Anto wa lo andja w’otondo wekɔ lo monga kâmɛ ​—Lo woho akɔna na?

NGANDE wakokayɛ nembetshiya tshɛkɛta “kâmɛ”? Le anto amɔtshi, tshɛkɛta shɔ nembetshiyaka tsho dia ewanu bu. Ɛnyɛlɔ, naka wedja ehende kana wedja efula wambodja sheke ya wɔladi ndo wambetawɔ dia mbidja wɔladi, kete kokaka mbutama ɔnɛ vɔ waya kâmɛ. Ko onde mɛtɛ ngasɔ mbediɔ? Ndooko.

Tɔsɛdingole dikambo nɛ: L’edja k’ɔkɔndɔ w’ana w’anto, nunu dia toseke ta wɔladi takadjama, koko takɔnywama. Lande na? Mbala efula ekɔ nɛ dia ewandji wa l’andja ɔnɛ ndjakiyanyaka efula lo dikambo dia lowandji lawɔ lo dihole dia wɔladi ndo kâmɛ k’anto. Ndo nto, wedja ɛmɔtshi wekɔ la wɔma wa kɛnɛ kakoka tomba naka asɔlayi awɔ la asɔlayi wa wedja ekina hawoyosukɛ sheke yakɔ.

Ɔnkɔnɛ, aha naka wedja ehende hawɔlɔshana, kete lâsɔ vɔ wekɔ kâmɛ ndo lo wɔladi. Onde sho kokaka mbuta dia anto ahende watshumana tolɔ t’ekoma wekɔ kâmɛ, paka nɛ dia watakandana ekoma akɔ? Ɔsɔ ayonga kanyi yahokɛma kânga yema. Koko, awui asɔ mbele lo mbeta lam’asa wedja efula ɛlɔ kɛnɛ. Woho wataleke anto shisha wɛkamu awɔ le anto akina ambokonya anto amɔtshi dia vɔ mboka wɔma w’ɔnɛ lushi lɔmɔtshi anto kokaka mbaɔtwɛ la ta di’ekoma. Kakɔna kakasalema dia shimba mpokoso ka ngasɔ na?

Wɔma w’ɔnɛ ondo anto akina waya la bɔmbɛ atɔmikɛ mbidjaka kâmɛ lo wâle

Anto efula kitshaka elongamelo kawɔ lo Traité de non-prolifération nucléaire (TNP). Sheke shɔ yaketawɔma lo 1968, shimbaka wedja wahatasalaka bɔmbɛ nikliyɛrɛ dia vɔ mboyisala, ndo wedja wambongaka la bɔmbɛ shɔ diaha vɔ ndjifudia. Oyango wa sheke shɔ yaketawɔma oma le wedja ndekana 180, ele dia komiya kana ndanya wa bɔmbɛ nikliyɛrɛ tshɛ.

Kânga mbakɛnamaka oyango ɔsɔ oko oyango w’ɔlɔlɔ, nomb’ewo mɔtshi wakɛnyi dia sheke shɔ yekɔ tsho yoho mɔtshi ya ndanya bɔmbɛ nikliyɛrɛ ya weke, mbuta ate shimba wedja ɛsɔ dia monga la woho w’ekoma ɛsɔ. Ɔnkɔnɛ, anto mbokaka wɔma w’ɔnɛ amɔtshi l’atei a wanɛ wakake mpika lo sheke shɔ mbeyaka ndjotshikitanya tokanyi tawɔ. Lo mɛtɛ, wedja ɛmɔtshi mɛnaka dia sheke shɔ bu kânga la yema ya losembwe nɛ dia yɔ mbashimbaka dia sala ekoma wele lo kanyi yawɔ ayowakimanyiya dia ndjakokɛ.

Kɛnɛ kaleka mbetɛ dikambo sɔ wolo, ndo kele ondo kokaka konya lo wâle, ele woho ɔnɛ wele wodja tshɛ ekɔ la lotshungɔ la kamba la waa bɔmbɛ atɔmikɛ dia kondja énergie nucléaire. Kɛsɔ amboyokonya dia anto amɔtshi mboka wɔma w’ɔnɛ wedja wafɔnyawɔ ɔnɛ wekɔ lo kamba la énergie nucléaire l’eyango w’ɔlɔlɔ mbeyaka monga ko wekɔ lo sala bɔmbɛ nikliyɛrɛ lo woshɛshɛ.

Kânga wedja wokôngaka la bɔmbɛ nikliyɛrɛ mbeyaka mɔnyɔla sheke shɔ. Amɔnyɔdi mbutaka dia ayonga dikambo di’enginya dia fɔnya ɔnɛ wedja wokôngaka la bɔmbɛ nikliyɛrɛ efula wayoyilanya kana wayokitshakitsha lofulo lakawamɔtsha. Lo ndjela kiɔkɔ mɔtshi, “dia mbetawoya wedja tshɛ wele l’ekoma wa wolo dia vɔ ndanya kana kitshakitsha ekoma wakawamɔtsha . . . nɔmbamaka dia wedja wele l’ekakatanu lam’asawɔ nshi nyɛ monga la lɔngɛnyi la wolo ndo la wɛkamu lam’asawɔ [koko ekɔ wolo mbetawɔ ɔnɛ] dikambo sɔ kokaka salema lushi lɔmɔtshi.”

Welo tshɛ wambodja anto dia kâmɛ monga, oyadi welo wa l’otema ɔtɔi wambokita tatala. Dikambo sɔ hadiambiya ambeki wa Bible, nɛ dia Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbutaka ɔnɛ: “Lam’atundokendakendaka, [onto] ndi ndame heyi nombola ekulu andi.” (Jeremiya 10:23) Bible mbutaka nto hwe ɔnɛ: “Mbuka kemotshi kateneka ololo lu ashu w’untu. Keli ekumelu kato eli nyoi.” (Tukedi 16:25) Welo wadja mandji y’anto dia mbela kâmɛ wekɔ l’elelo. Koko, tekɔ l’elongamelo.

Kiɔkɔ ya kâmɛ ka mɛtɛ

Bible kekɔ la daka diakalake Nzambi di’ɔnɛ andja wayonga kâmɛ, koko aha oma lo welo w’anto. Otungi, ɔnɛ lakasangoya dia anto nsɛna lo wɔladi l’andja w’otondo, ayokotsha kɛnɛ kahakoke anto kotsha. Le anto amɔtshi, dui sɔ mbeyaka monga wolo mbetawɔ. Koko, sangwelo diaki Nzambi di’oma k’etatelo ele dia anto nsɛna lo wɔladi ndo lo kâmɛ.a Avɛsa efula wa lo Bible mɛnyaka dia sangwelo diaki Nzambi ele dia anto wele la nkoho y’alemba yotshikitanyi monga kâmɛ. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dingana to:

• “Nyuyi nyuyendi elimu wa [Jehowa], alanyelu wa mamba wakandatshi la kete. Ndi atukumiyaka ata pulu ndu lu kuma ya kete, atowelaka uta, atokolaka dikonga, atutshumbaka pusupusu ya ta lu dja.”​—OSAMBU 46:8, 9.

• “Vo hawuhumuya kuyanga nanya ukungu ami w’ekila tshe, ne dia kete ayulula la ewu ka [Jehowa], uku atululaka ashi a waki.”​—ISAYA 11:9.

• “Khumadiondjo, [Jehowa], ambunya nyoi pundju. Ndi ayukitula asoi tshe uma lu ashu awo, ndi ayunya wudja andi uma lu sonyi tshe ka la kete; ne dia osoku mbata [Jehowa].”​—ISAYA 25:8.

• “Keli ne dia daka diandi, mbalungamelasu ulungu w’uyuyu la kete y’uyuyu, lene udjashi akambu w’ololo.”​—2 PETERO 3:13.

• “[Nzambi] ayukitula asoi tshe lu ashu awo; nyoi hayuyala ntu, delu hadiuyuyala ntu, kuyanga ndjawi, kuyanga kandji. Akambu wa ntundu wambushila.”​—ENYELO 21:4.

Alaka asɔ wekɔ mɛtɛ. Lande na? Nɛ dia oko wende Otungi, Jehowa Nzambi ekɔ la wolo ndo l’akoka wa sanganya anto dia vɔ monga kâmɛ. (Luka 18:27) Nde ekɔ nto la nsaki ka sala dikambo sɔ. Lo mɛtɛ, Bible mbutaka dia “lulangu [laki Nzambi ele] . . . dia nsanganya diango tshe le Kristu, ndu dia l’ulungu, ndu diango dia la kete.”​—Efeso 1:8-10.

Nzambi ekɔ lo ndaka “kete y’uyuyu” lɛnɛ ‘ayodjasɛ akambo w’ɔlɔlɔ,’ ɔsɔ kema nsaki k’anyanya. (2 Petero 3:13) Lo kɛnɛ kendana la daka diande, Jehowa Nzambi mbutaka ate: “Dio hadiutukalulaka le mi ukalulakalula. Keli dio diatutshaka lulangu lami ndu diatushidiyaka kene kakamasanguya.”​—Isaya 55:11.

Ɔtɛkɛta wa Nzambi ambâkakatanya kâmɛ

Oko wakatadiɛnyi lo sawo dietshi, mbala efula, ɔtɛmwɛlɔ mongaka lo kiɔkɔ ya diatɔnelo diele lam’asa anto lo dihole dia mbakakatanya kâmɛ. Kɛsɔ nɔmbaka dia sho mbidja yimba, nɛ dia naka sho mbetawɔka ɔnɛ Otungi ekɔ, shi kete sho pombaka nongamɛ dia atɛmɔdi ande monga lo wɔladi ndo lo kâmɛ lam’asawɔ? Ɔsɔku mbediɔ mɛtɛ!

Woho wakakitola ɛtɛmwɛlɔ anto hakɛnɛmɔla kanyi yaki Jehowa Nzambi ndo ya Ɔtɛkɛta ande. Koko, ɛtɛmwɛlɔ wasukɛ eyango wadja anto dia mbidja kâmɛ lo dihole dia sukɛ sangwelo diaki Nzambi hawetawɔma le Nzambi. Yeso akelɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo nshi yande ate ‘akanga wa dungi pende’ ndo akawatɛ ate: “Mete kakati Isaya dikambu dianyu ati: Antu ane watonemiaka l’elomo. Keli etema awo weko etali uma le mi. Vo watontemolaka otemolatemola, watetshaka dietshelu dieli uku elembe w’antu.”​—Mateu 15:7-9.

Lo yoho yotshikitanyi, ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ekɔ lo kakatanya anto kâmɛ. Ɔprɔfɛta Isaya akate ate: “Lu nshi yayayi, ukungu wa luudu la [Jehowa] ayushikikala ladiku di’ekungu. Vo wayediama ladiku dia akuna. Ku wedja tshe wayokelaka utsha leko. Ndi ayuyala umbadi wa wedja, ayusambula akambu w’antu wa wedja efula. Vo wayutshula tombo tawo kungu, la akonga awo tukuwa ta loho. Wudja omotshi hawembela wudja ukina tombo, nduku antu haweka akambu wa ta ntu.”​—Isaya 2:2, 4.

Ɛmɛnyi wa Jehowa ndjelaka wetshelo wawasha Jehowa Nzambi lo wedja ndekana 230 lo kɛnɛ kendana la kâmɛ. Kakɔna kasala dia vɔ monga kâmɛ? Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Ladiku dia akambu ane tshe, nyolote ngandji; to keli dimama dia uluwanyi.” (Kolosai 3:14) Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yakakambe la Paulo ɔnɛ “dimama” kokaka nembetshiya eshisha wa lo demba di’onto. Eshisha ɛsɔ wekɔ wolo oko lɔkɔdi, ndo vɔ wekɔ la ɛkɛndɛ ehende w’ohomba efula. Vɔ namaka tenyi dia demba l’ahole adiɔ ndo vɔ kakatanyaka weka lam’asawɔ.

Kɛsɔ mbakokaso mbuta ndo lo dikambo dia ngandji. Dionga sɔ salaka akambo efula koko hadioshimbe tsho anto diaha vɔ ndjakana. Ngandji kele oko ka Kristo kimanyiyaka anto w’oma l’ahole wotshikitanyi dia vɔ kamba kâmɛ lo wɔladi. Ɛnyɛlɔ, tɔ kimanyiyaka anto dia vɔ nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ la tɔndɔ diakasha Yeso dielamɛ ɔnɛ Yɛdikɔ ya Ntshanela. Oko wofundamidiɔ lo Mateu 7:12, Yeso Kristo akate ate: “Okone nyutsheli antu akambu tshe uku alanganyu vo nyutshela.” Kitanyiya tɔndɔ sɔ ambokimanyiya anto efula dia minya tokanyi ta kɔlɔ tele lawɔ otsha le anto akina.

‘Nyokane ngandji’

Ɛmɛnyi wa Jehowa wambɔsa yɛdikɔ ya mɛnya ɔnɛ wekɔ ambeki waki Kristo lo kitanyiya kɛnɛ kakate Yeso ate: “Uma lu dikambu ne, antu tshe wayeya vati: Ambeki ami mbenyu, naka nyu nyayukana ngandji [lam’asanyu].” (Joani 13:35) Ngandji ka ngasɔ kakɛnama lo yoho ya diambo efula lo tena diakalɔka anto wa lo waoho wotshikitanyi ndo lo tena diakonge efukutanu wa pɔlɔtikɛ. Ɛnyɛlɔ, lo 1994 l’etena kakadiakanaka waoho lo wodja wa Rwanda, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakakɛnɛmɔla ngandji lam’asawɔ. Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo dioho dia Hutu wakadje nsɛnɔ yawɔ lo wâle dia kokɛ anangɛwɔ wa lo dioho dia Tutsi!

Omalɔkɔ, hatokoke nongamɛ ɔnɛ wedja wa l’andja ɔnɛ wayotshutshuya anto dia monga la ngandji lam’asawɔ polo ndo lo vɔ mbidja kâmɛ lo andja w’otondo. Lo ndjela Bible, dikambo sɔ diayokotshama paka oma le Nzambi l’etena kakandashikikɛ. Koko, kânga kakianɛ, anto kokaka monga la ngandji lam’asawɔ ndo monga kâmɛ.

L’ɛnɔnyi wetshi ɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa waketsha wenya ndekana miliyara dia tembolaka anto lawakawɔ ndo tasawolaka la wɔ akambo wendana la Bible ndo nɛmɔ diele latɔ lo lɔsɛnɔ la nshi nyɛ. Ewo k’oshika ka l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ambosanganya miliyɔ y’anto, yele amɔtshi wakahetshanaka lam’asawɔ ntondo. L’atei w’anto akɔ mbele ndo waa Arabɛ la ase Juda, waa arméniens la waa turcs, waa allemands la waa russes, lo shila paka wasɔ ato.

Onde wɛ nangaka nyomeya akambo efula wendana la shɛngiya yele la Ɔtɛkɛta wa Nzambi, Bible ya sanganya anto kâmɛ? Naka eelo, kete ɛnana la Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo ngelo kanyu, kana fundɛwɔ mukanda lo adrɛsɛ ɔmɔtshi wele lo lɛkɛ 2.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 4]

Nunu dia toseke ta wɔladi takadjama koko takɔnywama

[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 7]

Okambelo wa l’atɔndɔ wa lo Bible ambokotsha kɛnɛ kahakoke mandji y’ana w’anto kotsha

[Osato wa lo lɛkɛ 5]

Ɔtɛkɛta wa Nzambi mɛnyaka Kiɔkɔ ya kâmɛ ka mɛtɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 7]

Ɛmɛnyi wa Jehowa wa waa Hutu ndo waa Tutsi wekɔ lo mbika dihole di’ɔtɛmwɛlɔ kâmɛ