Shɛngiya yakɔna yele la kulɛrɛ le yɛ?
Etena kendayɛ diangɔ diokodingi, washo ndo wɔɔngɔ ayɛ kambaka kaamɛ dia kotɛ dui dimɔtshi. Ɛnyɛlɔ, wɛ mbeyaka mɛna olowa ɔmɔtshi suke la yɛ ndo ntatɛ mboshishima dia kana wɛ koka mbɔɔlɛ. Wɛ koka mbalɛ l’olongo ndo mbuta ɔnɛ ɛlɔ mvula hatɔlɔ. Etena katayadia periodikɛ kɛnɛ, wɛ ekɔ l’akoka wa ntshikitanya alɛta wa lɔkɔ ndo dui sɔ kokimanyiyaka dia wɛ nshihodia kɛnɛ kalangawɔ mbuta. Awui asɔ mɛnyaka dia kulɛrɛ kekɔ la shɛngiya le yɛ. Shi mɛtɛ?
Kulɛrɛ k’olowa wakayɛnyi mbakakokimanyiyisha dia mbeya ɔnɛ vɔ wambɛɛla ndo wekɔ dimɛna ndɛ. Kulɛrɛ ka woho wele olongo ndo wange mbakakokimanyiyisha dia mbeya ɔnɛ mvula ayɔlɔ kana hatɔlɔ. Etena kakayatadiaka periodikɛ kɛnɛ, washo ayɛ mbakatakokimanyiyaka dia ntshikitanya kulɛrɛ k’alɛta ndo ka dikatshi. Lo mɛtɛ, oyadi aha la mbeya, wɛ tokambaka la kulɛrɛ dia mbeya awui amɔtshi wendana la diangɔ diokodingi. Koko, kulɛrɛ kekɔ la shɛngiya kina nto le yɛ.
SHƐNGIYA YA WOLO YONGA LA KULƐRƐ LE YƐ
Etena katayeteta lo makashinyi, washo mbatakokimanyiya dia mɛna ndo ntshikitanya diangɔ diele lɔkɔ. Oyadi wɛ mbeyaka kana bu, eya dia wanɛ wasala piblisite sɔnaka kulɛrɛ y’amɛna yakotola yambalo yayɛ, yakoka kɔngɛnyangɛnya oyadi pami kana womoto mbeyɛ ndo oyadi ɛnɔnyi wele la yɛ. Asangi w’asongo, asadi w’ahɔndɔ ndo etshudi mbeyaka dia kulɛrɛ mongaka la shɛngiya ya wolo le anto.
Anto koka nkamba la kulɛrɛ dia nembetshiya akambo lo toho efula lo ndjela mbekelo yotshikitanyi. Ɛnyɛlɔ, lo wedja ɛmɔtshi wa lo Asiya, kulɛrɛ ka mbeela nembetshiyaka ɔngɔnyi ndo lokumu, koko lo wedja ɛmɔtshi wa lo Afrikɛ, kulɛrɛ kɛsɔ nembetshiyaka nyɔi. Kaanga mbotshikitanyi anto lo ndjela ahole wakawodiama, kulɛrɛ mɔtshi mongaka la shɛngiya yakɔ yaamɛ le wɔ. Tayanga nsɛdingola kulɛrɛ shato ndo woho wongayɔ la shɛngiya le yɛ.
KULƐRƐ KA BEELA: Tɔ mbaleka nkotola yambalo y’anto. Mbala efula, kulɛrɛ ka mbeela nembetshiyaka wolo, ta, ndo waale. Tɔ mongaka la shɛngiya ya wolo ndo koka nkimanyiya l’ohamelo w’onto, nɔngɔsɔlaka ɔhɛngɛlɔ ndo mbidiyaka mpedu ka dikila.
Lo Bible, tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakadimɔma ɔnɛ “beela” yakaye oma lo tshɛkɛta yalembetshiya “dikila.” Bible kambaka la beela kana telele dia nembetshiya womoto la numba lɔlɔtshi ahɔndɔ w’ebelabela ndo wa beela lakadjasɛ laadiko dia “nyama ka ngala ka beela kaki tɔɔ la nkombo ya lɔtɛngɔ.”—Ɛnyɛlɔ 17:1-6.
KULƐRƐ K’ASHI WA DJƐSƐ: Otshikitanyi la kulɛrɛ ka beela, tɔ hatoleke nkotola yambalo y’anto ndo tɔ bu la shɛngiya ya wolo. Kulɛrɛ k’ashi wa djɛsɛ kekɔ kulɛrɛ ka wɔladi ndo mbala efula vɔ kambaka la tɔ dia nembetshiya wɔladi. Sho tongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena katotɛnaka woho wele tombatomba la kulɛrɛ kakɔ. Ɔkɔndɔ wa lo Etatelu wendana la etongelo mbutaka dia Nzambi akatonge adiyo w’ashi wa djɛsɛ ndo tombatomba lo dikambo d’anto.—Etatelu 1:11, 12, 30.
KULƐRƐ KA WƐƐMA: Tɔ kambemaka mbala efula dia nembetshiya osase, ekokelo ndo pudipudi. Tɔ kambemaka nto dia nembetshiya waonga wele oko ɔlɔlɔ, memakana ndo aha la vadi. Bible kambaka la kulɛrɛ ka wɛɛma mbala efula. Lo waɛnɛlɔ efula, vɔ mɛnyaka anto ndo andjelo wɔlɔtshi ahɔndɔ wa wɛɛma walembetshiya losembwe ndo pudipudi ka lo nyuma. (Joani 20:12; Ɛnyɛlɔ 3:4; 7:9, 13, 14) Mfalasa ya wɛɛma yele ambahemi ayɔ wɔlɔtshi ahɔndɔ wa wɛɛma, wa swaswa yekɔ didjidji dia ta dia losembwe. (Ɛnyɛlɔ 19:14) Nzambi kambaka la kulɛrɛ ka wɛɛma dia mɛnya woho wende suke dia dimanyiya pɛkato lo mbuta ate: “Kuyanga kolo yanyu yeli tilili, yo yayuyala wema uku pembe.”—Isaya 1:18.
KULƐRƐ EKƆ EHOMƆ KATOHOLA AKAMBO AMƆTSHI
Woho wakamba Bible la kulɛrɛ mɛnyaka dia Nzambi mbeyaka dia yɔ yekɔ la shɛngiya le anto. Ɛnyɛlɔ, dibuku dia lo Bible dia Ɛnyɛlɔ akatɛnyisha akambo wasalema lo nshi yaso nyɛ, l’atei awɔ mbele ndo ata, ndjala ya kasha, nyɔi ndo elando. Dia tokimanyiya dia sho mbohɔ dikambo sɔ, ɛnɛlɔ ka diambo kakɛnyi Joani mɛnyaka ambahemi wa mfalasa yele la kulɛrɛ yele la tokitshimudi totshikitanyi, koko aha mfalasa ko mfalasa.
Mfalasa ka ntondo ka wɛɛma nembetshiyaka ta dia losembwe diaki Kristo Yeso. Mfalasa ka hende ka beela oko dja, nembetshiyaka ta dia lam’asa wedja. Oma laasɔ, mfalasa k’odima tshududu nembetshiyaka ndjala. Joani akɛnyi nto “mfalasa k’ɛkɛsɛkɛsɛ. Lokombo la ɔnɛ lakakiahema laki Nyɔi.” (Ɛnyɛlɔ 6: 1-8) Kulɛrɛ ka mfalasa la mfalasa koka monga la shɛngiya le so ndo tokimanyiya dia mbeya kitshimudi yatɔ. Sho koka mbohɔ kulɛrɛ ya mfalasa shɔ esadi eto ndo kɛnɛ katetshayɔ lo kɛnɛ kendana l’akambo weta nshi nyɛ.
Tekɔ la bɛnyɛlɔ efula diɛnya woho wakamba Bible la kulɛrɛ dia mɛnya tɔtɛkɛta tɔmɔtshi ta didjidji. Lo mɛtɛ, Otungi w’osase, wa kulɛrɛ ndo wa washo aso kambaka la kulɛrɛ lo yoho ya dimɛna oko ehomɔ ka wetshelo lo yoho ya didjidji, koko yokɛma hwe ndo yahatakoke mbohɛ. Kulɛrɛ tokimanyiyaka dia mbohɔ akambo amɔtshi ndo yɔ mongaka la shɛngiya le so. Yɔ tokimanyiyaka nto dia mbohɔ akambo amɔtshi w’ohomba wa didjidji. Ɔnkɔnɛ, kulɛrɛ ekɔ woshasha woludi la ngandji w’oma le Otungi aso watokimanyiya dia ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ.