“Elembe wakayala umbetsha asu”

ANA angana wakoka mbeya ohomba w’ɛlɛmbɛ ndo wa engwelo? Ana yema tshitshɛ tsho. Le wɔ, ɛlɛmbɛ mbashaka kɛlɛ. Koko, wanɛ wele l’ɔkɛndɛ wa kimanyiya akɛnda mbeyaka dia kokɛ ana dimɛna ekɔ dikambo di’ohomba efula. Ndo etena katawole, ana efula ndjeyaka ohomba wa ekokelo kalongolawɔ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akakambe la ɛnyɛlɔ ka onto lakokɛ ana dia mɛnya nna diakatakola Jehowa Nzambi dia kokɛ wodja ande l’etena kɛmɔtshi.

Akristo amɔtshi wa lo ntambe ka ntondo waki la Ngalatiya, prɔvɛsɛ kɛmɔtshi ka la Rɔma wakataka dia Nzambi aketawɔka paka wanɛ wakakitanyiyaka Ɛlɛmbɛ wakandasha ase Isariyɛlɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akeyaka dia dikambo sɔ diekɔ kashi nɛ dia Nzambi akasha anto amɔtshi waki kokitanyiyaka ɛlɛmbɛ w’ase Juda nyuma kande k’ekila. (Etsha 15:12) Ɔnkɔnɛ, Paulo akangola kanyi ya kɔlɔ yaki lawɔ lo kamba la ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi. Lo mukanda wakandafundɛ Akristo wa la Ngalatiya, nde akafunde ate: “Elembe wakayala umbetsha asu utsha le Kristu.” (Ngalatiya 3:24) Nomb’ewo kɛmɔtshi akate dia ombetsha aki “l’ɔkɛndɛ w’ohomba oma ko nshi y’edjedja.” Shihodia ɔkɛndɛ waki l’ombetsha ɔsɔ ayotokimanyiya dia sho shihodia dikambo diakatɛkɛta ɔpɔstɔlɔ Paulo.

Ombetsha ndo ɛkɛndɛ ande

Mbala efula, akanga w’ɛngɔnyi wa la Ngirika, wa la Rɔma ndo ondo wa la Juda wakakambaka la embetsha dia menda kɛnɛ kakasalaka ana oma ko tɔkɛndakɛnda tawɔ polo ndo lo etena kakawongaka la ɛnɔnyi dikumi l’esato. Mbala efula ombetsha ɔsɔ aki ɔhɔmbɔ wakawakokaka mbɛkɛ otema ndo onto laya opalanga, nde akakambaka oko ose olimu wakakokɛka ɔna ndo wakayashikikɛka dia kɛnɛ kakombolɛ ombutshi ɔnande kekɔ lo kotshama. Lushi l’otondo, ombetsha ɔsɔ akatshindɛka ɔna dihole tshɛ diakandatshɔka, akendaka dikambo dia pudipudi kande, akatshɔka la nde la kalasa, mbala efula nde akawɛmbɛka abuku ande ndo diangɔ dikina, ndo akendaka woho wakandekaka.

Mbala efula ombetsha ɔsɔ komonga onto laketshaka la kalasa. Lo dihole dia nde mbisha wetshelo wa la kalasa, ombetsha ɔsɔ akashaka ɛlɔmbwɛlɔ kaki ombutshi, oko wakinde olami w’ɔna. Koko lo yoho mɔtshi, nde akashaka wetshelo oma lo ɛlɔmbwɛlɔ ndo ohokwelo. Wetshelo ɔsɔ akendanaka la kɔkɔmiya ɔna yoho ya nsɛna l’anto, mbohangwɛ, ndo kânga mbosha dilanya naka nde ambosala dikambo dia kɔlɔ. Lo mɛtɛ, papa la mama mbaki embetsha wa ntondotondo w’ɔna. Koko, etena kakatôlaka ɔna, ombetsha ande akawetshaka dia nde akahombaka monga la ɛnamelo ka dimɛna etena kakɛndakɛndande lo toshinga, akahombaka ndɔta ahɔndɔ ande, mbidjasɛ ndo ndɛ dimɛna, ndo nde akahombaka memala naka nde ambɛna epalanga w’anto ndo nde akahombaka nanga ambutshi ande ndo awui akina.

Platon, filɔzɔfɛ kɛmɔtshi k’ose Ngirika (428-348 ntondo ka tena diaso nɛ) akashikikɛ dia nsaki y’ɔna dikɛnda pombaka shimbama. Nde akafunde ate: “Oko wele ndoko ɔkɔkɔ kana nyama kekina kalɛ adiyo kakoka monga aha la olami, mbele ndo ana hawokoke nsɛna naka vɔ bu la ombetsha ndo ndoko ose olimu lakoka monga aha la owandji ande.” Kanyi shɔ mbeyaka mɛnama dia yambotamba olelo, koko ngasɔ mbakɛnaka Platon akambo.

Lam’ele embetsha ɛsɔ wakongaka wonya tshɛ lale ana, ana wakakomaka lo mbaɔsa oko alami w’esehe, anto wakashanaka alanya la ngala, kiɔkɔ ya dɛmbɛlɛmbɛ diahɛnɛ pe, anto wawaotsha kɛlɛ ndo wanɛ wâfunda ofundafunda. Kânga mbakidiɔ ngasɔ, embetsha ɛsɔ wakakokɛka ana lo lɔkɛwɔ ndo lo demba. Appien, ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ w’ose Ngirika wa lo ntambe ka hende lo tena diaso nɛ, akakɔndɔla ɔkɔndɔ w’ombetsha ɔmɔtshi wakatatshɔka otsha la kalasa wakahombe mɛmba ɔna dimɛna dia mbokokɛ oma le anto wakoka monga andjakanyi. Etena kakandatone dia kimɔ ɔna, wakôdiake nde la ɔna.

Awui wa mindo wakasalemaka efula lo nshi yakolɛka ase Ngirika. Ana, djekoleko ana w’apami waki l’ohomba w’ekokelo oma le anto wakalangaka mbeyana la wɔ la wolo. Ɔnkɔnɛ, embetsha ɛsɔ wakahombaka ndjela wetshelo w’ɔna, lam’ele embetsha efula wa la kalasa takiwɔ anto wakawakokaka mbɛkɛ etema le wɔ. Libanius, ɔtɛkɛtshi ɔmɔtshi wa manamana w’ose Ngirika waki lo ntambe ka nɛi lo tena diaso nɛ, akakome lo mbuta dia embetsha wakahombaka kamba oko “alami w’ana wayole,” dia “mbitshanya etale wanɛ wakalanganaka lo yoho ya kɔlɔ, diaha vɔ ndeka mbekesanɛ la ambeki ndo diaha vɔ mbetawɔ dia anto asɔ mbɔtɔnganɛ la ana.” Embetsha efula wakalɛmiyamaka oma le wanɛ wakawakokɛka. Ave wa eohwelo mɛnyaka lowando laki la epalanga otsha le wanɛ waki embetsha awɔ wa ngandji etena kakawavɔka.

Ɛlɛmbɛ wele oko ombetsha

Lande na kakɛdika ɔpɔstɔlɔ Paulo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ la ombetsha? Kakɔna kɛnya dia ɛnyɛlɔ kɛsɔ kokaka?

Dui dia ntondo ele Ɛlɛmbɛ waki oko okokedi. Paulo akalembetshiya dia ase Juda ‘wakalamema l’ɛse k’ɛlɛmbɛ.’ Aki oko vɔ wakakokamɛka oma le ombetsha. (Ngalatiya 3:23) Ɛlɛmbɛ waki la shɛngiya lo akambo tshɛ wa lo lɔsɛnɔ lawɔ. Vɔ wakashimbaka tokanyi ta kɔlɔ ndo nsaki ya demba. Vɔ wakalɔmbɔlaka waonga awɔ ndo wakatetemalaka mbânya l’ɔtɛ wa kɔlɔ yawɔ, lo mɛnya ose Isariyɛlɛ tshɛ munga yande hita.

Ɛlɛmbɛ wakâkokɛka nto oma lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ, ɛnyɛlɔ oko lɔkɛwɔ la kɔlɔ ndo ditshelo dia l’ɛtɛmwɛlɔ dia wedja wakadinge ase Isariyɛlɛ. Ɛnyɛlɔ, woho wakâsekɛ Nzambi diaha tshukana l’apanganu aki ohomba dia kimanyiya wodja w’otondo dia vɔ monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna lam’asawɔ la Nzambi. (Euhwelu k’Elembe 7:3, 4) Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakakokɛka pudipudi ka lo nyuma ka wodja waki Nzambi ndo wakâlɔngɔsɔlaka dia vɔ monga l’akoka wa ndjeya Mɛsiya. Ɔsɔ mɛtɛ aki tɛdikɔ toludi la ngandji. Mɔsɛ akôhola asekande ase Isariyɛlɛ ɔnɛ: ‘Jehowa, Nzambi kanyu, akanyongola oko watongola onto ɔnande.’​—Euhwelu k’Elembe 8:5.

Koko dui dimɔtshi di’ohomba dia lo ɛnyɛlɔ kaki ɔpɔstɔlɔ Paulo ele woho waki lowandji laki la ombetsha lo tshanda mɔtshi tsho. Etena kakakomaka ɔna opalanga, nde komongaka nto l’ɛse ka lowandji l’ombetsha ande. Xénophon ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ w’ose Ngirika (431-352 ntondo ka tena diaso nɛ) akafunde ate: “Etena kakolaka ɔna ndo kakandakomaka mangase, ambutshi ande wakawonyaka oma le ombetsha ande ndo oma le ombetsha ande wa la kalasa; etena kɛsɔ nde komonga nto l’ɛse kawɔ, koko wakotshikaka dia nde ndjalɔmbɔla ndamɛ.”

Ngasɔ mbakidiɔ ndo lo kɛnɛ kendana la lowandji laki la Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. Vɔ wakakambe olimu lo tshanda mɔtshi tsho dia ‘tondja kɔlɔ sɛkɛ edja ndo lam’akaye kanula [Yeso Kristo].’ Ɔpɔstɔlɔ Paulo akalembetshiya dia le ase Juda, Ɛlɛmbɛ waki “umbetsha . . . utsha le Kristu.” Dia ase Juda wakasɛnaka lo nshi ya Paulo mbetawɔma le Nzambi, vɔ wakahombe mbeya ɔkɛndɛ wele la Yeso lo sangwelo diaki Nzambi. Kam’akawawetawɔ, ɔkɛndɛ wa ombetsha wakakotshama.​—Ngalatiya 3:19, 24, 25.

Ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ waki kokele. Vɔ wakakotsha eyango akɔ tshɛ wakâshikikɛ Nzambi, mbuta ate kokɛ wodja ande ndo mbaewoya ɛlɛmbɛ ande wa lâdiko. (Romo 7:7-14) Ɛlɛmbɛ waki ombetsha w’ɔlɔlɔ. Koko, le anto amɔtshi wakasɛnaka l’ɛse k’ekokelo kawɔ, kɛnɛ kakalɔmbaka ɛlɛmbɛ akakokaka mbɔsamaka oko wotsho. Diakɔ diakafunde Paulo dia kam’akakoke etena kakasɔnɔla Nzambi, “Kristu [akatotshungola] uma lu mananu k’elembe.” Ɛlɛmbɛ waki “mananu” paka lo yoho nyɛ yele vɔ wakakonya ase Juda waki komonga kokele dia kitanyiya wadjango wakiwɔ kokokaka kitanyiya lo yoho ya kokele. Onto laki kombakitanyiyaka akalongolaka dilanya. Etena kaketawɔka ose Juda tshungo kakaye oma l’olambo waki Yeso kakaleke elambo ekina tshɛ, komonga ohomba nto nde kitanyiya wadjango waki ombetsha.​—Ngalatiya 3:13; 4:9, 10.

Ɔnkɔnɛ, Paulo akɛdika Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ la ombetsha wakahombe nɔmbɔla ase Juda ndo vɔ waki paka lo tshanda mɔtshi tsho. Onto mbetawɔmaka le Jehowa, aha lo kitanyiya Ɛlɛmbɛ, koko lo mbeya Yeso ndo lo monga la mbetawɔ le nde.​—Ngalatiya 2:16; 3:11.

[Kiombo/​Osato wa lo lɛkɛ 21]

“ALAMI” NDO “EKIMANYIDI”

L’ɔkɔngɔ wa nde funda dikambo dia ombetsha, ɔpɔstɔlɔ Paulo akakambe nto la ɛnyɛlɔ ka “alami” ndo “ekimanyidi.” Lo Ngalatiya 4:1, 2, sho mbadiaka ɔnɛ: “Lam’eki ukito dikenda, ndi hatshikitana la fumbi, kuyanga uwandji a diango tshe mbendi; keli ndi eli lokongo w’alami la ekimanyidi edja ndu lushi lakasonola shi.” Ɛkɛndɛ wa “alami” ndo wa “ekimanyidi” wakatshikitana la waki embetsha, koko kɛnɛ kakalange Paulo mbuta kaki woho akɔ wâmɛ.

Lo ndjela ɛlɛmbɛ w’ase Rɔma, ‘olami’ akasɔnamaka dia nde kamba oko okokedi w’ɔna etshike lêke dikɛnda ndo dia nde nama akambo tshɛ wendana la falanga y’ɔna polo ndo lam’ayondokoma opalanga. Ɔnkɔnɛ, Paulo akate dia oyadi kânga ɔna ɔsɔ ekɔ “owandji” wa diangɔ diahombande kita, edja tshɛ kekende ɔna, nde bu la lotshungɔ oko wele fumbe.

‘Okimanyedi’ lo wedi ande, aki onto laki l’ɔkɛndɛ wa menda akambo wa falanga yakendanaka la diangɔ di’ɔna. Flavius Josèphe, ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ w’ose Juda akate dia ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi welɛwɔ Hyrcanus akalɔmbɛ she mukanda wakashaka okimanyedi ande lotshungɔ la nde mbosha falanga ya nde somba kɛnɛ tshɛ kaki lande ohomba.

Oko onto lele l’ɛse k’ombetsha, monga l’ɛse ka ‘olami’ kana ka ‘okimanyedi’ nembetshiyaka shisha lotshungɔ etena keke onto dikɛnda. Lɔsɛnɔ la ɔna lakalɔmbwamaka oma le anto akina polo ndo l’etena kakashikikɛ she.

[Osato wa lo lɛkɛ 19]

Sango dia mbaka kɛmɔtshi kaki la Ngirika k’edjedja kɛnya ombetsha nde la ɔna lakawawosha dia nama

[Efundelo wɛnya kanga]

National Archaeological Museum, Athens

[Osato wa lo lɛkɛ 19]

Kɛnɛ kakasalemaka lo ntambe ka tanu ntondo ka tena diaso nɛ, dikɔhɔ diɛnya ombetsha enda (ɔna lakawawosha dia nama) alongola wetshelo wa pɔɛmɛ ndo wa mishiki

[Efundelo wɛnya kanga]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY