Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Nahuma, dia Habakuka la dia Zefaniya
ASURIYA wodja wakahemɛ andja w’otondo akashile la ndanya Samariya, kapitalɛ ka diolelo dia waoho dikumi dia Isariyɛlɛ. Edja efula la ntondo, Asuriya akikɔ wâle le Juda. Nahuma ɔprɔfɛta wa la Juda aki la losango la mbewoya lo dikambo dia Niniva, kapitalɛ ka Asuriya. Dibuku dia Nahuma diakafundama la ntondo ka 632 ntondo ka tena diaso nɛ, ndo diɔ diekɔ la losango lakɔ.
Lowandji lokina lakahemɛ ele Diolelo dia Babilɔna, tena dimɔtshi nkumekanga ka Kaladiya mbakolɛka. Dibuku dia Habakuka diakashile la fundama ondo lo 628 ntondo ka tena diaso nɛ, diakewoya woho wayonyiya Jehowa lowandji la Babilɔna oko ehomɔ kayokamba lande dia kotsha dombwelo diande ndo kɛnɛ kayoyokomɛ lowandji lakɔ.
Zɛfaniya ɔprɔfɛta wa la Juda akewoya losango lande la ntondo ka Nahuma nde la Habakuka. Awui asɔ wakewoyama ndekana ɛnɔnyi 40 la ntondo k’elanyelo ka Jerusalɛma lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ, nde akewoya ase Juda losango la elanyelo ndo l’elongamelo. Dibuku dia lo Bible dia Zefaniya diekɔ nto la nsango yendana la wedja ekina.
“MANANU KAYALI LE USUMBA WA DIKILA”
“Enelo lu dikambu dia Niniva” kekɔ oma le Jehowa Nzambi, ɔnɛ lele “huki kele esadi ndi eli wuki lu wulu andi.” Kânga mbele Jehowa ekɔ “eshamelu lu lushi la pa” le wanɛ watoyangaka eshamelo oma le nde, Niniva akahombe ndanyema.—Nahuma 1:1, 3, 7.
“[Jehowa] ambulula lutumbu la Jakoba.” Oko ‘woho watatshatshaka tambwɛ mbɛtshi bɛtshi,’ Asuriya akôkiya wodja waki Nzambi wɔma. Jehowa “ayutshumba pusupusu ya [Niniva] lu dja. Yombo yayudiaka esongo a[nd]e wa tambwe.” (Nahuma 2:2, 12, 13) “Mananu kayali le usumba wa dikila” Niniva. “Wane tshe watukaka lukumu laye, watuhumaka saka dikambu diaye” ndo watɔngɛnangɛnaka.—Nahuma 3:1, 19.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
1:9—Kakɔna kakahombe nembetshiya ‘elanyelo’ ka Niniva le Juda? Kɛsɔ akahombe nembetshiya etshungwelo kawɔ ka pondjo oma le ase Asuriya; “sui hadienama etena ka hendi.” Lo tɛkɛta watekana oko Niniva hatonga nto, Nahuma akafunde ate: “Nyendi akaka wa one layela lukumu l’ololo, lata akambu wa ki ladiku di’ekungu! Uyali la nshi yaye ya waki, we Juda.”—Nahuma 1:15.
2:6—Naa “Asuku w’okedi” wakadihɔma? Asoko asɔ nembetshiyaka woho wakadihɔma asoko wa Niniva l’ashi w’ɔkɛdi wa Tigrɛ. Lo 632 ntondo ka tena diaso nɛ, etena kakasanganyema alembe w’ase Babilɔna la w’ase Mɛdiya dia ndɔsha Niniva, ase Niniva kondjaoka dia wekɔ lo wâle. Lo ndjaoka lo lotui tshitshi l’ɔtɛ wa mpele di’etale diaki lawɔ, vɔ wakɔshi dia atunyi awɔ hawokoke mbaɔtwɛ oko atɛndɛ wodingami. Koko, mvula ngembe yakayokonyaka dia ɔkɛdi wa Tigrɛ mumbɔmbɔ. Lo ndjela Diodorus ɔkɔndɔdi w’ɛkɔndɔ, “elola kɛsɔ akambɔ l’ɛtshi k’osomba ndo akakɔsha pele di’etale.” Ɔnkɔnɛ, asoko w’ɔkɛdi wakadihɔma, oko wakadiewoyama ndo Niniva akɔsama esadi eto oko watolongolaka sɔdu la dja.—Nahuma 1:8-10.
3:4—Ngande waki Niniva oko womoto kanga loseka? Niniva akakese wedja lo mbalaka dia wayɔtɔ lawɔ lɔngɛnyi ndo wayowakimanyiya, koko vɔ wakawaelaka paka lɔkɔhɔ l’ɔhɛnyɔhɛnyɔ. Ɛnyɛlɔ, ase Asuriya wakakimanyiya Ahaza nkumekanga ka Juda l’akambo amɔtshi lo sheke yakɔtɔ Suriya la Isariyɛlɛ. Koko, l’ɔkɔngɔ diko, “khum’ekanga k’Asuriya, akayi le [Ahaza] akayôhenyahenya.”—2 Ekondo 28:20.
Wetshelo le so:
1:2-6. Woho wakela Jehowa elombwelo kande le atunyi ande wakatonaka dia mbomamema la tshondo, mɛnyaka dia nde nongamɛka dia atɛmɔdi ande mbomamema l’etondo awɔ tshɛ.—Etumbelu 20:5.
1:10. Mpele dia weke kâmɛ la kama y’andɔshi koshimba Jehowa dia nde kotsha Ɔtɛkɛta ande lo kɛnɛ kendana la Niniva. Atunyi wa ekambi waki Jehowa ɛlɔ kɛnɛ hawotohandɔ elombwelo kaki Nzambi.—Tukedi 2:22; Danyele 2:44.
‘ANTO WOSEMBWE WAYOTSHIKALA LA LƆSƐNƆ’
Totshapita tohende totate ta dibuku dia Habakuka tekɔ sawo lam’asa ɔprɔfɛta Habakuka nde la Jehowa Nzambi. Lo menda lonyangu laki la nde oma lo kɛnɛ tshɛ kakasalemaka la Juda, Habakuka akambola Nzambi ate: “Dikambu kuna dia menyaye uhedia, ndu dia menyaye kolo?” Jehowa akôkadimola ate: “Dimi lambunyia asi Kaladiya, wudja uku wa ngala ndu watudjaka luwangu.” Habakuka akambe lo woho wele Nzambi ayokamba la “wane watutshaka lukesu” dia mbisha Juda dilanya. (Habakuka 1:3, 6, 13) Habakuka aki l’eshikikelo k’ɔnɛ anto w’ɛlɔlɔ wayotshikala la lɔsɛnɔ, koko atunyi hawotohandɔ dilanya. Lâdiko dia lâsɔ, Habakuka akafunde mananu tshanu yakahombe komɛ ase Kaladiya.—Habakuka 2:4.
Lo dɔmbɛlɔ dia mbokama kɛtshi diakandalɔmbɛ, Habakuka akafunde lo ‘lembo l’ɔkɛi’ wɛnɛlɔ w’akambo wa wolo ndo wa wɔma oko wanɛ wakasale Nzambi lo Ndjale ka Beela, l’oswe wa shɛnga ndo la Jeriko. Ɔprɔfɛta ɔsɔ akewoya nto woho wayoya Jehowa la nkɛlɛ k’elanyelo lo Aramangɛdɔna. Dɔmbɛlɔ diande komɛka l’ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Khumadiondjo, [Jehowa] eko wulu ami. Ndi ateteka ekulu ami esadi uku ekulu wa lufumbo. Ndi ayonkendjakendja lu ahuli ami wa ladiku.”—Habakuka 3:1, 19.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
1:5, 6—Lande na kakakoke wonyiyamelo w’ase Kaladiya otsha la Jerusalɛma mbɔsama oko dikambo diaki kokoka salema le ase Juda? L’etena kakatatɛ Habakuka mbuta akambo wahataye, Juda akonge l’ɛse ka lowandji l’Edjibito. (2 Khumi ya Dikanga 23:29, 30, 34) Kânga mbele ase Babilɔna wakonge la wolo efula, alembe awɔ kɔnɛndja Farawɔ Neko. (Jeremiya 46:2) Ndo nto, tɛmpɛlɔ kaki Jehowa kakikɔ la Jerusalɛma, ndo nkumi ya dikanga ya l’ɔlɔndji wa Davidi yakatetemalaka la mbolɛ oma lɛkɔ. Le ase Juda wakikɔ l’etena kɛsɔ, “ulimu” wa Nzambi wa nde mbetawɔ di’ase Kaladiya ndjolanya Jerusalɛma akɔsamaka oko dikambo diaki kokoka salema. Koko, oyadi woho wakawɔsaka dia ɛtɛkɛta waki Habakuka hawotokotshama, ɛnɛlɔ k’elanyelo k’ase Jerusalɛma oma le ase Babilɔna ‘kakakotshama’ lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ.—Habakuka 2:3.
2:5—Ele ‘pami ka wolo’ ndo bonde ‘kahandatokotsha oyango ande?’ Ase Babilɔna wakakambe la alembe awɔ wa wolo dia ndanya wedja, mbakakengaka ‘pami ka wolo.’ Etshumba wakawadje akâkonya dia vɔ monga oko anto wambodjɔ “wanu.” Koko, vɔ kokotsha oyango awɔ wa sanganya wedja tshɛ, nɛ dia Jehowa akayokambaka l’ase Mediya la Pɛrɛsiya dia mbalanya. Nshi nyɛ wanɛ wele ewandji wa pɔlitikɛ mbakenga ‘pami’ kɛsɔ. Vɔ lawɔ nto wambodjɔ wanu l’ɔtɛ wa wɛkamu wele lawɔ ndo l’ɔtɛ w’otako la mposa k’ohamelo kahashile kele lawɔ. Koko vɔ hawotokotsha oyango awɔ wa ‘sanganya wedja tshɛ.’ Paka Diolelo diaki Nzambi to mbayosanganya anto tshɛ.—Mateu 6:9, 10.
Wetshelo le so:
1:1-4; 1:12–2:1. Habakuka akoke ambola w’eshika ko Jehowa akôkadimola. Nzambi ka mɛtɛ mpokamɛka alɔmbɛlɔ w’ekambi ande wosembwe.
2:1. L’ɛnyɛlɔ kaki Habakuka, sho pombaka tshikalaka nge lo nyuma ndo kambɛka Jehowa olimu l’etete. Sho pombaka mongaka nto suke dia nɔngɔsɔla tokanyi taso lo ndjela “luhangu” kana engwelo kakokaso nongola.
2:3; 3:16. Oko wakongɛso la mbetawɔ tshɛ oyelo wa lushi la Jehowa, nyɛsɔ tosalake akambo la shamanya.
2:4. Dia shimbamɛ lo lushi la Jehowa l’elombwelo laya suke, sho pombaka mbikikɛ la mbetawɔ.—Heberu 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Mananu kekɔ le onto lele la lokaki la wahɔ wa lokeso, onto lalanga awui wa ngala, lasala awui wa mindo kana latɛmɔla dikishi. Sho pombaka mbewɔ waonga ndo ditshelo sɔ.
2:11. Naka sho tona dia tondja akambo wa kɔlɔ wasalema l’andja ɔnɛ sɛkɛ, kete “dive diayuhangohango uma l’eheli.” Ekɔ ohomba efula dia sho tetemala sambisha losango la Diolelo la dihonga!
3:6. Ndoko ɛngɔ ɔtɔi kayoshimba Jehowa etena kayondela elombwelo kande, oyadi kânga atshunda w’anto wɛnama oko wamboshikikala oko akona.
3:13. Tekɔ la eshikikelo ɔnɛ elanyelo ka Aramangɛdɔna honga oko aksida ɔmɔtshi. Jehowa ayoshimbɛ ekambi ande wa kɔlamelo.
3:17-19. Oyadi tayodiɛnɛ la tena dia wolo la ntondo ndo l’etena kayoya Aramangɛdɔna, sho koka monga l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ayotosha “wulu” naka sho tetemala mbokambɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.
“LUSHI LA WUKI LA [JEHOWA] LAYA SUKI”
Ɔtɛmwɛlɔ wa Baala wakadiangana la Juda. Jehowa akate lo tshimbo y’ɔprɔfɛta Zɛfaniya ate: “Dimi layusimbula lunya lami dia ndo la Juda, ndu dia ndo la asi Jerusalema tshe.” Zɛfaniya akawaewola ate: “Lushi la wuki la [Jehowa] laya suki.” (Zefaniya 1:4, 7, 14) Paka wanɛ wakotsha kɛnɛ kalɔmba Nzambi ‘mbayoshimbamɛ’ lushi lɔsɔ.—Zefaniya 2:3.
“Mananu . . . le usumba watusuyanyaka” mbuta ate Jerusalɛma! “Nyunkungeli edja ndu lushi layumunela uku omenyi. Esangwelu kami eli dia motsha wedja, . . . la mbatshulwela kele kami, ududu ami tshe.” Koko Nzambi akalake ate: “Dimi layunyete lukumbu la lutumbu l’atei a wedja tshe wa la kete, lam’ayumunyukaluya engonyi anyu la ntundu k’ashu anyu.”—Zefaniya 3:1, 8, 20.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
2:13, 14—‘Dui diaki na diayotetemala memba’ lam’ayolanyema Niniva pondjo? Lam’ele Niniva ayokoma dihole diayodjasɛ nyama ya pango ndo fudu, dui diayotetemala memba nembetshiyaka nkembo ya tofudu ndo ondo londjo la lɔpɛpɛ layetaka l’adidishi wa mvudu yambolanaka l’oswe.
3:9—Ele ‘ɔtɛkɛta wa pudipudi,’ ndo ngande watɛkɛtamawɔ? Ɔsɔ ekɔ akambo wa mɛtɛ watanema lo Bible, Ɔtɛkɛta waki Nzambi. Kɛsɔ mbidjaka ndo wetshelo tshɛ w’oma lo Bible. Sho tɛkɛtaka ɔtɛkɛta wa pudipudi lo mbetsha anto akina paka ɔtɛkɛta akɔ, ndo lo nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ la lolango laki Nzambi.
Wetshelo le so:
1:8. Anto amɔtshi wa lo nshi ya Zɛfaniya wakayangaka dia mbetawɔma le wedja wakâdinge lo ‘ndɔta ɛlɔtɔ w’ase wedja.’ Ayonga dui di’enginya ɛlɔ kɛnɛ dia ɔtɛmɔdi waki Jehowa ndɔta lo yoho ya fɔna l’ɛlɔtɔ w’ase andja ɔnɛ!
1:12; 3:5, 16. Jehowa akatetemalaka toma aprɔfɛta ande dia vɔ ndjewola wodja ande tɛdikɔ tande t’elombwelo. Nde akasalaka ngasɔ kânga mbele oko ɛkɔngɔ ka wanu wambokama, ase Juda efula wakangɛnangɛnaka yoho ya lɔsɛnɔ yaki lawɔ ko waki la wendjodi lo losango lakawawaewola. Oko wambosukana lushi la Jehowa, lo dihole dia sho mbetawɔ dia wendjodi wele l’anto ‘kɔmɔla anya aso’ lo mbatɛwɔla, sho pombaka tetemala mbewoya losango la Diolelo aha la mpekɔ.
2:3. Paka Jehowa mbakoka toshimbɛ lo lushi la kɛlɛ kande. Dia sho shimbamɛ oma le nde, sho pombaka ‘nyanga Jehowa’ lo mbekaka Bible Ɔtɛkɛta ande la yâmbalo tshɛ; lo nyanga ɛlɔmbwɛlɔ kande lo dɔmbɛlɔ; ndo lo ndjasukanya la nde. Sho pombaka nyanga ‘losembwe’ lo monga la lɔsɛnɔ la pudipudi. Ndo sho pombaka nyanga ‘memakana’ lo monga la dionga dia memakana ndo di’okitshakitsha.
2:4-15; 3:1-5. Lushi layela Jehowa elombwelo kande, Lokristokristo ndo wedja tshɛ, wakahɛnyahɛnyaka ekambi waki Nzambi, wayonga la ekomelo kakɔ kâmɛ oko wakadiakomɛ Jerusalɛma la wedja wakôdinge. (Enyelo 16:14, 16; 18:4-8) La dihonga tshɛ, sho pombaka tetemala mbewoya dombwelo diaki Nzambi.
3:8, 9. Oko wakongɛso lushi la Jehowa, sho ndjalɔngɔsɔlaka dia ndjoshimbamɛ lo mbeka dia tɛkɛtaka ‘ɔtɛkɛta wa pudipudi’ ndo lo ‘tɛndɛ lokombo laki Nzambi’ lo ndjakimɔ la lolango laso le nde. Sho kambɛka Jehowa nto ‘lonya lo lonya’ lo mbɔtɔ lɔngɛnyi kâmɛ la wodja ande ndo lo kimɔ “ulambu wa mandulaka” oko woshasha.—Heberu 13:15.
“Lo layuya esadi”
Omembi w’esambu akembe ate: “Etenyi ka tshitshe ketu, k’untu a kolo hatanema ntu. Kuyanga ayushishima lu dihuli diandi, ndi henama ntu.” (Osambu 37:10) Etena kakanaso yimba la kɛnɛ kakatɛkɛtama lo dikambo dia Niniva lo dibuku dia Nahuma ndo lo dikambo dia Babilɔna ndo dia diolelo dia Juda di’ohedia lo dibuku Habakuka, tekɔ l’eshikikelo k’ɔnɛ ɛtɛkɛta w’omembi w’esambo wayokotshama. Ko edja ka ngande kahombaso kongɛ?
Zefaniya 1:14 mbutaka ɔnɛ: “Lushi la wuki la [Jehowa] laya suki. Lo lambusukana, lo layuya esadi.” Dibuku dia Zefaniya tɛnyaka nto woho wakokaso shimbamɛ lo lushi lɔsɔ ndo kɛnɛ kahombaso sala oma ko kakianɛ dia sho ndjalɔngɔsɔla dia ndjoka. Lo mɛtɛ, ‘ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu k’efula.’—Heberu 4:12.
[Esato wa lo lɛkɛ 8]
Mpele dia weke dia Niniva koshimba ekotshamelo ka prɔfɛsiya kaki Nahuma
[Efundelo wɛnya kanga]
Randy Olson/National Geographic Image Collection