Shɛngiya yakonge la nsanganya ya weke shato lo lɔsɛnɔ lami
Kɔndwama oma le George Warienchuck
ONDE ndoko lushi lakanandema otema ayɛ la dui dimɔtshi diakayoke lo losanganya laso lɔmɔtshi la woke woho ɔnɛ wele wɛ akatshutshuyama dia sala etshikitanu wa weke lo lɔsɛnɔ layɛ? Kɛsɔ mbakakomɛ. Etena kohɔmi nshi shɔ, dimi mbetawɔka dia nsanganya shato ya weke mbakaleke monga la shɛngiya lo lɔsɛnɔ lami. Losanganya la ntondo lakakimanyiya diaha dimi ndeka monga ɔsɔnyi, la hende lakakimanyiya dia dimi ndeka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la sato dia dimi ndeka monga la lokaho. Koko la ntondo ka dimi ndjonyotɛ awui wendana l’etshikitanu ɛsɔ, lambolanga nyolembetshiya akambo amɔtshi wakete ɛnɔnyi ɛmɔtshi la ntondo ka nsanganya ya weke shɔ salema, mbuta ate akambo wendana la nshi yakimi leke dikɛnda.
Lakotɔ lo 1928, ndo dimi mbaki ɔna la kose l’ana asato wakatotɔ. Dimi la nondo diami dia wamato, Margie nde la Olga, takodiama la New Jersey, l’osomba wa South Bound Brook, lo wodja wa États-Unis, osomba waki l’etena kɛsɔ l’anto oko 2 000. Kânga mbakiso ase wola, Mama aki la lokaho. Etena tshɛ kakandakondjaka dikuta dia katɛ dambo dimɔtshi dia lânde, nde akelɛka asukanyi aso. Etena kakimi l’ɛnɔnyi divwa, Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi wa womoto wakatɛkɛtaka hongrois, ɔtɛkɛta wa lôtɔ waki Mama akaye ndjowenda ndo dui sɔ diakôtshutshuya dia nde mbetawɔ losango la lo Bible. L’ɔkɔngɔ diko, Bertha, kadiyɛso kɛmɔtshi kaki kodikotshaka ɛnɔnyi 20 l’ɛmɔtshi akatetemala mbeka Bible la Mama ndo mbokimanyiya dia nde koma okambi waki Jehowa.
Otshikitanyi la Mama, dimi lakotɔ ɔsɔnyisɔnyi ndo komonga la dihonga. Kɛnɛ kakaleke tshɛ kɔlɔ ele, Mama aki la mbekelo ka mɔnyɔlakami. Etena kakamawombolaka l’asɔi lo washo nte: “Lande na kamɔnyɔlayɛ nshi tshɛ?,” nde akambutɛka ate dimi kôkaka ngandji, koko halange dia wɛ ndjaɔsa oko wɛ ndeka anto akina. Mama aki la tokanyi t’ɛlɔlɔ, koko woho wakinde komandolakami akakonya dia dimi ndjaoka oko anto tshɛ ndekami.
Lushi lɔmɔtshi, osukanyi aso ɔmɔtshi laki la mbekelo ka sawolaka la mi dimɛna akanɔmbɛ dia dimi tshindɛ anande w’apami otsha l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ wa Lushi la lomingu. Lakeyaka dia naka dimi ntshɔ kete layonyangiya Jehowa, koko lakokaka wɔma dia nyangiya osukanyi aso w’ɔlɔlɔ ɔsɔ. Ɔnkɔnɛ, lakatshu ngɔndɔ efula l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ kânga mbakamayaokɛka sɔnyi. Ndo nto, etena kakimi la kalasa, wɔma w’onto akakonya dia dimi sala akambo wakalɔshanaka la nkum’otema kami. Dikitɛlɛ dia kalasa, laki pami ka ngala akasale la wolo di’embetsha sala di’ambeki tshɛ tɛmɔla dalapo. Dimi lawɔ lakatɛmɔla dalapo. Lakatetemala sala ngasɔ suke l’ɔnɔnyi w’otondo, oma lâsɔ akambo wakayotshikitanaka.
Lakeke woho wa monga la dihonga
Lo 1939, olui ɔmɔtshi wa Wekelo wa dibuku wakatatɛ sangana lo luudu laso. Ɔnangɛso Ben Mieszkalski, laki ombatshi mboka w’ɔlɔngɔlɔngɔ mbakalɔmbɔlaka losanganya lɔsɔ. Takawelɛka Ben ka Woke ndo nde akasunganaka la lokombo lɔsɔ. Le mi, nde aki otale ndo woke oko lokuke laso la la sɛkɛ. Koko, kânga mbakinde dikongote dia ndjaka ndo wɔma menda nde aki ɔlɔlɔ efula, ndo woho wakandamɔnɛmɔnɛka akangɛnyangɛnyaka. Ɔnkɔnɛ, etena kakanɔmbɛ Ben dia dimi mbotshindɛ l’esambishelo, laketawɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ. Takayokomaka angɛnyi. Etena kakimi ɔkɛtshi oto, nde akasawolaka la mi woho watosawolaka enondo la kosɛnde. Dui sɔ diakamunanda efula, ndo diakakonya dia dimi mbôka ngandji k’efula.
Lo 1941, Ben akate dia nde ndjokola ase nkumbo kaso lo mutuka dia sho ntshɔ lo losanganya la woke lakahombe salema la Saint Louis, la Missouri. Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wakonge la mi lee! Ndoko lushi lakamande lɔkɛndɔ la kilɔmɛtɛlɛ 80, koko kakianɛ lakahombe munda lɔkɛndɔ la kilɔmɛtɛlɛ 1500! Koko, ekakatanu wakatokongɛka la Saint Louis. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakadjangɛ ase ɛtɛmwɛlɔ awɔ dia vɔ tshikitanya yɛdikɔ yakawɔshi ya pangiya Ɛmɛnyi wa Jehowa lo mvudu yawɔ. Efula wakatshikitanya yɛdikɔ yakawɔshi. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakanɛ ndo nkumbo kakahombe tohangiya. Koko, nkumbo kakɔ kakatolongola. Vɔ wakate dia wakahombe kotsha daka diawɔ dia tosha luudu la sho panga. Dihonga diaki la wɔ diakamambiya.
Akadiyɛmi wakabatizama lo Losanganya la distrikɛ lɔsɔ. Lushi lakɔ lâmɛ, ɔnangɛso Rutherford, lakaye oma lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn akasha sawo dia dimɛna efula diakandalɔmbɛ akɛnda tshɛ wakalangaka sala lolango la Nzambi dia vɔ memala. Suke l’akɛnda 15000 wakemala. Dimi lawɔ lakemala. Oma lâsɔ, nde akambola akɛnda wa l’atei aso wakalangaka ndeka ndjasha l’olimu w’esambishelo dia vɔ mbuta ɔnɛ: “Eelo.” Dimi lakate la dui dia wolo kâmɛ l’akɛnda akina nte: “Eelo!” Anto wakade nsaka bɔlɔkɔtɔ bɔlɔkɔtɔ. Dui sɔ diakatshutshuya dia mbɔsa yɛdikɔ.
Lam’akashile losanganya, takatshu dia tenda ɔnangɛso ɔmɔtshi la Virginie occidentale. Nde akatotɛ ate: Lam’akamatshu l’esambishelo mbala kɛmɔtshi, olui w’anto waki la nkɛlɛ wakɔkɔmɔla, ko wakawotɛ ditshu ndo mbɔlɔtsha nsala. Lakahokamɛka l’okiyanu w’efula. Ɔnangɛso ɔsɔ akate ate: “Koko, layotetemala sambisha.” Lam’akatamɔ oma lale nde, lakayaoke woho wakayaoke Davidi. Dimi laki suke dia tokomɛ Ngɔliyatɛ, mbuta ate dikitɛlɛ dia kalasa yakamɔtɔka.
Etena kakamakalola la kalasa, lakatshu otsha le dikitɛlɛ. Nde akamende la nkɛlɛ. Lakalɔmbɛ Jehowa l’etei k’otema dia nde kimanyiyami. Oma lâsɔ, lakawotɛ esadi eto ɔnɛ: “Lakatshu lo losanganya lɔmɔtshi la woke l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Hatɛmɔlaki dalapo nto pondjo!” Nde akatshikala ki l’etena k’otale. Oma lâsɔ, nde akonɛ ɔkɔkɛ oma lo mɛsa ande ko akaye oya le mi. Nde akadunganɛ la nkɛlɛ. Nde akahangɔ ate: “Naka wɛ hatɛmɔdi dalapo, kete tayokonya oma lo kalasa!” Mbala kɛsɔ dimi kɔtɛmɔla dalapo, ndo lakonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa l’etei k’otema wahatongaka la mi.
Lakalomɔlomɔka dia totɛ Ben kɛnɛ kakete. Etena kakamawɛnyi lo Mbalasa ka Diolelo, lakawotɛ la dui dia wolo ɔnɛ: “Wambominya oma lo kalasa nɛ dia dimi hatɛmɔdi dalapo!” Ben akakumbatɛ, akamɔnamɔna ko akambutɛ ate: “Onga l’eshikikelo dia Jehowa kolangaka.” (Euh. 31:6) Ande woho wakakeketsha ɛtɛkɛta ɛsɔ lee! Lakabatizama lo Ngɔndɔ ka samalo 15, 1942.
Lakeke dia ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la mi
L’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo, falanga ya wodja yakonge la nɛmɔ efula ndo diangɔ dia somba diakalolanɛ lo wodja. Laki l’olimu wakawafutaka dimɛna ndo lakayongaka l’akoka wa somba diangɔ diakimi kokokaka somba ntondo. Angɛnyi ami amɔtshi wakasombe mitutu, akina wakalɔngɔsɔla nkombo yawɔ. Lakasombe vɔatirɛ y’oyoyo. Kombeta edja, nsaki kaki la mi ka monga la diangɔ dia l’emunyi efula kakakitshakitsha ohetoheto waki la mi lo kɛnɛ kendana l’awui wa Diolelo. Lakeyaka dia laya lo mboka ka kɔlɔ. Diɛsɛ ko, losanganya la woke lakasalema l’osomba wa New York lo 1950 lakakimanyiya dia dimi tshikitanya tokanyi ndo ditshelo diami.
Lo losanganya la woke lɔsɔ, ɔtɛkɛtshi tshɛ akakeketsha ampokami dia vɔ tɔla olimu w’esambishelo otsha la ntondo. Ɔtɛkɛtshi ɔmɔtshi akatokeketsha ɔnɛ: “Nyɔngɛnɛngɛnɛ la kɛnɛ kele la nyu, ndo nyosake esakelo kanyu ka lowango.” Aki oko dimi mbakandatɛka ɛtɛkɛta ɛsɔ. Lakɛnyi nto woshelo w’apɔlɔmɛ wa Kalasa ka Ngiliyadɛ, ndo dui sɔ diakatshutshuya dia dimi kana yimba ɔnɛ: ‘Naka Ɛmɛnyi wa lo lɔlɔnga lami ɛnɛ wakatshindja lomombo la l’emunyi l’ɔkɔngɔ dia tokamba lo wedja ekina, kete dimi lawɔ pombaka mbetawɔ sala woho akɔ wâmɛ lo wodja aso.’ Oya l’ekomelo ka losanganya la woke lɔsɔ, lakashile mbɔsa yɛdikɔ ya koma ombatshi mboka.
La ntondo ka dimi ndjomɛ la olimu ɔsɔ, lakatatɛ membwana la Evelyn Mondak, kadiyɛso kɛmɔtshi k’ohetoheto ka l’etshumanelo kakamatshu la kanyi ya sho tshukana. Nyango Evelyn lakodia ana asamalo, aki womoto la dihonga. Nde akalangaka sambisha lo shinga yɛlane la luudu la woke l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ wa l’Ɔrɔma. Kânga mbakawotɛka asasɛrdɔsɛ la nkɛlɛ tshɛ mbala ko mbala dia nde mimɔ oma lo dihole sɔ, nde komimɔ. L’ɛnyɛlɔ ka nyango, Evelyn aki la dihonga.—Tuk. 29:25.
Lo 1951, lakatshuke Evelyn ko takatshike elimu aso, ndo takatatɛ kamba olimu w’ombatshi mboka. Omendji ɔmɔtshi w’otshimbedi akatokeketsha dia sho ntshɔ otsha la Amagansett, ngelo kanganyi la océan Atlantique kilɔmɛtɛlɛ oko 160 oma la New York. Etena kakatewoya etshumanelo dia vɔ bu la dihole dia tohangiya, sho takayange dia somba mutuka w’omusu wele oko luudu welɛwɔ caravane. Oma lâsɔ, takayotana mutuka ɔmɔtshi wele oko luudu wambolana. Kangawɔ akatɔlɔmbɛ dɔlara 900, lofulo lɛdimi la falanga yakawatosha oko weshasha lushi lakatatshukana. Takôsombe, takɔ̂lɔngɔsɔla ndo takatshu la wɔ lɛnɛ akatonɔ. Koko, sho komonga ndoko la dikuta etena kakatakome lɛkɔ, ndo takayambolaka kɛnɛ kakatahombe sala dia ndjasɛnya oko wakiso ambatshi mboka.
Evelyn akatasolanɛka mvudu ndo dimi lakakambaka olimu wa solaka diangɔ lo rɛstora ɔmɔtshi w’ose Italie l’otsho w’efula. Kanga rɛstora akambutɛka ɔnɛ: “Kɔtɔlɛke wadɛyɛ mbo ya ndɛ tshɛ yayotshikalaka.” Ɔnkɔnɛ, etena kakamakomaka la ngelo l’eshidi ehende wa pindju, solo ka woho ɔmɔtshi wa mapa welɛwɔ pizza ndo ka makarɔni kakapɔka l’omusu aso wa luudu. Mbo ya ndɛ shɔ yakatahɛtshaka yaki amɛna efula, djekoleko lo nshi y’ɔwɔ yakatadidimaka la tshitshi l’etei ka luudu laso lakafame la longe l’ekama. Lâdiko dia lâsɔ, tena dimɔtshi anangɛso wa lo tshumanelo wakatshikaka nse la soko dia luudu laso. L’edja k’ɛnɔnyi wakatakambe kâmɛ l’anangɛso wa ngandji asɔ wa lo ngelo ka Amagansett, takashihodia dia ngɛnangɛna la kɛnɛ kele la so tokimanyiyaka dia monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ɔsɔ aki ɛnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ.
Takatshutshuyama dia ndjasha efula
Lo Ngɔndɔ k’esambele 1953, takalongola nkama ya waa misiɔnɛrɛ wakaye oma lo wedja wakawatomama dia ndjɔtɔ lo losanganya la woke la wedja efula lakasalema l’osomba wa New York. Vɔ wakatɔkɔndwɛ akambo efula w’ɔngɛnɔngɛnɔ wakahomana la wɔ l’esambishelo. Vɔ wakatosambiya ɔngɛnɔngɛnɔ waki la wɔ. Lâdiko dia lâsɔ, etena kakatɛtɛ ɔtɛkɛtshi ɔmɔtshi dia losango la Diolelo latasambishama lo wedja efula, takeye kɛnɛ kakatahombe sala, mbuta ate ndjasha efula dia pamia olimu aso. Takalodia dɛmandɛ di’olimu wa misiɔnɛrɛ ko losanganya lakɔ. Takelamɛ dia tɔtɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 23 k’ɔnɔnyi akɔ, kakatatɛ lo Ngɔndɔ ka hende 1954. Ande diɛsɛ diaki la so lee!
Taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula etena kakateye ɔnɛ tambotomama oko waa misiɔnɛrɛ lo wodja wa Brésil. La ntondo ka sho munda lɔkɛndɔ la nshi 14 lo masuwa, ɔnangɛso ɔmɔtshi laki l’ɛkɛndɛ lo Bɛtɛlɛ akambutɛ ate: “Wɛ la wadɛyɛ nyayotshɔ kâmɛ l’akadiyɛso w’enyemba divwa wele waa misiɔnɛrɛ vɔ lawɔ otsha lo wodja wa Brésil. Kowakoke dimɛna!” Ohokanyiya tokanyi taki la wanɛ wakakambaka lo masuwa etena kakawamɛnyi layɔtɔ lo masuwa la esekaseka wa wamato dikumi! Koko, akadiyɛso kɔmbɔsa dia ɔsɔ aki dikambo. Lakakitshakitsha lomu etena kakatakome tshɛ dimɛna lo wodja wa Brésil.
L’ɔkɔngɔ wa sho mbeka ɔtɛkɛta wa portugais, wakatome oko omendji w’otshimbedi la Rio Grande do Sul, osomba wele lo sidɛ ka Brésil. Omendji w’otshimbedi wakamahɛnɛ waki eke onyemba akatotɛ dimi la wadɛmi ɔnɛ: “Lambamba woho wambowotoma atshukanyi lanɛ. Ngelo kɛnɛ kekɔ la mbɔkɔ efula.” Takembolaka tshumanelo efula diakatanemaka lo toshamba, ndo takahombaka ntshɔ lo mutuka dia koma lo tshumanelo dimɔtshi l’atei adiɔ. Naka wɛ sombɛ shufɛlɛ yangɔ ya ndɛ, kete nde ayetawɔ dia wɛ mbudɛ lo mutuka. L’ɛnyɛlɔ k’ambahemi wa falasa, takadjasɛka lâdiko di’etshumu tosandjodi ekolo ndo takakukutɛka ɛkɔdi wakawakeleka etshumu. Etena tshɛ kakayangaka mutuka dia tshimba dikɔtɛ kana kakawongaka wambɛngama dihole dimɔtshi ko tɛna eholola w’ɛhɔngɔ, takakukutɛka mutuka la wolo dia kokɛ nsɛnɔ yaso. Koko, dungi di’ɛmɔnɔmɔnɔ di’anangɛso l’akadiyɛso wakatokongɛka l’asolo walomɔlomɔ akatohiyaka nkɛndɔ ya pâ yakatɔsɛka nshi efula shɔ.
Takadjasɛka lo mvudu y’anangɛso. Kânga mbakiwɔ ase wola, vɔ waki la lokaho. Lo ngelo kɛmɔtshi ka lo dɛta, anangɛso tshɛ wakakambaka lo izinɛ ɔmɔtshi wakawadjaka nyama kana nse l’akɔhɔ. Lam’ele wakâfutaka yema ya falanga tshitshɛ, vɔ wakakokaka somba paka mbo ya ndɛ ya lushi la lushi. Naka onto hakambi olimu, kete hawotowofuta lushi lakɔ. Koko tena diakatawaembolaka, vɔ waketshaka l’olimu nshi hiende dia sukɛ elimu wa l’etshumanelo. Vɔ wakayaɛkɛka le Jehowa. Anangɛso waki l’okitshakitsha asɔ wakatosha wetshelo wahatohɛki pondjo wendana la ndjahombia awui amɔtshi dia sukɛ Diolelo diaki Nzambi. Lo mbidjasɛ kâmɛ la wɔ, takakondja wetshelo waki kokoka kalasa kânga ɔtɔi tosha. Etena kakanyiyami nshi shɔ ndo kohɔmi anangɛso l’akadiyɛso asɔ, dimi kɛdiaka asɔi w’ɔngɛnɔngɛnɔ.
Lo 1976, takakalola lo wodja wa États-Unis dia tokokɛ Mama laki la hemɔ. Aki tshondo y’okakatanu dia sho mimɔ oma lo wodja wa Brésil, koko taki la lowando lo woho wakatɛnyi ohamelo wa wahɔ wa Diolelo lo wodja ɔsɔ. Etena tshɛ kalongolaso mikanda oma lo wodja wa Brésil, sho mbohɔka akambo efula wendana la nshi y’ɔngɛnɔngɛnɔ shɔ ya lo lɔsɛnɔ laso.
Takayonga nto kâmɛ l’angɛnyi aso amɔtshi wa ngandji
Kânga mbakatakokɛka Mama, takakambaka oko ambatshi mboka ndo takasolanɛka komba la panga. Lo 1980, Mama akavu la kɔlamelo le Jehowa. Oma lâsɔ, wakambelɛ dia tokamba olimu w’otshimbedi lo wodja wa États-Unis. Lo 1990, dimi la wadɛmi takatshu dia tembola etshumanelo kɛmɔtshi kele l’osomba wa Connecticut ndo takatohomanaka l’onto ɔmɔtshi la lânde. Ekumanyi kɛmɔtshi ka l’etshumanelo kakɔ lokombo lande Ben, mbuta ate Ben yakɔ yâmɛ yakakimanyiya dia dimi koma okambi waki Jehowa ambeta ɛnɔnyi oko 50. Ohokanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ waki la so etena kakatakumbatanɛ!
Tatɛ lo 1996, dimi la Evelyn tekɔ lo kamba oko ambatshi mboka wa lânde waya kema l’akoka wa kotsha wenya wâlɔmbawɔ l’etshumanelo kasala nsanganya l’ɔtɛkɛta wa portugais kele l’osomba wa Elizabeth la New Jersey. Laya la demba dia kɔnyangakɔnyanga, koko diɛsɛ la ekimanyielo ka wadɛmi la ngandji, dimi sambishaka lo yɛdikɔ yɛdimi l’akoka ami. Lâdiko dia lâsɔ, Evelyn kimanyiyaka osukanyi aso ɔmɔtshi w’osombe waya nde lawɔ la demba dia kɔnyangakɔnyanga. Lokombo lande na? Lokombo lande Bertha, mbuta ate Bertha kakɔ kâmɛ kakakimanyiya Mama ambeta ɛnɔnyi olekanyi 70 dia nde koma okambi waki Jehowa. Tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho weso la diaaso dia mbɛnya lowando lele la so l’ɔtɛ wa kɛnɛ tshɛ kakandasale di’ase nkumbo kami mbeka akambo wa mɛtɛ.
Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakatshutshuya nsanganya ya weke y’edjedja shɔ dia mbɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ, mbetɛ lɔsɛnɔ lami ɔsɛlɛngɛ ndo pamia olimu ami. Eelo, nsanganya ya weke shɔ yakonge la shɛngiya lo lɔsɛnɔ lami.
[Osato wa lo lɛkɛ 23]
Nyango Evelyn (lo lonya la lɔmɔsɔ) nde la Mama
[Osato wa lo lɛkɛ 23]
Ɔngɛnyi ami Ben
[Osato wa lo lɛkɛ 24]
Lo wodja wa Brésil
[Osato wa lo lɛkɛ 25]
Dimi la Evelyn ɛlɔ kɛnɛ