BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ wa Watchtower
Watchtower
BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ
Ɔtɛtɛla
  • BIBLE
  • EKANDA
  • NSANGANYA
  • w07 7/1 lk. 15-19
  • ‘Takatongama lo yoho ya diambo efula’

Ndooko vidɛo yele lo kɛnɛ kɔsɔnyiyɛ.

Otokimwe, munga kakongi etena kakayatelesharjɛki vidɛo.

  • ‘Takatongama lo yoho ya diambo efula’
  • Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2007
  • Ɛtɛ w'awui wahɔnyi
  • Awui wa woho akɔ
  • Ehamelo ka diambo ka demba diaso
  • Wɔɔngɔ aso ekɔ ɛngɔ ka lânde
  • Kɛnɛ kalembetshiya monga la mbetawɔ
  • Toyange ɛlɔmbwɛlɔ ka Otungi aso!
  • Toyele otungi aso wa diambo!
  • Takasalema lo yoho ya diambo
    Lɔsɛnɔ ndo olimu aso w’Okristo—Dikatshi dia losanganya—2016
  • “Umbetshaki dia ntsha lulangu laye”
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2012
  • Toyaɛkɛ le Nyuma ka Nzambi Lam’alɔshanaso l’Etshikitanu wa lo Lɔsɛnɔ
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2004
  • Monga la lomba kɛdikɛdi mboka Nzambi wɔma!
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2006
Enda awui akina
Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2007
w07 7/1 lk. 15-19

‘Takatongama lo yoho ya diambo efula’

“Lakatungama etungelu ka woma ndu mamba.”​—OSAMBU 139:14.

1. Lande na kele anto efula wakana yimba mbutaka dia Nzambi mbakatonge diangɔ dia diambo diele la nkɛtɛ?

ANDJA ɔnɛ ndola la ditongami dia diambo efula. Ngande wakadiatongama na? Anto amɔtshi mbetawɔka ɔnɛ sho kokaka kondja okadimwelo aha la mbidja yimba lo dikambo di’Otungi ɔmɔtshi wele la yimba. Anto akina mbetawɔka dia naka sho minya yimba ɔnɛ Otungi ekɔ kete hatotonga l’akoka wa mbeya awui efula wendana l’etongelo. Vɔ mbetawɔka ɔnɛ ditongami dia la nkɛtɛ diekɔ wolo shihodia, diekɔ weho efula, ndo koka kotsha nto ɔnɛ diekɔ diambo efula diakɔ diahatakoke mbuta ɔnɛ diakatombe otombatomba. Le anto efula, mbidja ndo ambewi wa siansɛ amɔtshi, tolembetelo efula tekɔ tɛnya dia andja ɔnɛ wekɔ la Otungi wele la yimba la wolo ndo la ngandji.a

2. Kakɔna kakatshutshuya Davidi dia tombola Jehowa?

2 Davidi nkumekanga ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja aki ɔmɔtshi wa l’atei w’anto waketawɔ dia Otungi mbahomba tombɔma l’ɔtɛ wa diangɔ dia diambo diakandatonge. Kânga mbakasɛnɛ Davidi edja efula la ntondo ka nshi yaso nyɛ yele siansɛ ambohama, nde akɛnyi dia nde akadingama la bɛnyɛlɔ diakɛnyaka olimu w’etongelo waki Nzambi. Davidi akakoke tsho menda demba diande dia nde ndodiama la wɔma lo kɛnɛ kendana la dikoka dia Nzambi dia tonga. Nde akafunde ate: “Dimi layukukaka lusaka, ne dia lakatungama etungelu ka woma ndu mamba, elimu aye weli mamba, utema ami mbeyaka dikambu diako ololo.”​—Osambu 139:14.

3, 4. Lande na kele ekɔ ohomba dia onto tshɛ la l’atei aso kana yimba dimɛna lo kɛnɛ kendana l’elimu wa Jehowa?

3 Davidi akonge la dietawɔ dia wolo ngasɔ l’ɔkɔngɔ wa nde kana yimba efula. Ɛlɔ kɛnɛ, kalasa ndo tita sango ndola la wetshelo walanya mbetawɔ lo kɛnɛ kendana la woho wakatongama onto. Dia sho monga la mbetawɔ kele oko kaki la Davidi, sho lawɔ pombaka kana yimba dimɛna. Hatohombe mbetawɔ dia kɛnɛ ketawɔ anto akina shikikɛ kɛnɛ kahombaso mbetawɔ, djekoleko lo kɛnɛ kendana la dikambo di’ohomba sɔ dia eongelo k’Otungi ndo dia ɔkɛndɛ wele lande.

4 Lâdiko dia lâsɔ, menda elimu wakasale Jehowa keketshaka ngandji ndo lowando laso otsha le nde ndo tokimanyiyaka dia sho monga la wɛkamu l’alaka ande wendana la nshi yayaye. Kɛsɔ ayokoka totshutshuya dia sho mbeya Jehowa dimɛna ndo mbokambɛ. Nyɛsɔ tende woho wamboshikikɛ siansɛ ka nshi nyɛ ɛtɛkɛta w’ekomelo waki Davidi w’ɔnɛ: ‘Takatongama lo yoho ya diambo efula.’

Ehamelo ka diambo ka demba diaso

5, 6. a) Ngande wakatatɛ nsɛnɔ yaso sho tshɛ? b) Olimu akɔna wakamba awondo aso?

5 “We kakatungi [awondo] ami, we kakambidji l’utema a nyomi.” (Osambu 139:13) Nsɛnɔ yaso sho tshɛ yakatatɛ l’otema wa anyangɛso oma lo tshɔngu tshɔi ya tshitshɛ efula yoleki ndo yikɔ yele l’ekomelo k’ɔnɔngɔ ɔnɛ. Tshɔngu shɔ yahɛnama la washo yaki ohokosanu efula, mbuta ate ya laboratoire ya tshitshɛ y’awui wa shimi. Yɔ yakahame esadi esadi. Tenyi diayɛ dia demba dioleki weke diakashile kengama l’ekomelo ka ngɔndɔ kayɛ ka hende l’otema wa nyɔ. L’atei wa tenyi sɔ mbaki ndo awondo ayɛ. Etena kakayotɔ, awondo ayɛ waki suke dia ndɛkɔla dikila diayɛ dia minya ashi wa kɔlɔ ndo wele bu ohomba ko tshika diangɔ diele ohomba lo dikila. Awondo ayɛ ahende naka wekɔ lo kamba dimɛna, kete vɔ ndɛkɔlaka suke la yɛdikɔ ya litɛlɛ 5 y’ashi wa lo dikila diayɛ lo minitɛ 45 tshɛ le opalanga w’onto.

6 Awondo ayɛ kimanyiyaka nto dia nama lofulo lahombama la tangangɔ tatotshitshɛ ta lo dikila diayɛ ndo lofulo l’asidɛ lahomba tshikala lo dikila ndo lowango la dikila. Vɔ kambaka elimu ekina efula w’ohomba, oko kadimola vitaminɛ D otsha l’ɛngɔ kekina kakimanyiya dia weka pama dimɛna ndo kasala diangɔ dimɔtshi dielɛwɔ ɔnɛ: Hormone érythropoïétine, wakimanyiya dia globules rouges salema lo weka ayɛ. Diakɔ diele anto efula mambaka lo menda olimu wakamba awondo.b

7, 8. a) Kɔndɔla woho wasalema ohamelo w’ɔna lahatotɔ oma k’etatelo. b) Lo woho akɔna wahama ɔna ashashi oko ‘ɛngɔ kokundami etale lo nkɛtɛ’?

7 “Dimba diami kumbishama uma le ye lam’akamatungama lu usheshe, lam’akamatahamaka lu tapa dia nyomi.” (Osambu 139:15) Tshɔngu y’etatelo kahanyemaka lo tɔtshɔngu tokina, ndo tɔtshɔngu t’eyoyo takengama tetemalaka la kahanyema. Esadi eto tɔtshɔngu tatɛka la tshikitana dia koma tɔtshɔngu ta lo wɔɔngɔ, tɔtshɔngu ta l’emunyi, tɔtshɔngu ta lo lokoho ndo tɔtshɔngu ta tenyi dikina dia demba. Tɔtshɔngu ta woho wâmɛ sanganaka kâmɛ dia kenga emunyi ko l’ɔkɔngɔ tenyi dia demba. Ɛnyɛlɔ, lomingu la sato l’ɔkɔngɔ wa wɛ tatɛ la pama, dikandja dia weka ayɛ tshɛ diakatatɛ kengama. L’etena kakiyɛ eke la mingu esambele tsho, ndo l’otale wa satimɛtɛlɛ hiende l’etenyi, weka 206 wele layɛ wakakengama, kânga mbakiwɔ watakeketala.

8 Ohamelo wa diambo efula ɔsɔ wakasalema l’otema wa nyɔ, mbuta ate hawɛnama la washo oko ɛngɔ kokundami etale lo nkɛtɛ. Lo mɛtɛ, anto haweye akambo efula wendana la woho wahamaso. Ɛnyɛlɔ, kakɔna katshutshuya tangangɔ tɔmɔtshi ta shikaa tele lo tɔtshɔngu tayɛ dia tɔ kahanya weho wa tɔtshɔngu takenga tenyi dia demba diotshikitanyi? Ondo ambewi wa siansɛ wayokoka tana okadimwelo wa dimbola sɔ lo nshi y’otsha la ntondo, koko oko wakadiɛnya Davidi, Jehowa Otungi aso ambotashilaka la mbeya dimɛna akambo asɔ tshɛ edja efula la ntondo.

9, 10. Ngande wele woho wakengama tenyi dia demba dia ɔna ashashi ‘akafundama’ lo “buku” dia Nzambi?

9 “Ashu aye wakamenaka lam’akimi ehuluku; ndu [tenyi dia demba] diami tshe diakafundama, ndu nshi yakasonwama dikambu diami, la ntundu k’akambu ane watayala.” (Osambu 139:16) Tshɔngu yayɛ y’etatelo yaki l’ekongelo k’akambo tshɛ wahombama lo demba diayɛ di’otondo. Ekongelo kɛsɔ kakalɔmbɔla ohamelo ayɛ lo ngɔndɔ divwa yakiyɛ l’otema wa nyɔ la ntondo ka wɛ mbotɔ ndo oma lâsɔ l’edja kolekanyi ɛnɔnyi akumi ahende w’ohamelo ayɛ otsha l’opalanga. L’edja k’etena kɛsɔ, demba diayɛ diakete l’etshikitanu efula, etshikitanu ɛsɔ tshɛ wakasalema lo ndjela ekongelo k’oma lo tshɔngu yayɛ ya ntondo.

10 Oko wakinde komonga la mikrɔskɔpɛ, Davidi kombeyaka ndoko dikambo lo kɛnɛ kendana la tɔtshɔngu. Koko nde akashihodia dimɛna dia woho wakayahamaka demba diande akɛnya dia dikambo sɔ diakakongɛma dimɛna la ntondo. Ondo Davidi akeyaka yema woho wahama ɔna l’otema wa nyango, diakɔ diakandakoke mɛnya dia ehamelo tshɛ wakahombe salema lo ndjela kɛnɛ kakakongɛma la ntondo ndo l’etena kahombama. Lo lembo lande, nde akatɛkɛta dia ekongelo kɛsɔ oko ɛngɔ ‘kakafundama’ lo “buku” dia Nzambi.

11. Kakɔna kashikikɛ eongelo ka demba diaso?

11 Ɛlɔ kɛnɛ, ambeyama dia eongelo kakayahowɔ oma le ambutshi ayɛ la watshɛyɛ oko diema diayɛ, woho wele elungi kayɛ, washo ayɛ, dangi dia divo diayɛ, ndo nunu dia akambo akina wakashikikɛma oma lo tɔtshɔngu tayɛ. Tshɔngu yayɛ tshɛ yekɔ la totenyi nunu akumi telamɛ ɔnɛ gènes, ndo oseka gène tshɛ ekɔ etenyi kɛmɔtshi ka lo ɔkɔdi w’otale w’asɔnga asɔnga welamɛ ɔnɛ ADN (acide désoxyribonucléique). Awui wendana la okengamelo wa demba diayɛ ‘fundama’ lo yoho yokengami ADN ayɛ. Wonya tshɛ tɔtshɔngu tayɛ kahanyemaka, mbuta ate tɔ salaka tɔtshɔngu t’eyoyo kana tokina mbototɔ dia kita t’edjedja. ADN ayɛ mbêtsha awui asɔ, diakɔ mbeyɛ la lɔsɛnɔ ndo mbalamayɛ ɛnamelo kayɛ. Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ ɛnyɛlɔ ka diambo ka wolo ndo lomba laki Otungi aso wele l’olongo!

Wɔɔngɔ aso ekɔ ɛngɔ ka lânde

12. Kakɔna mɛtɛ katshikitanya anto la nyama?

12 “We [Nzambi], ndi tukanyi taye le mi dimena li! Ndi efula keli wuki ato li! Utunduyala dimi ntali, tshiki to mbeyaka ndeka seke ya losenga efula.” (Osambu 139:17, 18a) Nyama nto yakatongama lo yoho ya diambo efula, ndo nyama mɔtshi yekɔ la awoki ndo l’akoka amɔtshi woleki waki anto. Koko Nzambi akasha anto akoka wa kana yimba woleki w’oseka nyama tshɛ la fwa. Dibuku dimɔtshi dia siansɛ mbutaka ɔnɛ: “Kânga mbafɔnaso la weho ekina wa diangɔ lo toho efula, sho anto tshikitana tshɛ lo tshɛ la weho wa ditongami dia la nkɛtɛ diele la lɔsɛnɔ lo dikoka diele laso dia kamba l’ɔtɛkɛta ndo dia kanyiya. Sho tshikitana nto la diangɔ dikina tshɛ lo nsaki k’efula kele laso ka mbeya akambo wendana la so: Ngande wokengami demba diaso? Ngande wakatatongama?” Ɔsɔ ekɔ ambola wakakanaka ndo Davidi lawɔ yimba.

13. a) Ngande wakakoke Davidi kana yimba lo tokanyi taki Nzambi? b) Ngande wakokaso mbokoya ɛnyɛlɔ kaki Davidi?

13 Kɛnɛ koleki ohomba ele, otshikitanyi la nyama, sho anto ato mbele l’akoka wa sɛdingola tokanyi taki Nzambi.c Woshasha wa lânde ɔsɔ ekɔ yoho mɔtshi yɛnya dia takatongama lo ‘efanelo ka Nzambi.’ (Etatelu 1:27) Davidi akakambe dimɛna la woshasha ɔsɔ. Nde akakane yimba lo tolembetelo tɛnya dia Nzambi ekɔ ndo lo waonga ande w’amɛna wakandɛnaka la nkɛtɛ. Davidi aki nto la Afundelo wa ntondo w’Ekila, waki la waɛnɛlɔ w’oma le Nzambi wendana la nde ndamɛ ndo l’elimu ande. Efundelo wakasambiyama ɛsɔ wakakimanyiya Davidi dia nde shihodia tokanyi taki Nzambi, lonto lande ndo sangwelo diande. Woho wakandakane yimba oma l’Afundelo, oma l’etongelo ndo lo woho wakongaka Nzambi la nde akatshutshuya Davidi dia tombola Otungi ande.

Kɛnɛ kalembetshiya monga la mbetawɔ

14. Lande na keso bu l’ohomba wa mbeya oseka dikambo tshɛ diendana la Nzambi dia monga la mbetawɔ le nde?

14 Lo yɛdikɔ yakalekaka Davidi sɛdingola etongelo ndo Afundelo, mbakandalekaka shihodia dia takinde l’akoka wa shihodia woke woke wa ewo ndo akoka wele la Nzambi. (Osambu 139:6) Ɔsɔku mbediɔ ndo le so. Hatoshihodiaki pondjo oseka dikambo tshɛ diendana la elimu waki Nzambi w’etongelo. (Undaki 3:11; 8:17) Koko oma lo tshimbo y’Afundelo ndo ya diangɔ diakatongama, Nzambi ‘akashola’ ewo efula dia kimanyiya anto wayanga akambo wa mɛtɛ wa lo tena tshɛ dia monga la mbetawɔ koye oma lo kɛnɛ kɛnama.​—Romo 1:19, 20; Heberu 11:1, 3.

15. Sha ɛnyɛlɔ kɛnya woho wɔtɔnɛ mbetawɔ la diɔtɔnganelo diasaso la Nzambi.

15 Monga la mbetawɔ nɔmbaka akambo efula lâdiko dia mbeya ɔnɛ lɔsɛnɔ ndo andja pombaka monga la Otungi wele la yimba. Kɛsɔ nɔmbaka dia onto mbɔsa Jehowa Nzambi oko onto la mɛtɛ, mbuta ate oko onto lalanga dia sho mbêya ndo tetemala monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la nde. (Jakoba 4:8) Ɛnyɛlɔ ka ɔna lele la mbetawɔ ndo la wɛkamu le she kele la ngandji koka tokiya dikambo sɔ. Naka onto ɔmɔtshi ambodja tâmu dia kana shɔ koka mɛtɛ kokimanyiya lo tena dia pâ, wɛ mbeyaka monga l’okakatanu dia mboshikikɛ dia wɛ mɛtɛ mbɛkɛka otema le shɔ. Koko, naka akambo wakahomana la yɛ mɛnyaka ngandji kakoka shɔ, kete wɛ kokaka monga l’eshikikelo dia nde hokokalɛ. Woho akɔ wâmɛ mbele, mbeya Jehowa oma lo wekelo w’Afundelo, lo sɛdingola etongelo ndo lo mɛna woho wakadimolande alɔmbɛlɔ aso totshutshuyaka dia sho ndjaɛkɛ le nde. Kɛsɔ tokonyaka dia sho tetemala mbeka akambo efula wendana la nde ndo mbotombolaka pondjo pondjo diɛsɛ oma lo ngandji k’oshika ndo oma lo woho wômamemaso. Ɔsɔ mbele oyango woleki nɛmɔ wakoka onto tshɛ mbesa.​—Efeso 5:1, 2.

Toyange ɛlɔmbwɛlɔ ka Otungi aso!

16. Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma lo diɔtɔnganelo dia ma ma diaki lam’asa Davidi nde la Jehowa?

16 “[Nzambi] li, unshishimi, umani utema ami fundu, ombediki, ulimbiteli tukanyi tami! Umendi kana dikambu dia kolo dieko le mi, onombolaki lu mbuka ka pundju!” (Osambu 139:23, 24) Davidi akashihodia dia Jehowa akaweyaka dimɛna, mbuta ate akambo tshɛ wakandakanyiyaka, wakandataka kana wakandasalaka wakakoke mbeyama le Otungi ande. (Osambu 139:1-12; Heberu 4:13) Woho wakaweyaka Nzambi dimɛna dimɛna ɔsɔ akakonya Davidi dia ndjaoka lo lotui tshitshi, oko watoyaokaka ɔna dikɛnda l’anya w’ambutshi ande wa ngandji. Davidi akangɛnangɛnaka diɔtɔnganelo dia ma ma diaki lam’asande la Jehowa ndo akasale la wolo dia dilama lo kanaka yimba efula lo elimu Ande ndo lo Mbɔlɔmbaka. Omalɔkɔ, esambo efula waki Davidi mbidja ndo Osambu 139 wekɔ alɔmbɛlɔ wakasalemaka kâmɛ la mishiki. Okanelo wa yimba ndo dɔmbɛlɔ kokaka tokimanyiya woho akɔ wâmɛ dia sho ndjasukanya la Jehowa.

17. a) Lande na kakakombola Davidi dia Jehowa sɛdingola otema ande? b) Shɛngiya yakɔna yele la woho wakambaso la lotshungɔ laso?

17 Oko wakatatongama l’efanelo ka Nzambi, tekɔ la lotshungɔ la sɔna kɛnɛ kalangaso. Sho kokaka sɔna dia sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ kana kɛnɛ kele kɔlɔ, koko kânga mbeso la lotshungɔ lɔsɔ, Nzambi ayoyokoya la so lo ndjela lɔkɛwɔ laso. Davidi konanga monga kâmɛ l’anto wa kɔlɔ. (Osambu 139:19-22) Nde akewɔka dia sala wandja wakoka mbêla etombelo wa kɔlɔ efula. Ɔnkɔnɛ, l’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola ewo k’efula kele la Jehowa, la ndjakitshakitsha tshɛ Davidi akalɔmbɛ dia Nzambi sɛdingola lonto lande la l’etei k’otema ndo mbɔlɔmbɔla lo mboka katɔla otsha lo lɔsɛnɔ. Ɛlɛmbɛ wosembwe waki Nzambi wendana la lɔkɛwɔ mendanaka l’oseka onto tshɛ; ɔnkɔnɛ sho pombaka sala ɛsɔnwɛlɔ w’amɛna. Jehowa tokeketshaka sho tshɛ dia mbôkitanyiya. Naka sho mbôkitanyiya kete tayetawɔma le nde ndo tayokondja ɛtshɔkɔ efula. (Joani 12:50; 1 Timote 4:8) Kɛndakɛnda kâmɛ la Jehowa lushi la lushi tokimanyiyaka dia monga la kii ka l’etei k’otema kânga etena kahomanaso l’ekakatanu wa wolo.​—Filipi 4:6, 7.

Toyele otungi aso wa diambo!

18. Kakɔna kakate Davidi l’ekomelo l’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola etongelo?

18 Etena kakinde dikɛnda, Davidi akatshikalaka l’andja mbala efula dia nama ɛkɔkɔ. Etena kakalɛka ɛkɔkɔ adiyo, nde akediaka washo l’olongo. Lo wodjima wa l’otsho, Davidi akakanaka yimba lo woke woke wele andja ndo kɛnɛ kalembetshiya akambo asɔ tshɛ. Davidi akafunde ate: “Ulungu atusanyaka lutumbu la [Nzambi]; diango dia l’ulungu diatutenyaka ulimu w’anya andi. Yanyi yatulakanyaka yanyi kina; utshu atushaka utshu ukina bewu.” (Osambu 19:1, 2) Davidi akashihodia dia nde akahombe nyanga ndo ndjela Ɔnɛ lakasale diangɔ tshɛ lo yoho ya diambo efula. Sho lawɔ pombaka sala ngasɔ.

19. Wetshelo akɔna wakoka kondja akɛnda ndo epalanga lo woho ‘wakawatongama lo yoho ya diambo efula’?

19 Davidi akatshike ɛnyɛlɔ ka kitanyiya dako diakayoshaka ɔnande Sɔlɔmɔna ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka ate: “Okone uhoki utungi aye lu nshi yaye y’olongo a pami . . . Uki [Nzambi ka mɛtɛ] woma, ulamaki elembe andi. Oso eli okende w’untu tshe.” (Undaki 12:1, 13) Oma ko dikɛnda diande, Davidi akashihodia dia nde ‘akatongama lo yoho ya diambo efula.’ Etena kakandasalaka akambo lo yoho yɔtɔnɛ la ewo kɛsɔ, dikambo sɔ diakawelaka ɛtshɔkɔ efula lo lɔsɛnɔ lande. Naka sho lawɔ, akɛnda la epalanga, tombola ndo kambɛ Otungi aso a Woke, kete lɔsɛnɔ laso la kakianɛ ndo la lo nshi yayaye layonga dimɛna efula. Bible ndakaka wanɛ wayasukanya le Jehowa ndo wasɛna lo yoho yɔtɔnɛ la mboka yande yosembwe ɔnɛ: “Vo wayotokaka elua ndu lu nshi yawo y’esumbi. Vo wayuyala uku utamba wuludi too l’ashi ndu l’akatshi w’eyuyu, dia menya ati: [Jehowa] k’usimbwi.” (Osambu 92:14, 15) Ndo tayonga l’elongamelo ka ngɛnangɛnaka elimu waki Otungi aso wa diambo pondjo pondjo.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

a Enda lo Réveillez-vous ! wa Ngɔndɔ ka samalo 22, 2004 lo Falase, wakatondja Ɛmɛnyi wa Jehowa.

b Enda nto lo Réveillez-vous ! wa Ngɔndɔ k’enanɛi 8, 1997 lo Falase lo ɔtɛ a dui wata ɔnɛ: “Les reins : des filtres essentiels à la vie.”

c Ɛtɛkɛta waki Davidi wele lo Osambu 139:18b nangaka mɛnya dia oyadi nde ketshɛka lushi l’otondo polo otsho lo mbadiaka etsha waki Nzambi, nde ayemɔ la pindju ele la lokema la etsha ekina wa Jehowa wa kana la wɔ yimba.

Onde wɛ kokaka nembetshiya?

• Ngande wele ohamelo w’ɔna l’otema mɛnyaka dia ‘takatongama lo yoho ya diambo efula’?

• Lande na kahombaso kana yimba lo tokanyi taki Jehowa?

• Ngande wɔtɔnɛ mbetawɔ la diɔtɔnganelo diasaso la Jehowa?

[Esato wa lo lɛkɛ 17]

Ehamelo k’ɔna l’otema ndjelaka ekongelo kakatalɔngɔswami

ADN

[Efundelo wɛnya kanga]

Ɔna leke l’otema wa nyango: Lennart Nilsson

    Ekanda wa l’Ɔtɛtɛla (1983-2025)
    Tomba
    Ɔtɔ
    • Ɔtɛtɛla
    • Kahana l'onto
    • Nango
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ɛlɛmbɛ w'okambelo
    • Awui wa sheke
    • Paramètres de confidentialité
    • JW.ORG
    • Ɔtɔ
    Kahana l'onto