Sipoti ʻa e Fānaú—Ko e Failahia Foʻou ʻo e Fakamālohí
◼ ʻOku fakatahataha mai ha kulupu ʻo e fānau ako ʻo ha ako māʻolunga ki ha vaʻinga ʻakapulu. ʻOku fakaʻosiʻaki ʻa e vaʻingá ha kē, ko e ngaahi mātuʻa, kau faiako ʻakapulu, mo e kau vaʻinga laka hake ʻi he toko 100 ʻoku nau fekailangaki mo tau tuki hili ia ha ikuna ʻi ha tataʻo ʻi he taimi māhangá.
◼ ʻOku vaʻinga ha kulupu ʻo ha kau taʻu 9 ki he 12 ʻi he ʻakapulu maʻá e tangata mo fefiné. ʻI he tō ʻa e hapo ʻa ha tokotaha vaʻinga taʻu hongofulu, ʻoku haʻaki ia ki lalo ʻe heʻene faiakó, ʻo fasi fakatouʻosi hono ongo nimá.
◼ ʻOku toʻo ʻe ha faiako ʻo ha timi peisipolo Liiki Taʻu Īkí ha taha ʻo ʻene kau vaʻingá mei he taú. ʻOku fakamanamana ʻa e tamai ʻa e kiʻi tamasiʻí ke tāmateʻi ʻa e faiakó pea ʻoku tautea ngāue pōpula ia ki he ʻaho ʻe 45.
◼ Lolotonga ʻo ha ako vaʻinga ʻi ha vaʻinga hoki he ʻaisí, ʻoku fakafekiki ai ha tamai ʻe toko ua fekauʻaki mo hono fakamālohiʻi ʻa e ngaahi lao ʻo e vaʻingá. ʻOku tā pē ʻe he tamai ʻe tahá ʻa e taha ko ē ʻo mate lolotonga ʻoku mamata ki ai ʻa e fānau ʻe toko tolu ʻa e tamai kuo maté.
KO E ngaahi līpooti fakamanavahē hangē ko ení kuo hoko ia ʻo anga-maheni ʻi ha tuʻunga fakaʻulia. ʻI he ngaahi malaʻe vaʻingá, malaʻe pasiketipoló, malaʻe ʻaisí, mo e feituʻu faiʻanga vaʻingá, ko ha failahia foʻou ʻo e fakamālohí ʻoku hā ʻoku mafolalahia. Ko e fakamālohi ia ʻa e ngaahi mātuʻa mo e kau faiako vaʻinga ʻoku laka ange ke nau kē ʻi haʻanau foʻi. ʻOku pehē ʻe Jeffrey Leslie, ko e palesiteni ʻo e Feohiʻanga ʻAtelita Jupiter-Tequesta (Fololita): “Kuó u ʻosi sio ʻi he kaikaila ʻa e ngaahi mātuʻá ki heʻenau fānaú, ʻo fakaʻaiʻai mālohi kinautolu ke nau ikuna; kē ʻa e fānaú ʻi he vaʻingá, ko e fakaʻaiʻai ʻe heʻenau ngaahi mātuʻá; tangi ʻa e kau leká ʻi he tuʻuʻanga teká koeʻuhi ko hono fakamaaʻi ʻe he ngaahi mātuʻá . . . kinautolu.” ʻOkú ne tānaki mai: “ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe hangē ko e sipoti ʻa e toʻutupú ke ne ʻomai ʻa e meʻa kovi tahá mei he ngaahi mātuʻá.” Ke maluʻi ʻa e fānaú mei he fakamālohi peheé, naʻe pau ai ki he ngaahi kolo ʻe niʻihi ke nau fai ha ngāue mafatukituki ko hono tapui ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi mei heʻenau ʻalu ki he ngaahi vaʻinga sipoti ʻenau fānaú.
Ko e hā kuo iku ki ai mei he failahia ko eni ʻo e tōlilí? “Ko e ngaahi tōʻonga fakamā ko eni ʻo e fuʻu tokolahi fakautuutu ʻo e kakai lalahí,” ko e lau ia ʻa Fred Engh, ko e tokotaha-fokotuʻu mo e palesiteni ia ʻo e Talite Fakafonua ki he Ngaahi Sipoti ʻa e Toʻutupú ʻi Fololitá, “ʻoku nau fakameleʻi ʻa e sipoti ʻa e toʻutupú, maumauʻi ʻa e fiefiá, pea ʻoatu ai ʻa e ngaahi ongoongo kovi ki he laui miliona ʻo e fānaú.”
Fai ha Meʻa Pē ke Ikuna
Ko e tupuʻanga tefito ʻo e palopalema ko ení ʻoku hā ia ko e holi ʻi he tafaʻaki ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ke sio ki heʻenau fānaú ʻoku nau sai ange ʻi he fānau kehé pea fai ha meʻa pē ke ikuna. ʻOku pehē ʻe ha fakafofonga ʻo e Akoʻanga ki he Taʻofi ʻo e Ngaohikovia ʻo e Fānaú, ʻi Kānatá: “ʻI he taimi ʻoku mahuʻinga taha ai ʻa e ikuná, ʻi he taimi ʻoku mahuʻinga taha ai ʻa e mālohí, ʻoku fakatupu heni ha ʻātakai ʻa ia ʻoku faingataʻaʻia ai ʻa e kakai laveangofuá. ʻI he ngaahi sipoti ko ení, ko e fānaú ia ʻa e kakai laveangofuá.” ʻOku pehē ʻe ha ʻōfisa ʻo e Feohiʻanga Ako ki he Sinó mo e Moʻui Leleí ʻi Ontario (Kānata) ko e fānau ko ia ʻoku tō ki ai ʻa e ngaahi tenge peheé “te nau fakatupulekina nai ha ngaahi palopalema fakaʻatamai ʻi ha taʻu kei siʻi. Pea ʻi heʻenau tupu ʻo motuʻa angé, te nau maʻu [nai] ha taimi faingataʻa ke fekuki ai mo e taʻelavameʻá.”
ʻOku ʻikai ha ofo ai, ko e tōlili ʻa e ngaahi mātuʻá mo e faivelenga tōtuʻa ʻa e kau faiako vaʻingá ʻoku faʻa hūhū tonu ia ki he kau vaʻinga kei īkí. Lolotonga ha tau volipolo ʻa e kakai fefiné, naʻe ʻohofi tuʻo fitu ai ʻe he kau vaʻingá ʻa e kau fakamāú. Naʻe tali ʻe ha taʻahine naʻe tuli ki tuʻa mei ha tau tenisi ʻaki ʻene hanga ʻo maumauʻi ʻa e kā ʻa ha ʻōfisa ʻe taha. Hili ha ifi ko ha maumau-lao, naʻe hanga ai ʻe ha tokotaha fangatua ako-māʻolunga ʻo taaʻi ʻaki hono laʻé ʻa e laʻe ʻo e fakamāú, ʻo pongia ai ʻa e fakamāú. “Ko e sipoti ʻa e toʻutupú [naʻe] faʻa hoko ia ko e feituʻu pē taha ki he vaʻinga leleí,” ko e lau ia ʻa Darell Burnett, ko e toketā ʻatamai ia ki he kilīniki ʻa e fānaú mo e toketā ʻatamai ki he ngaahi sipoti ʻa e toʻutupú. “ʻOku ʻikai toe pehē ia. ʻOku ʻikai kei hoko ia ko ha vaʻinga pē.”
Meʻa ʻe Lava ke Fai ʻe he Ngaahi Mātuʻá
ʻOku lelei ki he ngaahi mātuʻá ke nau manatuʻi ko e fiefiá mo e fakamālohisinó ʻa e ongo ʻuhinga ʻoku fiefia ai ʻa e fānaú ʻi he vaʻinga sipotí. Ko hono fulihi ʻa e sipoti ʻa e fānaú ki ha tōʻonga mātuʻaki fakalotomafasiá mo tuku ai kinautolu ki hano leakoviʻí ʻoku hoko ia ko e fakatuta—mo e taʻeʻofa. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Ngaahi mātuʻa, ʻoua ʻaupito naʻa mou fakaʻaiʻai hoʻomou fānaú ke nau ʻita.”—Efeso 6:4, The Jerusalem Bible.
Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi ha mātuʻa ke ne tauhi ʻene mafamafatataú ʻi he tuʻunga ko ení? Ko e ʻuluaki meʻá, ʻe tokoni nai kapau te ke feinga ke tauhi maʻu ʻi hoʻo fakakaukaú pe naʻe fēfē ʻi he taimi naʻá ke kei siʻi aí. Naʻá ke malava moʻoni ke fakahoko ia ʻo ofi ki he ngaahi tuʻunga fakapalōfesinalé? ʻOku ʻuhinga lelei ke ʻamanekina ho fohá pe ʻofefiné ke fai pehē? Ko e moʻoni, “oku vaivai ae tamaiki.” (Senesi 33:13, PM) Pehē foki, feinga ke tauhi maʻu ha vakai lelei ki he ikuná mo e foʻí. ʻOku ui ʻe he Tohitapú ʻa e feʻauʻauhi taʻemataʻofí ko e “muna . . . mo e kai matangi.”—Koheleti 4:4.
Ko e meʻa ʻoku mālié, ʻoku hanga ʻe ha tokotaha vaʻinga ki muʻa ʻi he peisipolo kalasi ʻuluakí ʻo fakalototoʻaʻi ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau tauhi ʻa e ikuná mo e foʻí ʻi hona tuʻunga totonú, ʻo ʻoua ʻe ʻita ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke lelei ai ʻa e vaʻinga ʻa e kiʻi tamá pe fuʻu fiefia ʻi he taimi ʻokú ne ikuna aí. ʻI he ʻikai ke sio ko e ikuná ʻa e meʻa mahuʻinga tahá, ʻoku totonu ki he ngaahi mātuʻá ke nau tokanga tefito ki he fiefia ʻa e fānaú mo e ʻaonga ʻenau fakamālohisinó.
Kuo fakaʻosiʻaki ʻe he ngaahi mātuʻa ia ʻe niʻihi ko e ngaahi sipoti ko ia ʻa e fānaú kuo toka teuteú ʻoku hehema ia ke ne tafunaki ha laumālie ʻikai lelei ʻo e feʻauʻauhi. Kae kehe, ʻoku ʻikai ke ʻuhinga eni ia, ʻoku ʻikai ke maʻu ha fiefia ia ʻa e fānaú ʻi heʻenau vaʻinga mo e niʻihi kehé. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi mātuʻa Kalisitiane lahi, kuo nau ʻilo ʻoku fiefia ʻenau fānaú he vaʻinga mo e ngaahi kaungātuí ʻi ha toumui pe ʻi ha paʻake fakafeituʻu. ʻI he founga ko ení ʻoku maʻu ai ʻe he ngaahi mātuʻá ha mapuleʻi lelei ange fekauʻaki mo e feohi ʻenau fānaú. Ko e ngaahi taimi ʻeva ʻa e fāmilí ʻoku lava ke toe tokonaki mai ai ha ngaahi faingamālie ki he vaʻinga ʻoku leleí. ʻI heʻene peheé, ko ha vaʻinga ʻi ha toumui ʻoku ngalingali ʻe ʻikai te ne ʻomai ʻa e fiefia tatau ko ia ʻo ha timi ʻoku ikuna. Kae ʻoua naʻa ngalo, ko e moʻoni, “ko e ngaohi ʻo e sino ʻoku ʻaonga ki ha meʻa siʻi pe, ka ko e lotu moʻoni ʻoku ʻaonga ki he meʻa kotoa pe.” (1 Timote 4:8) ʻI hono tauhi maʻu ʻa e vakai mafamafatatau ko eni ki he sipotí, ʻe lava ke ke maluʻi ai hoʻo kiʻi tamá mei hano maʻukovia ʻe he failahia foʻou ʻo e fakamālohí.
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko e ngaahi sipotí ʻoku totonu ke fakafiefia, ʻikai ko ha tupuʻanga ia ʻo e fepaki