Tshapita ya tanu

Lakanya ɔnayɛ oma ko dikɛnda diande

1, 2. Le na ahomba ambutshi mendɛ dia kondja ekimanyielo ka mbodja anawɔ?

AMBETA oko ɛnɔnyi 3 000, ombutshi ɔmɔtshi waki la lowando akate ate: “Ana weko ushasha uma le [Jehowa].” (Osambu 127:3) Mɛtɛ, ɔngɛnɔngɛnɔ wa monga ombutshi ekɔ difuto di’oma le Nzambi diakalongola anto efula wotshukanyi. Koko, wanɛ wele l’ana ndjɛnaka esadi eto ɔnɛ monga ombutshi mbaelaka ɔngɛnɔngɛnɔ la ɛkɛndɛ mbala kakɔ ɔtɔi.

² Djekoleko nshi nyɛ, diodielo di’ɔna ekɔ lotumu la wolo efula. Koko, efula wakatondoya olimu ɔsɔ, ndo omembi w’esambu akɛnya dui diakɔ l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila ate: “Naka [Jehowa] hahiki luudu, wane waluhika, watukambaka ukambakamba.” (Osambu 127:1) Naka wɛ ndeka ndjela alako wa Jehowa, kete wɛ ayoleka monga ombutshi w’oshika. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ekamaki [Jehowa] l’utema aye tshe, tekamaki yimba yaye hita.” (Tukedi 3:5) Onde wɛ ayolanga mpokamɛ alako wa Jehowa naka wɛ ambotatɛ kamba lotumu lɔsɔ l’ɛnɔnyi 20 la mbodja ɔna?

ETAWƆ KANYI YA BIBLE

3. Naa ɔkɛndɛ wele l’ambutshi w’apami lo diodielo di’ana?

³ L’andja w’otondo, lo nkumbo efula, apami mbɔsaka olimu wa mbodja ɔna oko olimu wa omoto ndamɛ oto. Mɛtɛ, Dui dia Nzambi mɛnyaka ɔnɛ ɔkɛndɛ wa ntondo wele l’ombutshi a pami ele nyanga diangɔ dia ndesha nkumbo. Koko, tɔ mbutaka nto ɔnɛ nde ekɔ l’ɛkɛndɛ ɛmɔtshi l’atei a luudu lande. Bible mbutaka ɔnɛ: “Olongosole ulimu aye wa l’andja, utshi ulimu w’ekambo kaye. Ku l’okongo diku, kuyuhiki luudu laye.” (Tukedi 24:27) Lo asho wa Nzambi, wa papa la wa mama pombaka kimanɛ dia mbodja ɔna.​—Tukedi 1:8, 9.

4. Lande na kahatakoke mɛna oko ana w’apami ndeka ana wa amato?

⁴ Ngande wɔsayɛ anayɛ? Nsango y’awui weta l’andja mbutaka ɔnɛ lo Aziya, “ambutshi efula hawɔngɛnangɛna eotwelo k’ɔna omoto.” Lo ndjela kɛnɛ katawɔ, wekɔ lo mɛngiya ana wa amato polo ndo ɛlɔ kɛnɛ l’Amɛrika wa la Diko dia Nkushi, kânga lo “nkumbo yamboshidimikɔ efula.” Koko, dui dia mɛtɛ diɔ nɛ: ana wa amato bu l’ɛse k’ana w’apami. Jakɔbɔ, ombutshi ɔmɔtshi wa pami wa lo nshi ya ntondo wakeyamaka efula, akatɛkɛta dikambo di’anande tshɛ wa l’etena kɛsɔ, oyadi ana wa amato, ate: “Ana wakambisha [Nzambi, NW].” (Etatelu 33:1-5; 37:35) Lo yoho yakɔ yâmɛ, Yeso akatshɔkɔla “tokendakenda” tshɛ (apami la amato) takawela le nde. (Mateu 19:13-15) Sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ nde akɛnyaka kanyi yele la Jehowa.​—Euhwelu k’Elembe 16:14.

5. Lo dikambo diakɔna diahomba wadi l’omi mbidjaka yimba wonya wɔsawɔ tɛdikɔ dia mbeya lofulo l’ana lahombawɔ mbota?

⁵ Onde lo ngelo kanyu wekɔ la mbekelo ka mendɛka dia omoto mbota ana efula? Lo yoho yasungana, wadi l’omi mbahomba mbɔsa tɛdikɔ dia mbeya lofulo l’ana layowota. Ambutshi ahombawɔ sala naka vɔ bu l’akoka wa ndesha, wa ndɔtsha, ndo wa mbɔtshiya ana efula kalasa na? Mɛtɛ, wadi l’omi pombaka kanyiya dikambo sɔ lam’ɔsawɔ tɛdikɔ dia mbeya lofulo l’ana lahombawɔ mbota. Atshukanyi amɔtshi wahakoke kimanyiya anawɔ tshɛ mbishaka ewotɔ awɔ ɔkɛndɛ wa mbaodjɛ ana amɔtshi. Onde ɔsɔ ekɔ dui di’ɔlɔlɔ? Kema. Dui sɔ hadionyiɛ ambutshi kɛnɛ kahombawɔ salɛ anawɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Naka untu humbi wane wuto la ndi, djekaleka wa lu khumbu kandi, ndi ambutuna mbetawo kandi, ambuleka untu lahetawo kolo.” (1 Timote 5:8) Ambutshi wele la tomba ndjatshutshuyaka dia takanyiyisha lofulo l’ana wa lo “khumbu” kawɔ woho wa vɔ monga l’akoka wa ‘ndesha ndo kotsha ehomba a wa lo luudu lawɔ hita.’ Onde vɔ kokaka pembetshiya diwutshi dia sala ɔsɔku? Ɔsɔ nto ekɔ dikambo diawaenda vamɛ, ndo naka wadi l’omi wambɔsa tɛdikɔ dia sala dikambo sɔ, kete vamɛ mbahomba sɔnɔla yoho ya pembetshiya diwutshi. “Untu l’untu ayemba wutshu andi ndame.” (Ngalatiya 6:5) Koko, ohembetshiyelo wa diwutshi wadja ndo otondjelo wa diemi hɔtɔnɛ l’awui wa lo Bible. Jehowa Nzambi mbele “eteko ka lumu.” (Osambu 36:9) Ɔnkɔnɛ, ɔnɛ lahembola lɔsɛnɔ, l’ɔkɔngɔ wa diemi tatɛ, ekɔ oko onto lambodiaka tshondo y’onto ndo nde ambɔnyɔla Jehowa.​—Etumbelu 21:22, 23; Osambu 139:16; Jeremiya 1:5.

WOHO WAKOKAYƐ KOTSHA EHOMBA W’ƆNAYƐ

6. Etena kakɔna kahomba ambutshi tatɛ ndakanya ɔna?

⁶ Tukedi 22:6 mbutaka ɔnɛ: “Ekiya ona lu mbuka k’ololo kahumbandi ntsho.” Ambutshi wekɔ l’ɔkɛndɛ okina wa woke wa ndakanya anawɔ. Ko etena kakɔna kahomba olakanyelo ɔsɔ mumɛ na? Oma ko tɔkɛndakɛnda tawɔ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ɔnɛ Timɔtɛ akalakanyema “umaka dikenda.” (2 Timote 3:15) Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yakafundama lo divɛsa nɛ kokaka nembetshiya ɔna ashashi kana ɔna lêke l’otema. (Luka 1:41, 44; Etsha 7:18-20) Ɔnkɔnɛ, Timɔtɛ akalongola olakanyelo oma ko nshi yakinde kiɛndakɛnda​—ndo dui sɔ diaki ɔlɔlɔ. Etena kêke ɔna dikɛnda mbele etena k’ɔlɔlɔ ka tatɛ mbolakanya. Kânga ɔna ashashi ekɔ la mposa ka kondja ewo.

7. (a) Lande na kahomba ambutshi akɔ ahende monga la diokanelo di’oshika lam’asawɔ l’ɔnawɔ l’ashashi? (b) Diokanelo diakɔna diaki l’asa Jehowa l’Ɔnande ɛtɔi lakandote?

⁷ Mama kɛmɔtshi ate: “Lam’akamɛnyi ɔnami l’ashashi mbala ka ntondo, lakôlange woho w’anyanya.” Ɔsɔku mbatokaka ambutshi efula wa amato anawɔ ngandji. Lolango lɔsɔ la dimɛna efula lele l’asa mama l’ɔnande l’ashashi pamaka lam’atawonge kâmɛ l’ɔkɔngɔ w’eotwelo k’ɔna. Ɔlɔmiɛlɔ keketshaka diokanelo sɔ. (Ɛdika la 1 Tesalonika 2:7.) Ekɔ ohomba di’ombutshi wa omoto sɛngaka ɔnande l’ashashi ndo sawolaka la nde dia kotsha ehomba ande wa l’asolo kana wa lo yimba. (Ɛdika la Isaya 66:12.) Ko ombutshi wa pami ahombande sala na? Ndo nde lawɔ pombaka mona woho wa monga la diokanelo di’oshika l’asande l’ɔnande l’oyoyo. Jehowa ndamɛ ekɔ lo tosha ɛnyɛlɔ lo dikambo sɔ. Lo dibuku dia Tukedi, vɔ totɛka dikambo dia diokanelo diasa Jehowa l’Ɔnande ɛtɔi lakandote, ɔnɛ lata ate: “[Jehowa] akatungi l’etatelu k’ulimu andi . . . Dimi lakôngenyangenyaka nshi tshe.” (Tukedi 8:22, 30; Joani 1:14) Lo yoho yakɔ yâmɛ, ombutshi w’oshika ntshaka tshɛ dia monga la diokanelo di’ɔlɔlɔ ndo dioludi la ngandji l’asande l’ɔnande tatɛ oma ko eotwelo kande. Ombutshi ɔmɔtshi wa pami akate ate: “Ɛnyande ngandji k’efula kawokayɛ. Ndoko ɔna lavɔ naka wɛ mɛ̂mba l’anya ndo mbikana lande ɛlɔmɔ.”

8. Ambutshi akokawɔ sala dia tasalanganyisha wɔɔngɔ w’ɔna kɔ̂lɔmɔ?

⁸ Koko, aha akambo asɔ ato mbahombama le ana w’ashashi. Tatɛ oma l’eotwelo kawɔ, wɛɔngɔ awɔ wekɔ suke suke dia nongola ndo dia momba akambo, ndo ambutshi mbele anto wa ntondo wɔtshiya akambo lo wɔɔngɔ w’ɔna. Ohɔsa ɛnyɛlɔ ka wekelo w’ɔtɛkɛta. Anyangiyangi mbutaka ɔnɛ ondo dikoka diele l’ɔna dia mbeka woho wa tɛkɛta la mbala “kakatana efula la diokanelo diaki l’asande l’ambutshi ande oma ko eotwelo kande.” Sawoyaka ndo adiɛka ɔnayɛ oma ko nshi yêkende ashashi. Kem’edja, nde ayoyala la saki ka kôkoya, ko l’ɔkɔngɔ wa tshenyi ya wonya, wɛ ayowetsha dia nde mbala. Ondo nde ayokoka mbeya mbala la ntondo ka nde mbɔtɔ kalasa. Dui sɔ diayonga ohomba efula, djekoleko lo wedja wele embetsha bu efula ndo lokema l’ambeki ndolanɛka lo wa kalasa.

9. Oyango akɔna woleki ohomba wahomba ambutshi mbohɔka?

⁹ Ambutshi w’Akristo ndjakiyanyaka ntondotondo dia kotsha ehomba wa lo nyuma w’anawɔ. (Enda lo Euhwelu k’Elembe 8:3.) L’oyango akɔna? Ele dia vɔ kimanyiya ɔna dia nde monga la lonto lɔfɔnyi la la Kristo, mbuta ate dia nde ndɔta “lonto l’oyoyo.” (Ɛfɛsɔ 4:24, NW) Dia vɔ sala dui sɔ, ambutshi pombaka menda diangɔ la dihomɔ dia dimɛna ndo tosambu t’amɛna ta wokelo wa luudu.

KƆKƆMIYA MƐTƐ L’OTEMA W’ƆNAYƐ

10. Waonga akɔna wahomba ana monɛ l’etema awɔ?

¹⁰ Dimɛna dia luudu nemanɛka la diangɔ diakawadje lɔkɔ lam’akawalikaka. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akate ɔnɛ diangɔ dioleki ɔlɔlɔ lo wokelo wa lonto l’Okristo ele “paunyi la fesa, la mboko y’ave ya ushinga a wulu.” (1 Koreto 3:10-12) Diangɔ sɔ diekɔ didjidji dia waonga wele oko: mbetawɔ, lomba, shɛnɔdi, kɔlamelo, dilɛmiɛlɔ, ndo lowando loludi la ngandji le Jehowa la lo ɛlɛmbɛ ande. (Osambu 19:7-11; Tukedi 2:1-6; 3:13, 14) Ngande wakoka ambutshi kimanyiya anawɔ oma ko tɔkɛndakɛnda tawɔ dia vɔ pamia waonga asɔ na? Ele lo ndjela shambo yakasalemaka lo nshi ya ntondo.

11. Ngande wakakimanyiyaka ambutshi w’Ase Isariyɛlɛ anawɔ dia vɔ monga la lonto lɔtɔnɛ la lolango la Nzambi?

¹¹ Yema la ntondo ka wodja w’Isariyɛlɛ mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka, Jehowa akatɛ ambutshi w’Ase Isariyɛlɛ ate: “Aui ane wamumukudjangela elo, wayali l’utema aye. Kuwakokomiyaki an’aye, kuwatelakewo lam’udjashiye lu luudu laye, ndu lam’atayakendakenda lu mbuka, lam’etamiye, ndu lam’etoye.” (Euhwelu k’Elembe 6:6, 7) Mɛtɛ, ambutshi pombaka monga diɛnyɛlɔ di’ɔlɔlɔ, angɛnyi, embetsha ndo sawolaka l’ana.

12. Lande na kele ohomba ambutshi monga diɛnyɛlɔ di’ɔlɔlɔ?

¹² Onga ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ. Ntondotondo, Jehowa akate ate: “Aui ane . . . wayali l’utema aye.” Oma lâsɔ ko nde ndjota nto ate: “Kuwakokomiyaki an’aye.” Ɔnkɔnɛ, waonga wɔtɔnɛ la lolango la Nzambi pombaka monga ntondo l’otema w’ombutshi. Ombutshi pombaka nanga mɛtɛ ndo kikitanyiyaka lo lɔsɛnɔ lande la lushi la lushi. Naka nde hasadi ɔsɔku, kete nde hatonanda otema w’ɔna. (Tukedi 20:7) Lande na? Nɛ dia ana ndekaka sɛngiyama efula oma lo kɛnɛ kɛnawɔ la asho oleki kɛnɛ kokawɔ l’atui.​—Luka 6:40; 1 Koreto 11:1.

13. Lo mbidjaka anawɔ yimba, ngande wakoka ambutshi w’Akristo mbokoya ɛnyɛlɔ ka Yeso?

¹³ Onga ɔngɛnyi. Jehowa akatɛ ambutshi wa l’Isariyɛlɛ ate: ‘Kanyosawolake l’ananyu lam’odjashinyu lo luudu ndo lam’atanyakɛndakɛnda lo mboka.’ Di’ambutshi sala dui sɔ, vɔ pombaka mbɔsaka wenya dia mbidjasɛka kâmɛ l’anawɔ, oyadi wesanu akɔna wele lawɔ. Yeso akɛnya hwe ɔnɛ ana w’akɛnda wakakokaka mbetsha tena dimɔtshi kâmɛ la nde. Lo nshi y’ekomelo k’olimu ande, “[anto] wakayi la tokendakenda le [nde], dia ndi mbananda.” Yeso akandasale lam’akandɛnyi ɔsɔku na? “Ndi akâlele l’anya andi, akâtshokola.” (Mako 10:13, 16) Ohotokokanyiya, lâsɔ ko nyɔi ka Yeso kaya ka suke. Koko, nde akayatshungolɛka tena dia mbidjasɛ kâmɛ l’ana w’akɛnda ndo mbadja yimba. Ande wetshelo wa dimɛna efula lee!

14. Lande na kahomba ambutshi mbidjasɛka kâmɛ l’anawɔ?

¹⁴ Sawolaka l’ana. Naka wɛ mbidjasɛka kâmɛ l’ɔnayɛ, kete wɛ ayokondja diaaso dia sawolaka la nde. Naka wɛ sawolaka la nde efula, kete wɛ ayoleka mbeya woho watahame lonto lande. koko, ohɔ dia, sawo hakomɛ paka lo tɛkɛta tsho. Mama kɛmɔtshi ka lo wodja wa Brésil akate ate: “Lakahombe mbeka woho wa mpokamɛka dimɛna, woho wa mpokamɛka l’otema ami.” Lotutsha lande lakayoyala l’etombelo w’ɛlɔlɔ lam’akatatɛ ɔnande la pami mbosholɛ awui waki l’otema ande.

15. Ambutshi ahombawɔ namaka lo wɔɔngɔ lo dikambo dia tɔkɛnyɔ kana sutshasutsha demba?

¹⁵ Ana wekɔ l’ohomba wa “etena ka mbola . . . la etena ka no [ngɔmɔ],” etena ka tɔkɛnyɔ. (Undaki 3:1, 4; Zekariya 8:5) Tɔkɛnyɔ tekɔ ɔlɔlɔ efula naka ambutshi l’ana kɛnyaka kâmɛ. Lonyangu ko, lo nkumbo efula, lo dihole dia vɔ kɛnya yema kana sutshasutsha demba, vɔ mendaka paka televiziɔ. Kânga mbakoka emisiɔ ɛmɔtshi wa lo televiziɔ ngɛnyangɛnya anto, emisiɔ efula nanyaka ditshelo di’ɔlɔlɔ, ndo wendelo wa televiziɔ shimbaka ase nkumbo dia vɔ sawola. Ko lâsɔ, bonde kahayasale djimulimu mɔtshi y’oyoyo wɛ l’anayɛ? Memba esambu, kɛnya tɔkɛnyɔ tɔmɔtshi, sawola l’angɛnyi ndo mɛngɔla dia tendaka ahole amɔtshi w’amɛna efula. Awui wa ngasɔ keketshaka sawo.

16. Ambutshi ahombawɔ mbetsha anawɔ lo dikambo dia Jehowa, ndo ngande wakokawɔ sala dui sɔ?

¹⁶ Onga ombetsha. Jehowa akate ate: “[Awui anɛ] kuwakokomiyaki an’aye.” Avɛsa wosukanyi la divɛsa sɔ kotɛka kɛnɛ kahombayɛ mbetsha ɔnayɛ ndo woho wahombayɛ mbêtsha. Ntondotondo, ‘wɛ pombaka mboka Jehowa Nzambi kayɛ ngandji l’otema ayɛ tshɛ ndo l’anima ayɛ tshɛ ndo la wolo ayɛ tshɛ.’ (Euhwelu k’Elembe 6:5) Oma lâsɔ, ‘awui anɛ . . . wɛ pombaka mbakɔkɔmiya.’ Lakanyande l’oyango wa nde pamia ngandji ka Jehowa ndo k’ɛlɛmbɛ ande l’otema ande. (Ɛdika la Heberu 8:10.) “Kɔkɔmiya” kɛdikɛdi ndakanya mbala la mbala. Diɔ diakɔ mɛtɛ diakotɛ Jehowa ɔnɛ yoho yoleki ɔlɔlɔ ya wɛ kimanyiya anayɛ dia vɔ monga la lonto lɔtɔnganɛ la lolango la Nzambi ele mbatɛka awui ande mbala la mbala. Dia wɛ sala dikambo sɔ, wɛ pombaka monga la wekelo wa Bible wa mbala la mbala kâmɛ la wɔ.

17. Ambutshi ahombawɔ monɛ l’etema w’anawɔ? Lande na?

¹⁷ Ambutshi efula mbeyaka ɔnɛ mbidja awui l’otema w’ɔna bu dui dia tshitshɛ. Ɔpɔstɔlɔ Petero akalake anyande Akristo ate: “Oko ana w’ashashi, nyoyale la mposa ka wolo k’awɛlɛ wa mɛtɛ mɛtɛ wa dui.” (1 Petero 2:2, NW) Tshɛkɛta y’ɔnɛ “nyoyale la mposa ka wolo” mɛnyaka ɔnɛ anto efula hawotongaka la mposa ka mma dia lo nyuma. Ambutshi pombaka nyanga woho wa vɔ monɛ mposa kɛsɔ ka wolo l’etema w’anawɔ.

18. Naa weoho ɛmɔtshi w’olakanyelo wa Yeso wahomba ambutshi mbokoyaka?

¹⁸ Yeso akanandaka etema w’anto l’ekimanyielo ka wɛɛla. (Mako 13:34; Luka 10:29-37) Olakanyelo wa ngasɔ wekɔ ɔlɔlɔ efula, djekoleko le ana w’akɛnda. Etshawɔ awui wa lo Bible l’ekimanyielo k’ɛkɔndɔ w’amɛna ndo wele l’asango w’amɛna, kânga ɛkɔndɔ wele lo Buku di’Ɛkɔndɔ wa lo Bible.a Ndo ana kawɔtɛkɛtake wonya wawaetshayɛ. Tshikawɔ wakambe la dikoka diawɔ dia tonga lo kɔndɔla awui wa lo Bible vamɛ ndo lo mbaokoyaka. Yeso akakambaka ndo la wembola. (Mateu 17:24-27) Okoyaka ɛnyɛlɔ kande wonya wasalanyu wekelo wa lo nkumbo. Lo dihole dia paka mbatɛka ɔlɛmbɛ wa Nzambi oto, mbolakawɔ wembola wele oko wɛnɛ: Lande na kakatosha Jehowa ɔlɛmbɛ ɔnɛ? Ayotomba naka tambôkitanyiya? Ayotomba naka hatôkitanyiya? Wembola wa ngasɔ kimanyiyaka ɔna dia nde kana yimba ndo mɛna ɔnɛ ɛlɛmbɛ wa Nzambi sunganaka ndo wekɔ ɔlɔlɔ.​—Euhwelu k’Elembe 10:13.

19. Naka ambutshi wekɔ lo ndjela awui wa lo Bible lo diɔtɔnganelo diawɔ vɔ l’anawɔ, naa ɛlɔlɔ wa weke wayokondja ana?

¹⁹ Naka wɛ monga ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ, ɔngɛnyi, ombetsha ndo sawolaka l’ɔnayɛ, kete wɛ kokaka mbokimanyiya dia nde monga la diokanelo di’ɔlɔlɔ lam’asande la Jehowa Nzambi oma ko dikɛnda diande. Diokanelo sɔ diayokeketsha ɔnayɛ dia nde monga Okristo wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Nde ayoyatshutshuyaka dia ndjaɔtɔnganyiyaka la mbetawɔ kande oyadi lam’ayowɔsɛngiyaka ndo lam’ayowohembaka anyande. Kimanyiyakande nshi tshɛ dia nde ngɛnangɛna diokanelo sɔ di’ohomba efula.​—Tukedi 27:11.

OHOKWELO WEKƆ OHOMBA EFULA

20. Ohokwelo kɛdikɛdi na, ndo ngande wahombawɔ mbishamaka?

²⁰ Ohokwelo ekɔ olakanyelo wangola yimba la otema. Ana wekɔ l’ohomba w’ohokwelo ɔsɔ tena tshɛ. Paulo akalake ambutshi w’apami dia vɔ ‘tetemala mbodja [anawɔ] lo ohokwelo la lo wetshelo wa Jehowa.’ (Efeso 6:4) Ambutshi pombaka mpokolaka anawɔ la ngandji, oko watotshaka Jehowa. (Heberu 12:4-11) Ohokwelo woludi la ngandji kokaka mbishama l’ekanelo ka yimba. Diɔ diakɔ diatotɛwɔ dia sho ‘nonga ohokwelo.’ (Tukedi 8:33) Ngande wahomba ohokwelo mbishamaka na?

21. Awui akɔna wahomba ambutshi mbohɔka wonya wahokolawɔ anawɔ?

²¹ Ambutshi amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ mpokola ana kɛdikɛdi mbahamwɛhamwɛ, kana mbatɛnga. Koko, Paulo ekɔ lo tewola ɔnkɔnɛ lo dikambo sɔ: “Nyu washi, tanyutshaki ananyu kele.” (Efeso 6:4) Akristo tshɛ wekɔ lo keketshama dia monga la ‘memakana le anto tshɛ . . . ndo mbetsha wanɛ wele bu l’etema w’ɛlɔlɔ la wɔlamu tshɛ.’ (2 Timote 2:24, 25) Kânga mbeyawɔ ɔnɛ ekɔ ohomba monga l’otema wolo, ambutshi w’Akristo ndjatshutshuyaka dia nama ɛtɛkɛta ɛsɔ lo timba tawɔ wonya wahokolawɔ anawɔ. Koko tena dimɔtshi, ndjâka wɛ kokanaka l’ɔna yimba ko nde hoke, lâsɔ kete kokaka mbosha dilanya dimɔtshi.​—Tukedi 22:15.

22. Ambutshi ahombawɔ kimanyiya ɔna dia nde mbeya naka wôlanga mbosha dilanya?

²² Ɔna l’ɔna ekɔ l’ohomba w’ohokwelo wɛdimi lande. Ana amɔtshi ‘hawoke l’awui ato.’ Le wɔ, mbashaka dilanya mbala la mbala l’ɔtɛ w’ohedia awɔ mbeyaka monga ohomba dia shimbɛ nsɛnɔ yawɔ. (Tukedi 17:10; 23:13, 14; 29:19) Koko, ɔna pombaka mbeya bonde kawoshawɔ dilanya. “Ohehela la luhango watushaka untu [lomba, NW].” (Tukedi 29:15, sho mbɛnganyisha alɛta ango; Jobo 6:24) Ndo nto, dilanya diekɔ l’elelo. Jehowa akatɛ anto ande ate: “Dimi layokosha dilanya lo yɛdikɔ yasungana.” (Jeremiya 46:28b, NW) Bible hetawɔ kânga yema dia kɔmɔla ɔna fimbɔ la nkɛlɛ kana mbokula ludî la mamba, ko mbudiya ɔna ɛtɔmbɔ lo demba kana mbohumuya mpota.​—Tukedi 16:32.

23. Kakɔna kahomba ɔna mɛna wonya wawosha ambutshi ande dilanya?

²³ Lam’akewola Jehowa anto ande ɔnɛ: layanga nyosha dilanya, nde akawatɛ ntondo ate: “Tukaki woma, ne dia dimi leko laye.” (Jeremiya 46:28a) Lo yoho yakɔ yâmɛ, ohokwelo washa ambutshi, lo woho tshɛ wasungana, hahombe mbokiya ɔna di’oko nde ambokalema. (Kolosai 3:21) Koko, ɔna pombaka mbeya ɔnɛ wekɔ lo mbohokola nɛ dia ombutshi ande ekɔ ‘kâmɛ la nde,’ ekɔ lo wedi ande.

KOKƐ ƆNAYƐ OMA LO WÂLE

24, 25. Naa wâle ɔmɔtshi wa kɔlɔ wahomba ana kondja ekokelo nshi nyɛ?

²⁴ Epalanga efula mbohɔka nshi yakiwɔ akɛnda oko nshi y’ɔngɛnɔngɛnɔ. Vɔ mbohɔka woho wakawayaokaka lo lotui tshitshi la dimɛna ndo woho wakawayashikikɛka ɔnɛ: ambutshi aso wayotokokɛ oyadi kakɔna tshɛ. Ambutshi nangaka anawɔ ndjaokaka ngasɔ, koko l’andja ɔnɛ wambolana, aya wolo efula nshi nyɛ dia kokɛ ana ndeka ndo woho wakidiɔ lo nshi ya ntondo.

²⁵ Wâle ɔmɔtshi wa kɔlɔ wambohama nshi nyɛ ele anto amɔtshi mundaka ana w’akɛnda ko salaka la wɔ awui a mindo la wolo. Lo wodja wa Malaisie, nsango y’olanyelo w’ana w’akɛnda yakadɛ mbala nyɛi l’edja k’ɛnɔnyi dikumi. Lo wodja w’Allemagne, suke l’ana 300 000 wekɔ lo nanyema ɔnɔnyi tshɛ l’awui a mindo, koko lo wedja wa l’Amɛrika wa la Diko dia Nkushi, lo ndjela alapɔlɔ w’oma lo wekelo ɔmɔtshi, vɔ kanyiyaka ɔnɛ lofulo l’ana walanyawɔ l’awui a mindo lekɔ 9 000 000! Lonyangu ko, efula k’anasɔ wekɔ lo nanyema l’awui a mindo lawakawɔ, oma le anto weyawɔ ndo washawɔ etema. Koko ana pombaka kondja ekokelo ka wolo oma le ambutshi awɔ. Ngande wakoka ambutshi mbakokɛ na?

26. Naa weoho ɛmɔtshi wakokanyu kokɛ ananyu, ndo ngande wakoka ewo kokɛ ɔna?

²⁶ Lam’ele awui efula wasalema mɛnyaka ɔnɛ ana waheye awui efula l’akambo wa dieyanelo mbaleka mundama esadi eto le wanɛ walanya ana l’awui a mindo, yɛdikɔ ya woke yakokanyu mbɔsa dia kokɛ ɔna ele mbolakanya, oyadi kânga nde êke dikɛnda. Ewo kokaka kokɛ onto “uma lu mbuka ka kolo, uma le antu watoteketaka akambu wa kolo.” (Tukedi 2:10-12) Ewo kakɔna na? Ewo k’awui wa lo Bible, ewo ka kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Ndo ewo k’ɔnɛ epalanga ɛmɔtshi salaka awui wa kɔlɔ ndo ɔnɛ dikɛnda hahombe mbetawɔ awui w’anto wôtshutshuya lo kɔlɔ. (Ɛdika la Danyele 1:4, 8; 3:16-18.) Kotɛke ɔna awui wa ngasɔ mbala la mbala. Ana w’akɛnda efula wekɔ l’ohomba wa vɔ mbaetshaka dui mbala la mbala la ntondo ka vɔ ndjodikimɛ lo yimba. Naka ana wambola yema, ombutshi wa pami pombaka mbetawɔ la ngandji tshɛ dia nɛmiya lotshungɔ lele l’ɔnande la omoto la monga l’awui ande ndamɛ, ndo ombutshi a omoto sala woho akɔ wâmɛ otsha le ɔnande la pami​—ɔsɔku mbayonyokeketshaka ɔna dia nde nama kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Ndo, dikambo dimɔtshi dioleki ɔlɔlɔ diakokanyu, nyu ambutshi, sala dia kokɛ ananyu mɛtɛ di’aha vɔ nanyema ele mbalamaka la sso dia wolo.

YANGA ƐLƆMBWƐLƆ KA NZAMBI

27, 28. Akɔna ele Kiɔkɔ yoleki woke y’ekimanyielo le ambutshi l’etena kalɔshanawɔ l’okakatanu wa mbodja ɔna?

²⁷ Mɛtɛ, ndakanya ɔna oma ko dikɛnda diande ekɔ okakatanu a wolo, koko ambutshi wele ambetawudi hawɔlɔshana l’okakatanu akɔ ɔsɔ vamɛ ato. Lo nshi ya ntondo, lo nshi y’Embadi, lam’akoke pami kɛmɔtshi kakawelɛka Manɔa ɔnɛ nde ayanga mbota ɔna, nde akalɔmbɛ Jehowa dia mbolakanya woho wakandahombe ndjôdja ɔnande. Jehowa akoke dɔmbɛlɔ diande.​—Embadi 13:8, 12, 24.

²⁸ Ɛlɔ kɛnɛ, woho akɔ wâmɛ mbakoka ambutshi wele ambetawudi ndo wôdja anawɔ mbutɛka Jehowa dikambo sɔ lo dɔmbɛlɔ. Monga ombutshi ekɔ lotumu la wolo, koko afuto wa weke wekɔ. Lo wodja wa Hawaii, atshukanyi amɔtshi ahende wele Akristo wakate vate: “Wɛ ekɔ l’ɛnɔnyi 12 dia wɛ mbodja ɔnayɛ la ntondo k’ɛnɔnyi wa pâ w’ɔlɔngɔlɔngɔ ndjoya. Ko naka wɛ akasale tshɛ dia kitanyiya awui wa lo Bible, kete ɔsɔ ekɔ etena ka wɛ kondja ɔngɛnɔngɛnɔ la wɔladi naka vɔ wambɔsa tɛdikɔ ɔnɛ: sho nangaka kambɛ Jehowa oma ka tshina di’otema.” (Tukedi 23:15, 16) Naka ɔnayɛ ambɔsa yɛdikɔ ya ngasɔ, kete otema ayɛ ayokotshutshuya dia wɛ mbuta wate: “Ana weko ushasha uma le [Jehowa].”

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . . AMBUTSHI DIA VƆ MBODJA ANAWƆ?

Yaɛkɛ le Jehowa.​—Tukedi 3:5.

Kotsha ɔkɛndɛ ayɛ.​—1 Timote 5:8.

Jehowa ekɔ Ombutshi woludi la ngandji.​—Tukedi 8:22, 30.

Ambutshi wekɔ l’ɔkɛndɛ lo dikambo di’olakanyelo w’anawɔ.​—Euhwelu k’Elembe 6:6, 7.

Ohokwelo wekɔ ohomba.​—Efeso 6:4.

[Kiombo ya lo lɛkɛ 61]

OHOKWELO W’ƆLƆLƆ

Ohokwelo ɔmɔtshi w’ohomba ele tshika ana vamɛ dia vɔ mɛna etombelo wa kɔlɔ w’oma lo lɔkɛwɔ la kɔlɔ. (Ngalatiya 6:7; ɛdika la Etumbelu 34:6, 7.) Oko ɛnyɛlɔ, naka ɔnayɛ ambodja mindo lo dihole dimɔtshi, ko wɛ mbotshutshuya dia nde ndjinya ndamɛ, kete dui sɔ diayɔkɔkɔmala la wolo lo wɔɔngɔ ande. Onde nde ambosalɛ onto ɔmɔtshi kɔlɔ? Naka wɛ mbotɛ dia nde tɔ̂lɔmba edimanyielo, kete nde mbeyaka tshika dionga sɔ dia kɔlɔ. Woho okina w’ohokwelo wele l’etombelo w’ɔlɔlɔ ele mbodima waɛsɛ lo tshanda mɔtshi dia nde mbɔsa wetshelo wahombama. Lo yoho shɔ mbakoka ɔna mɛna ɔnɛ ndjela awui w’ɛlɔlɔ ekɔ dui dia lomba.

[Esato wa lo lɛkɛ 57]

Ambutshi, nyoyale diɛnyɛlɔ di’ɔlɔlɔ, angɛnyi, embetsha, ndo nyosawolake l’ana