Ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ
Aya ɛnɔnyi akumi esambele wamomokimɛ ohembo wa dihɔndɔ di’ose Juda
Kɔndwama oma le Leonard Smith
Lam’akimi l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi, avɛsa ahende wa lo Bible wakananda otema ami. Aya ɛnɔnyi ndekana 70 wâkamohɔ etena kakamashihodia kitshimudi y’ɛtɛkɛta wele lo Zekariya 8:23, watɛkɛta dia “antu dikumi” wokime ‘ohembo wa dihɔndɔ di’ose Juda’ ndo wawotɛ ɔnɛ: “Shu tayutsho kame la nyu, ne dia shu takuki lukumu ati: [Nzambi] eko kame la nyu.”
OSE Juda ɔsɔ ekɔ didjidji di’Akristo w’akitami ndo “antu dikumi” nembetshiya “ekoko ekina.” (Joa. 10:16) Kam’akameye di’elembetshielo ɛsɔ waki mɛtɛ, lakate nte dia dimi ndjɔsɛna pondjo pondjo la nkɛtɛ, paka dimi nsukɛ Akristo w’akitami la kɔlamelo tshɛ.
Ndo wɛɛla wa Yeso wa “ekoko” la “mbudi” wele lo Mateu 25:31-46, wakamunanda woho w’anyanya. “Ekoko” nembetshiyaka wanɛ wahatovɔ etena kayolanya Nzambi anto wa kɔlɔ l’ɔtɛ wasukɛwɔ Akristo w’akitami weke la nkɛtɛ. Lam’akimi dikɛnda, lakayatɛkɛtɛka nte: ‘Len le, naka wɛ nangaka dia Kristo kɔsa oko ɔkɔkɔ ande, kete wɛ pombaka nsukɛ anango w’akitami lo mbetawɔ dia vɔ kɔlɔmbɔla nɛ dia Nzambi ekɔ la wɔ.’ Ɛtɛkɛta ɛsɔ wambokimanyiya dia dimi mbasukɛ ndekana ɛnɔnyi akumi esambele w’etondo.
‘KO DIMI LÂSƆ?’
Mama akabatizama lo 1925 lo dihole diakatasanganaka lo Bɛtɛlɛ. Dihole sɔ diakelamɛka ɔnɛ Tabɛrnakɛlɛ ka la Londres ndo anangɛso wosukanyi la tɔ wakasanganaka lɔkɔ. Lakotɔ lo Ngɔndɔ ka dikumi 15, 1926 ndo lakabatizama lo Ngɔndɔ ka sato 1940 lo losanganya la woke lakasalema l’osomba wa Dover wele l’omamu w’ashi lo wodja w’Angleterre. Oma ko dikɛnda diami, lakalangaka akambo wa mɛtɛ. Lam’ele mama aki Okristo w’okitami, nde mbele ose Juda la ntondo lakamakimɛ l’ohembo wa dihɔndɔ. L’etena kɛsɔ, Papa nde l’enondo ami la womoto kombeyaka Jehowa. Taki ase etshumanelo ka Gillingham kaki lo sidɛ-ɛstɛ ka Angleterre ndo Akristo w’akitami mbakaleke efula lɔkɔ. Mama akashaka ɛnyɛlɔ ka dimɛna k’ohetoheto l’esambishelo.
Lo losanganya la woke lakasalema lo 1941 l’osomba wa Leicester, sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Olowanyi” diakatɛkɛta lo kɛnɛ kendana la lotshungɔ lele la Jehowa la nɔmbɔla andja w’otondo. Ɔsɔ mbaki sawo dia ntondo diakakimanyiya dia dimi mbeya dia ndo dimi mbendana la tɔfwɛfwɛ takadje Satana Jehowa. Ɔnkɔnɛ, sho pombaka mbeta lo wedi wa Jehowa ndo nama olowanyi aso le nde oko wende Nkum’Olongo.
Losanganya lɔsɔ lakadje dikako vɔlɛ l’olimu w’ombatshi mboka ndo ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wakakeketshama dia ndjadjɛ oyango wa mbokamba. Sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Dihole diele l’ambatshi mboka l’okongamelo” diakatshutshuya dia dimi ndjambola ɔnɛ: ‘Ko dimi lâsɔ?’ Losanganya lɔsɔ lakakimanyiya dia nshihodia ɔnɛ lekɔ l’ɔkɛndɛ wa nkimanyiya olui w’akitami lo mbisha lonya l’olimu w’esambishelo l’akoka ami tshɛ. Lakalodia dɛmandɛ di’olimu w’ombatshi mboka kɛkɔ.
OLIMU W’OMBATSHI MBOKA
Lam’akimi l’ɛnɔnyi 15 lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1, 1941, lakasɔnama oko ombatshi mboka wa lânde. Mama mbaki ombatshi mboka wa ntondo wakasambishaka la mi, koko nde akayotshika l’ɔtɛ wa yônge yande. Bɛtɛlɛ ka la Londres kakambisha ombatshi mboka okina wakawelɛka Ron Parkin lakamba kakianɛ oko ose kɔmite ka filialɛ lo wodja wa Porto Rico.
Wakatotome lo ngelo yele l’omamu w’ashi wa Broadstairs la Ramsgate ndo takatolowɛ luudu lɔmɔtshi lɛkɔ. Lo nshi shɔ, wakashaka ambatshi mboka wa lânde dɔlara di’ase Amɛrikɛ 8 dia vɔ ndjakimanyiya. Ɔnkɔnɛ, l’ɔkɔngɔ wa sho mfuta falanga ya luudu, takatshikalaka la yema ya dikuta tshitshɛ yakatokimanyiyaka. Kânga mbakatalalaka ndjala nshi mɔtshi, Jehowa akatokotshɛka ehomba aso.
Takalekaka mɛngɔla l’akalo etena kakatonɔ oma la mer du Nord. Ndo nto, takahombaka ndjashɛ wonya wakayaka mpɛpɛ ya wolo ndo wakafumbɔfumbɔka aviyɔ w’ase Allemagne l’osomba wa Kent dia tokanda bɔmbɛ la Londres. Mbala kɛmɔtshi, lakafumbɔ oma lo dikalo diami ko ndjaoka lo difuku etena kakete bɔmbɛ suke l’ɔtɛ ami ko tokamɔ dihole dikina. Kânga mbakidiɔ ngasɔ, taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ edja tshɛ kakatakambaka olimu w’ombatshi mboka la Kent.
OLIMU WA LO BƐTƐLƐ
Mama akatɛkɛtaka mbala tshɛ dia Bɛtɛlɛ lo yoho ya dimɛna. Nde akambutɛka ate: “Dimi kombolaka wɛ monga ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ.” Oko le yɛ, ngande wakamakoke ndjaoka etena kakamelamɛ lo Bɛtɛlɛ ka la Londres dia tokamba l’edja ka mingu shato lo Ngɔndɔ ka ntondo 1946? L’ɔkɔngɔ wa mingu shato shɔ, Pryce Hughes laki ɔnɔmbɔdi wa Bɛtɛlɛ akambutɛ dia dimi ntetemala nkamba. Olowanyelo wakamalongola lɛkɔ wakakimanyiya lɔsɛnɔ lami l’otondo.
L’etena kɛsɔ, nkumbo ka Bɛtɛlɛ ka la Londres kaki l’anto 30 ndo efula ka l’atei awɔ waki anangɛso w’enyemba waki ndo akitami. L’atei awɔ mbaki ndo Pryce Hughes, Edgar Clay la John Barr lakayokomaka ose Olui-walɔmbɔla. Ande diɛsɛ diaki la mi dia nkimanyiya akitami lo nshi yami y’ɔlɔngɔlɔngɔ lee!—Ngal. 2:9.
Lushi lɔmɔtshi, ɔnangɛso ɔmɔtshi akambutɛ ɔnɛ kadiyɛso kɛmɔtshi akoyanga la soko dia la sɛkɛ. Mende nganɛ ko Mama ɔnɛ ayaye l’otshumu. Nde akambutɛ ɔnɛ nde hatoya nto dia ndjofukutanya ndo akambisha otshumu akɔ ko akakalola. Dikɔti dia tshitshi mbaki lɔkɔ. Woshasha ɔsɔ wakambohola okutu wakatɔlɛ Hana Samuɛlɛ k’ɔnande etena kakandakambaka lo tabɛrnakɛlɛ.—1 Sam. 2:18, 19.
KALASA KA NGILIYADƐ
Lo 1947, wakelɛ anto atanu wa l’atei aso dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ l’États-Unis ndo dimi lakɔtɔ lo kalasa ka 11 ɔnɔnyi wakayele. Etena kakatakome lɛkɔ, tshitshi kaki efula. Diɛsɛ ko, dikɔti diakambisha mama diakakimanyiya.
Hambohɛki ngɔndɔ shamalo yakametsha lo Ngiliyadɛ. Monga kâmɛ l’analengo w’oma lo wedja 16 wotshikitanyi akakimanyiya dia ntshikitanya yoho yami ya mɛna akambo. Lâdiko dia woho wakafule ewo kami k’akambo wa mɛtɛ lo kalasa, lakokana ndo l’Akristo wambotshunda lo nyuma. Lloyd Barry laki la so lo kalasa, ombetsha aso Albert Schroeder ndo John Booth laki omendji wa dihole diakasalemaka kalasa wakayokoma ase Olui-walɔmbɔla. Lâkohɔ alako w’eshika wakambisha anangɛso asɔ ndo woho wakawatshikala la kɔlamelo le Jehowa.
OLIMU W’OTSHIMBEDI NDO WA LO BƐTƐLƐ
L’ɔkɔngɔ wa sho nongola apɔlɔmɛ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ, wakatome oko omendji w’otshimbedi la Ohio l’États-Unis. Kânga mbakimi paka l’ɛnɔnyi 21 eto, anangɛso l’akadiyɛso waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ w’osalosalo waki la mi. Lam’akimi omendji w’otshimbedi, lakeke akambo efula oma le dikumanyi diambohokɔ akambo.
L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana, wakanɔmbɛ dia nkalola lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn dia tolowanyema nto. L’etena kɛsɔ mbakamatɛnana la Milton Henschel, Karl Klein, Nathan Knorr, Bud Sullivan ndo Lyman Swingle ndo vɔ tshɛ wakayokomaka ase Olui-walɔmbɔla. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia mɛna woho wakakambaka anangɛso olimu ndo woho wakawakɛnɛmɔlaka waonga w’Okristo. Wɛkamu waki la mi le Jehowa wakahame efula. L’ɔkɔngɔ diko, wakayotomaka l’Erɔpɛ.
Mama akavu lo Ngɔndɔ ka hende 1950. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbôkundɛ, lakambola papa la Dora y’enondo ami kɛnɛ kakanyiyawɔ lo kɛnɛ kendana la wekelo wa Bible lam’ele mama lakâsambishaka ambovɔ ko ndo dimi hambidjashi kâmɛ la wɔ. Vɔ wakeyaka ɔnangɛso l’okitami Harry Browning ndo wakɔlɛmiyaka. Ɔnkɔnɛ, vɔ waketawɔ dia mbeka la nde Bible. L’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi ɔtɔi, ipa nde la Dora wakabatizama. Oma lasɔ, ipa akasɔnama oko okambi wakimanyiya l’etshumanelo ka Gillingham. L’ɔkɔngɔ wa nyɔi kande, Dora akatshukana la Roy Moreton laki ekumanyi ndo nde akakambɛ Jehowa la kɔlamelo polo lam’akandayovɔ lo 2010.
WAKAYOTOMAKA LO BƐTƐLƐ KA LA FRANCE
Lam’akamɔtɔka kalasa, lakeke Falase, allemand ndo latin, koko Falase mbakaleke pokosanyami. Ɔnkɔnɛ, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la lonyangu etena kakawambutɛ dia ntshɔ tokamba lo Bɛtɛlɛ ka la France. Lakatokambaka kâmɛ la Henri Geiger laki ɔnɔmbɔdi wa Bɛtɛlɛ ndo okitami w’osombe. Olimu wakawambisha lo Bɛtɛlɛ komonga wɔdu ndo lakasalaka wandja efula, koko lakeke woho wa mbekesanɛ l’anto tshɛ.
Losanganya la woke lakasalema mbala ka ntondo la France lo 1951 l’ɔkɔngɔ wa ta dimɔtshi ndo dimi lawɔ lakahombe nkamba lo kɔmite kalɔngɔsɔla nsanganya. Ɔnangɛso Léopold Jontès akaye lo Bɛtɛlɛ ndjokimanyiya. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayɔsɔnama oko ɔnɔmbɔdi wa Bɛtɛlɛ. Losanganya lɔsɔ lakasalema lo Palais des sports suke la tour Eiffel. Waa misiɔnɛrɛ w’oma lo wedja 28 wakaye lo losanganya lɔsɔ. Lushi l’ekomelo, Ɛmɛnyi wa Jehowa w’ase France 6 000 wakangɛnangɛna efula dia mboka ɔnɛ anto 10 456 mbaki lo losanganya lɔsɔ.
Etena kakamakome la France, dimi kɔtɛkɛtaka Falase dimɛna. Ɔnkɔnɛ, lakatɛkɛtaka paka lamboyashikikɛ dia kɛnɛ kalangami mbuta kekɔ dimɛna. Koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele, naka wɛ ntshika ntɛkɛta l’ɔtɛ w’ɔnɛ wayɔmbɔla, kete hawotokongola ndo wɛ heya.
Dia nkandola okakatanu ɔsɔ, lakafundja lokombo lo kalasa kakawetshaka Falase ndo takatshɔka teka dikɔlɔ tshɛ diakiso komongaka la nsanganya. Oma lâsɔ, lakatatɛ nanga ɔtɛkɛta wa Falase woho w’anyanya. Falase kakameke kakakimanyiya dia mbisha lonya l’olimu w’okadimwelo. L’edjedja ka wonya, lakayokomaka okadimudi. Laki la diɛsɛ dia lânde dia kadimolɛ anangɛso watɛkɛta ɔtɛkɛta wa Falase ekanda watondja olui w’ɔhɔmbɔ.—Mat. 24:45-47.
DIWALA NDO WAƐSƐ AKINA
Lo 1956, lakatshukana l’Esther ombatshi mboka w’ose Suisse wakameye ɛnɔnyi ɛmɔtshi la ntondo. Ɔnangɛso Hughes mbakasha sawo dia diwala diaso lo mbalasa ka Diolelo kaki suke la Bɛtɛlɛ ka la Londres, mbuta ate Tabɛrnakɛlɛ ka la Londres lɛnɛ akabatizama mama. Am’okilo aki lâwɔ ndo nde lawɔ aki okitami. Esther aki womoto la lokombo ndo laki la diɔtɔnganelo dia ma ma la nyango lakayashaka l’akambo wa lo nyuma edja ndo lam’akandashidiya esakelo kande ka lowango lo 2000.
L’ɔkɔngɔ wa diwala diaso, takadjasɛ l’andja wa Bɛtɛlɛ. Lakatetemala nkamba olimu w’okadimwelo, koko Esther aki ombatshi mboka wa lânde. Nde akakimanyiya anto efula dia nkoma Ɛmɛnyi wa Jehowa. Lo 1964, wakatokaloya lo mvudu ya Bɛtɛlɛ. Oma lâsɔ, lam’akayɔsa Olui-walɔmbɔla yɛdikɔ ya Bɛtɛlɛ nɔmbwamaka oma le kɔmite ka filialɛ lo 1976, ndo dimi mbakasɔnama oko ose kɔmite ka filialɛ. L’edja k’ɛnɔnyi ɛsɔ tshɛ, Esther akasukɛ la ngandji tshɛ.
“DIMI KEMA L’ATEI ANYU NSHI TSHE”
Laki la diɛsɛ dia kɛlakɛlaka la New York mbala la mbala. Lo nshi shɔ, anangɛso wa l’Olui-walɔmbɔla wakambishaka alako w’amɛna efula. Ɛnyɛlɔ, lushi lɔmɔtshi lakamambolaka ɔnangɛso Knorr woho wakokami nshidiya olimu wakamakambaka la wonya, nde akɔlɛ yema ko akambutɛ ate: “Tetemala nkamba olimu ndo toyakiyanyake.” Oma ko etena kɛsɔ, lo dihole dia mbatɛ asolo naka olimu waya efula, lakakambaka olimu ɔtɔi ɔtɔi ndo lakashidiyaka la wonya.
La ntondo ka nde mvɔ, Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Dimi kema l’atei anyu nshi tshe.” (Mat. 26:11) Kânga sho ɛkɔkɔ ekina mbeyaka di’Akristo w’akitami hawotetemala monga l’atei aso. Ɔnkɔnɛ, aki tshondo ya diɛsɛ le mi dia nsukɛ l’Akristo w’akitami l’edja kolekanyi ɛnɔnyi 70.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 21]
Ɔnangɛso Knorr akɔlɛ yema ko akambutɛ ate: “Tetemala nkamba olimu ndo toyakiyanyake”
[Esato wa lo lɛkɛ 19]
(Lɔmɔsɔ) Mama la papa
(L’omi) Lo mvudu ya Ngiliyadɛ lo 1948 lɔlɔtshi dikɔti diakambisha mama
[Osato wa lo lɛkɛ 20]
Lɔmbɔla sawo di’ɔnangɛso Lloyd Barry di’osapwelo wa Bɛtɛlɛ ka la France lo 1997
[Esato wa lo lɛkɛ 21]
(Lɔmɔsɔ) Lushi la diwala diaso
(L’omi) Tele l’esambishelo