɔ ka tshumanelo dia lo disɛnga dia Kɛrɛtɛ. Kânga mbele anto efula wakasɛnaka lɛkɔ waki la lokumu la kɔlɔ, amɔtshi wakatshikitanya lɔkɛwɔ lawɔ ndo wakakome Akristo wa mɛtɛ. (Tito 1:10-12; 2:2, 3) Akristo wa la Kɛrɛtɛ wakasɛnaka lo esomba wotshikitanyi ndo vɔ tshɛ wakangana etale la olui walɔmbɔla waki la Jerusalɛma. Koko ɔsɔ komonga dikambo dia woke, nɛ dia “dikumanyi” diaki la lonyuma l’ɔlɔlɔ diakasɔnama lo tshumanelo tshɛ dia la Kɛrɛtɛ ndo lo ahole akina. Dikumanyi sɔ wakakotshaka awui walɔmbama wofundami lo Bible. Vɔ wakasɔnama oko dikumanyi kana emendji wakakokaka ‘keketsha anto la wetshelo wa panda ndo pangwɛ wanɛ wakalɔshanaka la wetshelo akɔ.’ (Tito 1:5-9; 1 Timote 3:1-7) Apami akina waki la lonyuma l’ɔlɔlɔ wakakokaka kimanyiya tshumanelo lo kamba oko ekambi wakimanyiya kana wa diakrɛ.—1 Timote 3:8-10, 12, 13.
10. Lo ndjela Mateu 18:15-17, ngande wakahombaka kandɔma ekakatanu wa wolo?
10 Yeso akɛnya dia okongamelo wa ngasɔ wakahombe monga. Tohɔ ɔkɔndɔ wa lo Mateu 18:15-17, lɛnɛ akandɛnya dia tena dimɔtshi ekakatanu wakakokaka tomba lam’asa ekambi ehende waki Nzambi, mbuta ate ɔmɔtshi akakokaka salɛ okina kɔlɔ lo yoho mɔtshi. Ɔnɛ lakawasalɛ kɔlɔ akahombaka mɛnana la ɔnɛ lakosalɛ kɔlɔ ndo “tuwenya munga kandi” lo vɔ ahende ato. Ko naka nna sɔ hakandodi okakatanu ɔsɔ, kete ɔnɛ lakawasalɛ kɔlɔ akakokaka mbɔsa onto ɔtɔi kana anto akina ahende wakeyaka dikambo diakɔ dia vɔ mbâkimanyiya. Kakɔna kakahombaka salema naka polo lâsɔ okakatanu hawokandɔma? Yeso akate ate: “Naka ndi hawaukela, ututeli [etshumanelo]. Naka ndi hukela ndu [etshumanelo], ndi ayali uku usi wudja le ye, la uku ulungudi w’elambu.” Etena kakate Yeso ɛtɛkɛta ɛsɔ, ko ase Juda weke ‘etshumanelo ka Nzambi,’ ɔnkɔnɛ ɛtɛkɛta ande wakendanaka ntondo la wɔ.a Koko etena kakakengama etshumanelo k’Akristo, ɛtɛkɛta ɛsɔ wakahombe mendana la tɔ. Ɔsɔ aki djembetelo kina yakɛnyaka dia ekambi waki Nzambi wayonga la okongamelo dikambo dia ekeketshelo ndo di’ɛlɔmbwɛlɔ k’Okristo tshɛ.
11. Ɔkɛndɛ akɔna waki la dikumanyi lo okandwelo wa ekakatanu?
11 Mbokɛmaka lâsɔ dia dikumanyi kana emendji mbaki enyimpala wa etshumanelo dia kandola ekakatanu kana awui wendana la pɛkato. Dui sɔ mbɔtɔnɛka la awui walɔmbama dikumanyi dia kotsha wɔtɛkɛtami lo Tito 1:9. Lo mɛtɛ, dikumanyi dia lo tshumanelo komonga kokele oko waki Tito lakatomama oma le Paulo le tshumanelo dia “nongosola akambu wakatshikala” komonga kokele. (Tito 1:4, 5) Ɛlɔ kɛnɛ, anto wele nkombo yawɔ yambokimɔma dia sɔnama oko dikumanyi pombaka monga anto wambɛnyaka mbetawɔ ndo omamemelo awɔ etena k’otale la ntondo ka vɔ sɔnama. Etena kɛsɔ anto akina wa lo etshumanelo wayonga la ɔkɔkɔ wa ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kashama oma lo tshimbo shɔ.
12. Ɔkɛndɛ akɔna wele la dikumanyi otsha le etshumanelo?
12 Paulo akatɛ dikumanyi dia lo etshumanelo ka l’Ɛfɛsɔ ate: “Nyuyalami ololo, ndu nyulami limba tshe ololo, wako wakanyukitsha [nyuma k’ekila] alami, dia nyu ndesha [etshumanelo k]a Khumadiondjo, [k]akandasumbi la dikila diandi.” (Etsha 20:28) Ekɔ mɛtɛ dia ndo ɛlɔ kɛnɛ, emendji wa lo tshumanelo sɔnamaka dia ‘nama etshumanelo ka Nzambi.’ Ɔnkɔnɛ vɔ pombaka sala dikambo sɔ la ngandji aha la mbahemɛ ɛkɔkɔ. (1 Petero 5:2, 3) Emendji pombaka sala la wolo dia keketsha ndo kimanyiya ‘lemba tshɛ l’ɛkɔkɔ.’
Tomameme etshumanelo
13. Kakɔna kakoka tomba mbala mɔtshi lo etshumanelo ndo lande na?
13 Dikumanyi ndo anto akina tshɛ wa lo etshumanelo kema kokele, diɔ diakɔ diele ekakatanu tombaka tena la tena, oko wakawatombaka lo ntambe ka ntondo etena kaki apɔstɔlɔ amɔtshi weke la lɔsɛnɔ. (Filipi 4:2, 3) Omendji kana onto okina kokaka mbuta dui dimɔtshi diakoka mɛnama dia diɔ bu dimɛna kana bu tshɛ mɛtɛ. Kana sho koka fɔnya dia dui dimɔtshi diahɔtɔnɛ la Afundelo diambotomba, koko mɛnamaka dia kânga mbadieya dikumanyi, vɔ hawokandola dui diakɔ. Lo mɛtɛ, mbeyaka monga ko dikambo diakɔ diekɔ lo kandɔma lo yoho yɔtɔnɛ la Afundelo ndo lo ndjela awui akina wele sho hatowaeye. Koko kânga naka dikambo dimɔtshi diahɔtɔnɛ la Afundelo diambotomba, eya wate: Lo etena kɛmɔtshi, dui dimɔtshi dia kɔlɔ efula diakasalema lo etshumanelo ka la Kɔrɛtɔ, etshumanelo kele Jehowa akayakiyanyaka dikambo diatɔ. L’edjedja ka wonya, nde akayokandolaka dikambo dia kɔlɔ diakasalema sɔ lo yoho y’ɔlɔlɔ ndo la wolo tshɛ. (1 Koreto 5:1, 5, 9-11) Sho mbeyaka ndjanbola ɔnɛ: ‘Otondonga dimi laki la Kɔrɛtɔ lo etena kɛsɔ, otomotsha etena kaki dui sɔ diatakandɔma?’
14, 15. Lande na kakatshike anto amɔtshi dia ndjela Yeso ndo dui sɔ toshaka wetshelo akɔna?
14 Tɔsɛdingole dikambo dikina diendana la etshumanelo. Tɔshi dia onto ɔmɔtshi ekɔ la okakatanu dia shihodia ndo dia mbetawɔ wetshelo ɔmɔtshi w’oma lo Afundelo. Mbeyaka monga ko nde ambosalaka eyangelo lo Bible ndo lo ekanda wele lo etshumanelo ndo akayange ekimanyielo k’Akristo wambotshunda, ndo ka dikumanyi. Koko nde ekɔ paka la okakatanu dia shihodia ndo dia mbetawɔ wetshelo akɔ. Akokande sala na? Dikambo dia woho ɔsɔ diakatombe ɔnɔnyi ɔtɔi la ntondo ka Yeso mvɔ. Nde akate dia nde aki “ma dia lumu” ndo ɔnɛ dia onto nsɛna pondjo pondjo paka nde ‘ndɛ demba dia Ɔna onto ndo nnɔ dikila diande.’ Dui sɔ diakanyangiya ambeki ande amɔtshi. Koko lo dihole dia vɔ nyanga elembetshiyelo ndo monga la solo dia lotutsha, ambeki efula waki Yeso “kumengola la [Yeso] ntu.” (Joani 6:35, 41-66) Otondongaka taki lawɔ nto, ototosala na?
15 Lo nshi yaso nyɛ, anto amɔtshi wakatshike dia ndjâka lo nsanganya ya lo etshumanelo, wafɔnya dia wayokambɛ Nzambi lo yoho yawɔ hita. Vɔ mbeyaka mbuta ɔnɛ l’ɔtɛ wa kɔlɔ kakawasalɛ, kana l’ɔtɛ wele dui dimɔtshi dia kɔlɔ diakatombe koko hadiokandɔma kana nɛ dia hawetawɔ wetshelo ɛmɔtshi. Onde anto asɔ wekɔ la ekanelo k’ɔlɔlɔ? Kânga mbele ekɔ mɛtɛ dia Okristo tshɛ pombaka monga la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ la Nzambi, sho mbetawɔka dia nde ekɔ lo kamba la etshumanelo ka l’andja w’otondo, oko wakandasale lo nshi y’apɔstɔlɔ. Ndo nto, Jehowa akakambe ndo akatshɔkɔla tshumanelo dia lo ntambe ka ntondo, lo mbɔsa yɛdikɔ ya dikumanyi ndo ekambi wakimanyiya wele la akoka sɔnama dikambo dia wahɔ wa tshumanelo. Ɔsɔku mbediɔ ndo ɛlɔ kɛnɛ.
16. Naka onto aya la kanyi ya tshika etshumanelo, lo dikambo diakɔna diahombande kana yimba?
16 Naka Okristo ɔfɔnya dia nde kokaka ndjaɛkɛ paka lo diɔtɔnganelo diasande la Nzambi aha la ndjâka lo etshumanelo kawɔ, kete nde ekɔ lo mɔnyɔla yɛdikɔ yakɔshi Nzambi yendana la etshumanelo ka l’andja w’otondo ndo tshumanelo di’ekambi wa Nzambi dia l’ahole tshɛ. Onto ɔsɔ mbeyaka mɛna ɔlɔlɔ tɛmɔla Nzambi lo yoho yalangande kana mbɔtɔnganɛ paka la anto akina angana ato. Ko lâsɔ lande na kakasɔnɛ Nzambi dikumanyi ndo ekambi wakimanyiya lo tshumanelo na? Ɔnkɔnɛ, etena kakafundɛ Paulo etshumanelo ka la Kɔlɔsai ndo kakandalɔmbɛ dia mukanda ɔsɔ mbadiema ndo le ase Laodikiya, nde akafunde dia vɔ ‘mpikama ndo keketshama le Kristo.’ Ase etshumanelo, koko aha wanɛ wayakakitola la tɔ mbayokondja wahɔ oma lo dikambo sɔ.—Kolosai 2:6, 7; 4:16.
Ɛkɔhɔ ndo osukɔ w’akambo wa mɛtɛ
17. Kakɔna katetsha 1 Timote 3:15 lo kɛnɛ kendana la etshumanelo?
17 Lo mukanda wa ntondo wakandafundɛ Timɔtɛ laki ekumanyi kɛmɔtshi k’Okristo, ɔpɔstɔlɔ Paulo akɛnya awui wahomba kotsha dikumanyi kana ekambi wakimanyiya wa lo tshumanelo. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Paulo akatɛkɛta dia ‘etshumanelo ka Nzambi kasɛna’ lo kielɛ ɔnɛ “ekoho la osuko w’akambu wa mete.” (1 Timote 3:15) Etshumanelo k’otondo k’Akristo w’akitami kakɛnya mɛtɛ dia tɔ kaki ɛkɔhɔ lo ntambe ka ntondo. Ndo ekɔ mɛtɛ dia lo etshumanelo kawɔ mbahomba Akristo tshɛ nongola ntondo akambo wa mɛtɛ asɔ. Lɛkɔ mbakokawɔ mboka woho wetshama ndo wasukamɛ akambo wa mɛtɛ ndo lɛkɔ mbakokawɔ keketshama.
18. Lande na kele nsanganya ya lo etshumanelo yekɔ ohomba efula?
18 Woho akɔ wâmɛ mbele, etshumanelo k’Akristo ka l’andja w’otondo kekɔ luudu la Nzambi, mbuta ate “ekoho la osuko w’akambu wa mete.” Naka tayɔtɔka mbala la mbala lo nsanganya ya lo etshumanelo kaso ndo mbishaka kɔmatɛrɛ lɔkɔ, kete dui sɔ diayokeketsha diɔtɔnganelo diasaso la Nzambi ndo diayotokimanyiya dia sala lolango lande. Lo mukanda wakandafundɛ etshumanelo ka la Kɔrɛtɔ, Paulo akake epole ɔsɛkɛ lo kɛnɛ kakatamaka lo nsanganya shɔ. Nde akafunde dia nde akakombolaka dia kɛnɛ kakatama lo nsanganya yawɔ mbokɛma hwe dia wanɛ wɔtɔ lɔkɔ ‘keketshama.’ (1 Koreto 14:12, 17-19) Ɛlɔ kɛnɛ, sho kokaka keketshama naka sho mbetawɔ dia Jehowa Nzambi mbakɔshi yɛdikɔ ya tshumanelo kengama ndo nde mbadisukɛ.
19. Lande na kahombayɛ monga la lowando le etshumanelo kayɛ?
19 Lo mɛtɛ, oko weso Akristo naka sho nangaka keketshama, kete sho pombaka tshikalaka l’atei w’etshumanelo. Tɔ kekɔ dihole dia sho ndjakokɛ oma lo wetshelo wa kashi ndo Nzambi ekɔ lo kamba la tɔ dia lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo dia Mɛsiya mbewoyama l’andja w’otondo. Aha la tâmu, Nzambi ambosala akambo efula oma lo tshimbo ya etshumanelo k’Akristo.—Efeso 3:9, 10.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Albert Barnes, nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui wa lo Bible akasuya dia dako diaki Yeso diata ɔnɛ “ututeli [etshumanelo]” diakakokaka nembetshiya “wanɛ waki la lotshungɔ la nyanga dia mbeya kɛnɛ kakatombe, mbuta ate enyimpala wa etshumanelo. Lo shinangɔnga k’ase Juda, dikumanyi diakakambaka oko toshushi diakikɔ ndo le wɔ mbakawayaka la enongo wa weho ɛsɔ.”
Onde wɛ kokaka mbohɔ?
• Lande na kahombaso nongamɛ dia Nzambi kamba la tshumanelo lanɛ la nkɛtɛ?
• Kakɔna kasala dikumanyi lo wahɔ wa etshumanelo kânga mbewɔ bu kokele?
• Ngande wakeketshamayɛ lo etshumanelo kanyu?
[Osato wa lo lɛkɛ 15]
Apɔstɔlɔ la dikumanyi dia la Jerusalɛma mbakakambaka oko olui walɔmbɔla
[Osato wa lo lɛkɛ 16]
Dikumanyi la ekambi wakimanyiya nongolaka wetshelo wâkimanyiya dia kotsha ɛkɛndɛ awɔ wa lo etshumanelo