Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Delu dia Jeremiya
ƆPRƆFƐTA JEREMIYA akɛnyi okotshamelo wa losango l’elombwelo lakandewoya lo edja ka ɛnɔnyi 40. Ngande wakayaoke ɔprɔfɛta ɔsɔ etena kakandɛnyi elanyelo k’osomba ande wakandalangaka? Ekadimwelo ka Grɛkɛ ka Septante mbutaka ɔnkɔnɛ lo mbɔtwɛlɔ ka dibuku dia Delu dia Jeremiya ate: “Jeremiya akakusama ndo akalele dikambo dia Jerusalɛma.” Dibuku dia Delu dia Jeremiya diakafundama lo 607 la ntondo ka tena diaso nɛ, etena kele awui wakasalema lo ngɔndɔ 18 y’odingelo ndo y’otshumbelo wa Jerusalɛma weke eyoyo eto lo yimba yaki ɔprɔfɛta ndo diɔ mɛnyaka lo yoho yananda otema lonyangu laki la Jeremiya. (Jeremiya 52:3-5, 12-14) Ndoko osomba okina wakalelama la ɛtɛkɛta wananda asolo wa ngasɔ oko Jerusalɛma.
Dibuku dia Delu dia Jeremiya ekɔ osanganyelo wa pɔɛmɛ tshanu yakɛnɛmɔla nsaki ya wolo. Pɔɛmɛ nyɛi ya ntondo yekɔ nkembo y’ɔkɛi ndo y’otanda ndo pɔɛmɛ ka tanu ekɔ dɔmbɛlɔ dia l’etete. Nkembo nyɛi ya ntondo yekɔ acrostiches, mbuta ate divɛsa tshɛ nɔngama lo ndjela dɛta dimɔtshi dia l’atei w’alɛta 22 w’alfabɛtɛ wa lo Hɛbɛru. Kânga mbele lembo la tanu lekɔ l’avɛsa 22 wɔtɔnɛ la lofulo l’alɛta wa lo alfabɛtɛ wa lo Hɛbɛru, avɛsa asɔ hawɔlɔngami lo ndjela alfabɛtɛ.—Delu dia Jeremiya 5:1.
“ASHU AMI WAMBULE L’ASOI”
“Ndi wuhu wambutshikala Jerusalema hwe, wambutshikala usumba one waki too l’antu li! Ndi wuhu wambuwuyala uku wadi aki udu, wambuyala usumba one waki wuki l’atei a wedja li! Usumba waki uwandji l’atei w’esumba, wambuyala l’okongo w’ekina!” La ɛtɛkɛta ɛsɔ mbatatɛ ɔprɔfɛta Jeremiya ndela lo dikambo dia Jerusalɛma. Etena kakandashaka ɔkɔkɔ wa mpokoso kɛsɔ, ɔprɔfɛta akate ate: “[Jehowa] akayisuya dikambu dia efula k’ehedia ayo.”—Delu dia Jeremiya 1:1, 5.
Lo mbɔsama oko womoto lambovusha omɛnde, Jerusalɛma ekɔ lo mumbola ɔnɛ: ‘Onde ekɔ pâ kɛmɔtshi kele oko kakimi?’ Lo kɛnɛ kendana la atunyi ande, Jerusalɛma nɔmbaka Nzambi ɔnɛ: “Kolo yawo tshe yenami la ntundu kaye. Âtsheli uku akayantshela ne dia ehedia ami tshe, ne dia akhumu ami waya efula la utema ami ambokomo.”—Delu dia Jeremiya 1:12, 22.
Jeremiya ekɔ lo mbuta la lonyangu l’efula ɔnɛ: “[Jehowa] akahimbula wulu wa Isariyele la kele kandi ka wulu, akanya lunya la pami lakandashimbaka utunyi. Ndi akahete uku lumbi la dja la Jakoba, akatshumbi beke diawo tshe.” Etena kakandɛnyaka ɔkɛi ande w’efula, ɔprɔfɛta akalele ɔnɛ: “Ashu ami wambule l’asoi, utema ami ambukanana. Dimi lambuvo la okei.” Kânga ambetshitshi wakambaka heyama lo mbuta ɔnɛ: “Aha usumba one mbaketaka antu vati: Engo ka dimena diahangone, ongenongeno wa kete k’utundu?”—Delu dia Jeremiya 2:3, 11, 15.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
1:15—Ngande wakamula Jehowa “usekaseka w’emuma wa Juda uku atuwamulaka vinyo lu [diamula]”? Etena kakalanya ase Babilɔna osomba waki didjidji dia osekaseka w’emuma, vɔ wakatshola akila efula lo yɛdikɔ yɛdimi la wamwelo wa vinyɔ lo diamula. Jehowa akate dui sɔ ndo akatshike dia diɔ salema, diɔ diakɔ diakokadiɔ mbutama dia nde ‘akawamula oko watowamulaka vinyɔ.’
2:1—Ngande ‘wakakɔshama lotombo la Isariyɛlɛ oma l’olongo oya la nkɛtɛ’? Lam’ele ‘olongo mangana la nkɛtɛ etale,’ lâsɔ okitshekitshelo wa diangɔ dia lotombo mɛnyamaka mbala mɔtshi oko ‘diangɔ diambɔkɔshama oma l’olongo oya la nkɛtɛ.’ ‘Dimɛna dia Isariyɛlɛ,’ mbuta ate lotombo ndo wolo waki la Jerusalɛma lam’akayitshɔkɔlaka Jehowa wakakashema etena kakalanyema Jerusalɛma ndo woho wakalanyema Juda.—Isaya 55:9.
2:1, 6—Ele ‘kihona’ kaki Jehowa ndo ‘yidu’ yande? Omembi w’esambo akembe ɔnɛ: ‘Totshu otsha lo tabɛrnakɛlɛ kande ka woke, totɔtɛmɔlɛ la ntondo ka kihona k’ekolo ande.’ (Osambu 132:7) Omalɔkɔ, ‘kihona’ katɛkɛtama lo Delu dia Jeremiya 2:1 ekɔ luudu laki Jehowa l’ɔtɛmwɛlɔ kana tɛmpɛlɔ kande. Ase Babilɔna ‘wakatshumbe luudu laki Jehowa’ oko watowotshumbaka yidu kana tshombotombo y’anyanya.—Jeremiya 52:12, 13.
2:16, 17—Shi divɛsa 16 diotohomba tatɛ la dɛta dia lo Hɛbɛru ayin ndo divɛsa dia 17 tatɛ la pe dia ndjela woho wɔlɔngami alfabɛtɛ wa lo Hɛbɛru? Kânga mbakafundaka afundji wakasambiyama pɔɛmɛ lo yoho shɔ, vɔ wakayelaka mbala efula ɔlɔngɛlɔ wa alfabɛtɛ. Koko, vɔ kondjelaka ɔlɔngɛlɔ wa alfabɛtɛ naka dui diakɔ totodiokɛma dimɛna woho watɔtɛkɛtaka anto. Kitshimudi ya kɛnɛ katama aki l’ohomba efula oleki yoho y’ofundelo mɔtshi dia kimanyiya tsho dia mbohɔka. Otshikitanyelo wa alɛta ahende anɛ tanemaka nto lo lembo 3 ndo 4 la lo Delu dia Jeremiya.—Delu dia Jeremiya 3:46, 49; 4:16, 17.
2:17—Naa ‘ɛtɛkɛta’ wa lânde wakakotsha Jehowa lo dikambo diendana la Jerusalɛma? Ondo lânɛ wekɔ lo tɛkɛta dia Akambu w’Asi Lewi 26:17, divɛsa diata ɔnɛ: “Dimi layendana la nyu, ku nyu nyayolembiama, la ntundu k’atunyi anyu. Wanɛ watunyuhetshaka wayunyulela, la nyu nyayulawo ulawolawo lam’akhanyutshanya nduku untu.”
Wetshelo le so:
1:1-9. Osomba wa Jerusalɛma wakalele efula l’otsho ndo atama awɔ wakakombamaka l’asɔi. Asoko ayɔ wakahandjɔ ndo ɛlɔmbɛdi ayɔ wekɔ lo ndela. Esekaseka ayɔ wa dimuma wambosoyama ndo osomba wambolola la ɔkɛyi. Lande na? Nɛ dia Jerusalɛma akatshe kɔlɔ heyama. Mindo kayɔ kaki lo ehembo w’ekutu ayɔ. Etombelo wa pɛkato ele delo, lɔkɔnyɔ ndo lonyangu koko aha ɔngɛnɔngɛnɔ.
1:18. Jehowa tongaka mbala tshɛ la losembwe etena kashande anto wa kɔlɔ dilanya.
2:20. Wakewola ase Isariyɛlɛ dia naka vɔ tona mpokamɛ dui dia Jehowa, kete wayodjama mananu ndo l’atei wa mananu yakɔ mbele ‘wakahombe ndɛ emunyi w’anawɔ w’apami la wa wamato.’ (Euhwelu k’Elembe 28:15, 45, 53) Ekɔ mɛtɛ dui di’enginya dia tona kitanyiya Nzambi!
“TUDIHAKI TUI LU DELU DIAMI DI’OSENGOSENGO”
Lo Delu dia Jeremiya tshapita 3, wodja wa Isariyɛlɛ ekɔ oko ‘onto la wolo.’ Oyadi pâ kaki lande, onto ɔsɔ akembe ɔnɛ: “[Jehowa] atutshelaka wane watukungelaka ololo, ndu one latûyangaka.” Etena kakandalɔmbaka Nzambi ka mɛtɛ, onto ɔsɔ akate ɔnɛ: “We akuki osengosengo ami. Tudihaki tui lu delu diami di’osengosengo.” Etena kakandalɔmbaka Jehowa dia nde mbidja yimba lo tɛngɔ y’otunyi ande, nde akate ate: “[Jehowa] li, we ayâfuta uku eli ulimu w’anya awo.”—Delu dia Jeremiya 3:1, 25, 56, 64.
Jeremiya akalele l’ɔtɛ w’etombelo wa kɔlɔ wakonge la odingelo wa Jerusalɛma lo edja ka ngɔndɔ 18 ɔnɛ: “Uhedia wa ona umuntu a wudja ami ambuleka kolo ka Sodoma kakalanyema shashimuya, aha la lunya la untu.” Jeremiya tetemalaka mbuta ɔnɛ: “Wane wakadiakema la yombo, ndeka wane wakavu la ndjala diese. Waku watondaka, watundamaka la ndjala ka mbu ya nde.”—Delu dia Jeremiya 4:6, 9.
Pɔɛmɛ ka tanu mɛnyaka ase Jerusalɛma oko anto watɛkɛta. Vɔ mbutaka ɔnɛ: “Jehowa] li, uho asui wambutena; endi dionyo diambuwutonyola!” Etena katawatetemala kɔndɔla pâ kawɔ, vɔ nɔmbaka ɔnɛ: “We [Jehowa] atulelaka pundju. Kiti kaye ka diulelu katuyalaka lu lolonga la lolonga. [Jehowa] li, utukaluya le ye, ku shu tayukalula mete. Ufudia nshi yasu uku nshi y’edjedja.”—Delu dia Jeremiya 5:1, 19, 21.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
3:16—Kakɔna kalembetshiya etelo k’ɔnɛ: “Ndi akamungula anyu l’ave”? Dibuku dimɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Etena kakatatshɔka ase Juda otsha lo lɔhɔmbɔ, vɔ wakatshutshuyama dia tshumba mapa awɔ lo wesho wakawatshimolaka lo lɔsɛnga, diakɔ diele mapa awɔ wakakoke monga la tɔwɔkɔwɔkɔ lɔkɔ.” Ɔnkɔnɛ, onto tshɛ lakalɛka mapa wa woho ɔsɔ akakokaka mongɔ nnu.
4:3, 10—Lande na kakɛdika Jeremiya “ona umuntu a wudja [ande]” la “ateki wa l’usui wa shenga”? Jobo 39:16 mbutaka dia teke “diatuyalaka la utema wulu le an’adio, uku vo kema an’adio.” Ɛnyɛlɔ, l’ɔkɔngɔ wa diɔ mpohola ekele, teke dia wadi tshikaka yana yadiɔ lo kefu dia ntshɔ tonga kâmɛ la ateke akina etena kele teke di’omi tetemalaka la kokɛ yana. Ndo kakɔna katomba etena kediɔ la ntondo ka wâle? Oyadi teke di’omi kana dia wadi, diɔ tshikaka kefu yadiɔ ndo tshikaka anatɔ. Etena kakadinge ase Babilɔna Jerusalɛma, ndjala kaki efula lo yɛdikɔ yele wamato watongaka mbala efula anto wele la kɛtshi waki la ngala le anawɔ lo ɛnyɛlɔ k’ateke wa l’oswe wa shɛnga. Dui sɔ mɛnyaka otshikitanu wa mamba la woho wa kokɛ mbolo anayɔ.
5:7—Onde Jehowa mbikoyaka la anto l’ɔtɛ wa munga yakasale waa shɛwɔ? Kema, Jehowa hasha anto dilanya mbala kakɔ ɔtɔi l’ɔtɛ wa pɛkato yakasale watshɛwɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Shu tshe, untu l’untu tayuyateketela le [Nzambi].” (Romo 14:12) Koko, etombelo wa pɛkato kokaka mbiviya efula polo lo nɔnga nkina. Ɛnyɛlɔ, Isariyɛlɛ w’edjedja wakatatɛ tɛmɔla dikishi ndo aki wolo di’ase Isariyɛlɛ waki la kɔlamelo wa lo nɔnga nkina ndjela mboka ka losembwe.—Etumbelu 20:5.
Wetshelo le so:
3:8, 43, 44. Lo etena kakahomɔ Jerusalɛma mpokoso, Jehowa akatone mpokamɛ delo di’ase osomba ɔsɔ wakolelɛka dia kondja ekimanyielo. Lande na? Nɛ dia anto wa l’osomba ɔsɔ komonga l’okitanyiya ndo vɔ kondjatshumoya. Naka sho kombolaka dia Jehowa kadimola alɔmbɛlɔ aso, kete sho pombaka mbokitanyiya.—Tukedi 28:9.
3:20. Jehowa “Khum’Ulungu, umbuledi wa kete tshe,” ekɔ lâdiko efula, ɔnkɔnɛ nde mbokaka washo ande “l’ulungu ndu la kete.” (Osambu 83:18; 113:6) Koko, Jeremiya akeyaka dimɛna dia Kanga-Wolo-Tshɛ ayonyama oya le anto, mbuta ate ayoyakitshakitsha dia mbakeketsha. Sho kokaka mɛtɛ monga la ɔngɛnɔngɛnɔ efula nɛ dia Nzambi ka mɛtɛ kema tsho kanga wolo tshɛ ndo kanga lomba tshɛ koko nde ekɔ nto Nzambi kele l’okitshakitsha!
3:21-26, 28-33. Ngande wakokaso mbikikɛ kânga ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo efula? Jeremiya totɛka dui sɔ. Hatohombe mbohɛ dia Jehowa ndola tɔɔ la ngandji ka lɔsɛngɔ ndo nde ekɔ kanga kɛtshi. Sho pombaka mbohɔ nto dia woho weso la lɔsɛnɔ ekɔ ɔkɔkɔ w’oshika waha sho shisha elongamelo. Ndo sho pombaka monga la solo dia lotutsha ndo kongɛ la ki aha la ngunanguna polo etena kayotosha Jehowa panda. Ndo nto, sho pombaka ‘fushafusha ɛlɔmɔ aso lo ditshu,’ mbuta ate, ndjakitshakitsha etena keso la ntondo k’ehemba, mbetawɔ dia kɛnɛ katshika Nzambi dia tɔ tokomɛ ekɔ la ɔkɔkɔ w’oshika.
3:27. Mbikikɛ ehemba wa mbetawɔ wa lo nshi ya dikɛnda mbeyaka nembetshiya mbikikɛ pâ ndo diɔnyɔ. Koko ekɔ dimɛna dia “untu memba lokoho lu nshi yandi y’olongo a pami.” Lande na? Nɛ dia mbeka dia mɛmba lɔkɔhɔ la pâ etena keke onto dikɛnda ayowokimanyiya dia nde mbeya ndɔshana la ekakatanu wakoka pomana lande lam’ayondokoma opalanga.
3:39-42. ‘Ngunanguna’ etena kasoyamaso l’ɔtɛ wa pɛkato yaso kema dui dia lomba. Lo dihole dia ngunanguna lo dikambo di’etombelo wa munga yaso, “nyeso tushishimi mbuka yasu tuyediki; tukaluli le [Jehowa].” Ekɔ dui dia lomba dia sho ndjatshumoya ndo nɔngɔsɔla mboka yaso.
Toyaɛkɛ le Jehowa
Dibuku dia lo Bible dia Delu dia Jeremiya mɛnyaka woho wakɔshi Jehowa Jerusalɛma ndo wodja wa Juda l’ɔkɔngɔ w’ase Babilɔna tshumba osomba ndo wa osomba akɔ tshikala tɔngɔ to. Ɛtɛkɛta wɛnya woho waketawɔ anto munga yawɔ mɛnyaka hwe dia Jehowa akasha anto asɔ dilanya l’ɔtɛ wa pɛkato yakawasale. Dibuku nɛ di’esambo wakasambiyama diekɔ nto la ɛtɛkɛta wɛnya elongamelo le Jehowa ndo nsaki kakalola lo mboka ka dimɛna. Kânga mbaki komonga anto efula wa lo nshi ya Jeremiya la nsaki kɛsɔ, Jeremiya la atshikadi amɔtshi wakayatshumoya waki la tɔ.
Ɔsɛdingwelo waki Jehowa w’awui wakakomɛ Jerusalɛma oko wɛnyamidiɔ lo dibuku dia Delu dia Jeremiya tetshaka wetshelo ehende w’ohomba efula. Ntondotondo, olanyelo wa Jerusalɛma la Juda tokeketshaka dia sho monga la okitanyiya le Jehowa ndo ekɔ tshondo y’ɔhɛmwɛlɔ le wanɛ wahasale lolango laki Nzambi. (1 Koreto 10:11) Wetshelo wa hende wakondjaso ndja oma lo ɛnyɛlɔ kaki Jeremiya. (Romo 15:4) Kânga lo tena diaki oko nde aya bu la elongamelo, ɔprɔfɛta ɔsɔ waki la lonyangu efula akendɛka le Jehowa dia kondja panda. Ekɔ mɛtɛ ohomba efula dia sho ndjaɛkɛ tshɛ le Jehowa ndo mbɛkama Ɔtɛkɛta ande!—Heberu 4:12.
[Osato wa lo lɛkɛ 9]
Ɔprɔfɛta Jeremiya akɛnyi okotshamelo wa losango l’elombwelo lakandewoya
[Osato wa lo lɛkɛ 10]
Mbetawɔ k’Ɛmɛnyi w’ase Corée anɛ kakɔtɔ l’ohemba wendana la lomangemange l’Okristo