Vakai ki he Māmaní
◼ “Ko e fakaʻuli konaá ko e taha ia ʻo e ngaahi faihia fakatupu mate lahi taha ʻi ʻAmeliká,” ko e lau ia ʻa e Sekelitali ʻo e Fefonongaʻakí, ko Maria Cino. ʻI he kotoa ʻo e mate ʻi ʻAmelika he hala puleʻangá he 2005, ko e peseti ʻe 39 ai naʻe felāveʻi mo e ʻolokaholó.—POTUNGĀUE FEFONONGAʻAKI ʻA ʻAMELIKÁ.
◼ “ʻOku fakamoleki ʻe he kau ngāue ʻAmeliká ʻa e houa ʻe 500 miliona he taʻu ʻi he ngaahi keimi [komipiutá] he lolotonga ʻa e ngāué, ʻa ia ko e ngāue kuo mole aí ko hono mahuʻingá ko e paʻanga ʻe 10 piliona.” ʻOku ʻikai ke fakakau ki heni ʻa e taimi ʻoku “fakamoleki ʻi hono ʻahia ʻa e ʻinitanetí ki he fiemaʻu fakafoʻituituí lolotonga ʻa e ngāué.”—UEPISAITI ʻO E MANAGEMENT-ISSUES.
Fakamālohiʻi ʻo e Fānaú
“ʻI he vakai ʻa e fānau tokolahi ko e fakamālohí ko ha meʻa tuʻu maʻu ia, ko ha konga ia ʻo ʻenau moʻui fakaʻahó,” ko e fakamatala ia ʻa e Kautaha Moʻui ʻa Māmaní. Fakatatau ki ha līpooti ki muí ni mai ʻa e sekelitali-seniale ʻa e UN, “meimei ko e fānau ʻe toko 53,000 ne nau mate ʻi he 2002 ko e tupu mei hono tāmateʻi.” ʻIkai ko ia pē, ʻoku ngāueʻaki ʻa e fānau ʻe laui miliona ʻi he ngāue kuo fakamālohiʻi ke nau fai, paʻumutú pe ngaahi meʻa fekauʻaki mo e fakalieliá. ʻE lava nai ke fakangata ʻa e kovi ko iá? ʻOku pehē ʻe he līpooti ʻa e sekelitali-senialé: “Ko e ngaahi meʻa ʻoku ngalingali ke maluʻi ai ʻi ʻapi pea pehē ki he ngaahi tuʻunga kehé, ʻoku kau ki ai ʻa e tauhi fakaemātuʻa lelei, fakatupulekina ha vahaʻangatae fepikitaki mālohi ʻi he vahaʻa ʻo e mātuʻá mo e fānaú pea mo e akonaki fakatupu langa hake ʻo taʻekau ki ai ʻa e fakamālohí.”
Moʻua ʻo e Kau Pilitāniá
“Laka hake he vahe tolu ʻe taha ʻo e kakai lalahi ʻoku ʻi ai ʻenau tohi pangikeé, ʻoku nau fakafalala ʻi he toho ʻo lahi ange ia ʻi he paʻanga aí ʻi hono fakaʻatā ʻe he pangikeé ke fakalato ʻaki ʻenau ngaahi fiemaʻu fakavavevavé,” ko e lau ia ʻa e Daily Telegraph ʻo Lonitoní. Ko ha moʻua pehē, ʻi he ʻikai ke vakai ki ai ko ha moʻua ke fakalatoʻaki ha fiemaʻu fakavavevavé, kuo hoko ia ko ha “fiemaʻu papau” ki he kau Pilitānia ʻe toko 3.5 miliona ʻa ia ʻoku nau toho tuʻumaʻu iá. Ko Keith Tondeur, ko e pule lahi ʻo e ako tokoni ʻofa ʻoku ui ko e Ngāue ki he Paʻangá, ʻokú ne tukuakiʻi ʻa e “tōʻonga fakatōliʻa fakavavevave ʻa ia ʻokú ne lōmekina hotau sōsaietí.” ʻOku fakatokanga mai ʻa Tondeur: “ʻOku fakamoleki tuʻumaʻu ʻe he laui miliona ʻo kitautolu ʻa e paʻanga lahi ange ia ʻi he meʻa moʻoni ʻoku tau maʻú pea ko e ʻikai ke maʻu naʻa mo ha ako tefito fekauʻaki mo e paʻangá ʻoku iku ai ki he ʻikai ha ʻilo ʻe taha ʻa e tokolahi ʻo kitautolú ki he lahi ʻo e paʻanga ʻe iku ʻo tau totongí.”
Ngaahi Fepunaʻaki ʻi he Poʻulí mo e Mafana ʻa e Foʻi Kolopé
Ko e ngaahi tulutā pe halanga mao ʻoku tukuange ʻe he ngaahi vakapuna setí ʻi he ʻataá ʻokú ne uesia ʻa e fua māfana ʻo e ʻatimosifiá, ko e lau ia ʻa e Scientific American. ʻI he lolotonga ʻa e ʻahó ʻoku tapua ʻe he ngaahi halanga mao ko ʻení ʻa e huelo ʻoku ulo mai ʻaki ʻe he laʻaá, ʻo iku ai ki hono fakamokomokoʻi ʻa e kotoa ʻo e ʻatimosifiá. Kae kehe, ʻi he poʻulí ʻoku nau puke ʻa e mafaná ʻi lalo ʻiate kinautolu. Naʻe ʻilo ʻe ha kau fakatotolo ʻIngilani ko e “fepunaʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e 6 efiafi ki he 6 pongipongi naʻá ne tānaki mai ʻa e peseti ʻe 60 ki he 80 ʻo e mafana ʻa e ʻeá ʻa ia ko e tupu mei he ngaahi halanga maó, neongo ko e ngaahi fepunaʻaki ko ʻení ko e vahe fā ʻe taha ia ʻo e ngaahi fepunaʻaki kotoa ʻi he ʻataá,” ko e fakamatala ia ʻa e līpōtí.
Ongonoa ki he Fakamālohi ʻi he Ngaahi Keimi Vitioó
“Ko e eʻa ki he fakamālohi ʻi he ngaahi keimi vitioó ʻe lava ke ne ʻai ha faʻahinga tāutaha ke ongonoa ki he fakamālohi ʻoku hoko moʻoni ʻi he moʻuí,” ko e lau ia ha toketā fakatotolo ki he ʻatamaí ʻi he ʻUnivēsiti ʻo e Vāhenga ʻo Iowa, ʻi ʻAmelika. ʻOku fakahaaʻi mei he ngaahi fakatotolo ki muʻá ko e eʻa ki he ngaahi keimi peheé ʻokú ne “fakatupulekina ʻa e ngaahi fakakaukau fakaaoao, ongoʻi ʻiteʻita, ʻai ke vave ange ʻa e tā ʻa e mafú mo e mānavá pea mo e ngaahi tōʻonga fakafilí.” Naʻe siviʻi ʻe he fakatotolo ko ʻení ʻa e vave ʻo e tā ʻa e mafú pea mo e fakafeangai fakaeongo ʻo ha faʻahinga naʻa nau sio ʻi he ngaahi fakamālohi hokohoko naʻe hoko moʻoni ne faitaaʻi, ʻa ia naʻe ʻai ke nau mamata ai ʻi he hili pē ia ʻenau keimi ʻi he ngaahi keimi vitiō fakamālohi pea mo e ngaahi keimi ʻikai fakamālohi. Naʻe hā mei he olá ko e faʻahinga ko ia “naʻa nau keimi ʻi he ngaahi keimi vitiō fakamālohí ne nau ongonoa pe ‘anga’ kinautolu ki he kotoa ʻo e fakamālohí pea aʻu ʻo ʻikai kei ʻi ai ha fakafeangai fakaeongo ia ki ai ʻa honau sinó.”
◼ Ko e taʻu 2006 “ʻoku hangehangē ka ʻalu hifo ia ke hoko ko e taʻu māfana taha hono ono ia ʻi he lēkōtí.” Ko e ngaahi taʻu māfana taha ʻe hongofulú naʻe hoko kotoa ia ʻi he taʻu ʻe 12 kuo maliu atú.—KAUTAHA FAKAMATALA ʻEA ʻA MĀMANÍ.