ʻE Lava Ke Ke Fakaleleiʻi Hoʻo Manatú
KO Sihova ko e ʻOtuá naʻá ne fakatupu ʻa e ʻuto fakaetangatá fakataha mo e malava fakaofo ke manatu meʻa. Naʻá ne faʻu ia ke hoko ko ha tukuʻanga meʻa ʻa ia ʻe lava ke maʻu mai mei ai ʻo ʻikai ke mole ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga naʻe faʻo ki aí. Ko e faʻu ʻo e ʻutó ʻoku fehoanaki ia mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻoku totonu ke moʻui taʻengata ʻa e tangatá.—Sāme 139:14; Sione 17:3.
Ka te ke ongoʻi nai ko e fuʻu konga lahi ʻo e meʻa ʻokú ke faʻo ki ho ʻatamaí ʻoku mole ia. ʻOku ʻikai ke hā ngali ʻi ai ia ʻi he taimi ʻokú ke fiemaʻu aí. Ko e hā ʻe lava ke ke fai ke fakaleleiʻiʻaki hoʻo manatú?
Maʻu ha Mahuʻingaʻia
Ko e mahuʻingaʻiá ko ha meʻa mahuʻinga tefito ia ʻi he fakaleleiʻi ʻo e manatú. Kapau te tau ʻai ko ha tōʻonga ia ke fakatokanga meʻa, ke mahuʻingaʻia ʻi he kakaí pea mo e meʻa ʻoku hoko takatakai ʻiate kitautolú, ʻoku ueʻi ai hotau ʻatamaí. ʻE faingofua ange leva ai kiate kitautolu ke tau tali ʻaki ʻa e mahuʻingaʻia meimei tatau ʻi he taimi ʻoku tau lau pe fanongo ai ki ha meʻa ʻoku mahuʻinga tuʻuloá.
ʻOku ʻikai ke ngalikehe ki ha tokotaha ke ne faingataʻaʻia ʻi hono manatuʻi ʻa e hingoa ʻo e kakaí. Neongo ia, ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku mahuʻinga ʻa e kakaí—ʻa e kaungā Kalisitiané, ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku tau faifakamoʻoni ki aí, pea mo e niʻihi kehe ʻoku tau feangainga mo ia ʻi heʻetau tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ʻi he moʻuí. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau manatuʻi ʻa e ngaahi hingoa ʻa ia ʻoku totonu moʻoni ke tau manatuʻí? Ko e ʻapositolo ko Paulá naʻá ne fakahokohoko ʻa e hingoa ʻe 26 ʻo e faʻahinga ʻi ha fakatahaʻanga ʻa ia naʻá ne tohi ki ai. Ko ʻene mahuʻingaʻia ʻiate kinautolú ʻoku fakahaaʻi ia ʻe he moʻoniʻi meʻa ko ia naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene ʻiloʻi honau hingoá ka naʻá ne lave ki he ngaahi fakaikiiki totonu ʻo fekauʻaki mo e tokolahi ʻo kinautolu. (Loma 16:3-16) Ko e kau ʻovasia fefonongaʻaki ʻe niʻihi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi onopōní ʻoku nau lelei ʻaupito ʻi hono manatuʻi ʻa e ngaahi hingoá, neongo ʻoku nau hiki mei he fakatahaʻanga ki he fakatahaʻanga ʻe taha ʻi he uike taki taha. Ko e hā ʻokú ne tokoniʻi kinautolú? ʻOku nau tōʻongaʻaki nai ke ngāueʻaki tuʻo lahi ha hingoa ʻo ha tokotaha ʻi he ʻuluaki taimi ʻoku nau talanoa fakataha aí. ʻOku nau fai ha feinga ke fakafehokotaki ʻa e hingoa ʻo e tokotahá mo hono matá. Tānaki atu ki ai, ʻoku nau fakamoleki ʻa e taimi mo e faʻahinga kehekehe tāutaha ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú pea ʻi ha ngaahi houa kai fakataha. ʻI hoʻo fetaulaki mo ha taha, te ke manatuʻi ʻa e hingoa ʻo e tokotaha ko iá? Kamataʻaki hono maʻu ha ʻuhinga lelei ki hono manatuʻi ʻo e hingoá; pea ʻahiʻahi leva ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fokotuʻu naʻe lave ki ai ki muʻá.
Ko hono manatuʻi ʻo e meʻa ʻokú ke laú ʻoku toe mahuʻinga ia. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke fakalakalaka ai ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni? ʻOku fakatou fakahoko ha tafaʻaki ʻe he mahuʻingaʻiá mo e mahinó. ʻOku fiemaʻu ke ke tokanga feʻunga fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ke laú ke fakahangataha hoʻo tokanga kakató ki ai. ʻE ʻikai te ke manatuʻi ʻa e fakamatalá kapau ʻoku ʻi ha feituʻu kehe ho ʻatamaí lolotonga ʻokú ke feinga ke lautohí. ʻOku fakalakalaka ʻa e mahinó ʻi hoʻo fakafelāveʻi ʻa e fakamatalá ki he ngaahi meʻa ʻokú ke maheni mo iá pe ki he ʻilo kuó ke ʻosi maʻú. ʻEke hifo kiate koe: ‘ʻI he founga fē pea ʻi he taimi fē ʻe lava ke u ngāueʻaki ai ʻa e fakamatala ko ení ʻi heʻeku moʻuí tonu? ʻE lava fēfē ke u ngāueʻaki ia ke tokoniʻi ha taha kehe?’ ʻOku toe fakalakalaka ʻa e mahinó kapau ʻokú ke lau ʻa e ngaahi kupuʻi leá kae ʻikai ko e ngaahi foʻi lea tāutahá. Te ke mateuteu lahi ange ai ke puke ʻa e ngaahi fakakaukaú pea fakapapauʻi ʻa e ngaahi fakakaukau tefitó, ʻo faingofua ange ai ke manatuʻi ia.
Vaheʻi ha Taimi ke Fakamanatu
Ko e kau mataotao ʻi he malaʻe ʻo e akó ʻoku nau fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e fakamanatú. ʻI ha ako ʻe taha, naʻe fakahāhā ai ʻe ha palōfesa ʻi ha ʻunivēsiti, ko e miniti ʻe taha ʻoku fakamoleki ʻi he fakamanatu vavé te ne ʻai ʻo liunga ua ʻa e fakamatala ʻoku manatuʻí. Ko ia, ʻi he taimi pē ʻoku ʻosi ai hoʻo lautohí—pe ko ha konga lahi ʻo ia—fakamanatu fakaeʻatamai ʻa e ngaahi fakakaukau tefitó koeʻuhi ke fokotuʻu maʻu eni ʻi hoʻo fakakaukaú. Fakakaukau fekauʻaki mo e founga te ke fakamatalaʻi ai ʻi hoʻo ngaahi lea pē ʻaʻaú ha ngaahi poini foʻou ʻokú ke ako. ʻI hono fakaivifoʻou hoʻo manatú ʻi he hili pē haʻo lau ha foʻi fakakaukau, te ke fakalahi ai ʻa e lōloa ʻo e taimi ʻe lava ke ke manatuʻi ai ʻa e poiní.
ʻI he ngaahi ʻaho siʻi hoko maí leva, kumi ki ha faingamālie ke fakamanatu ai ʻa e meʻa naʻá ke laú ʻaki hono vahevahe atu ʻa e fakamatalá ki ha taha kehe. Te ke fai nai ia mo ha mēmipa ʻi he fāmilí, tokotaha ʻi he fakatahaʻangá, ko ha kaungāngāue, ko ha kaungāako, ko ha kaungāʻapi, pe ko ha taha ʻokú ke fetaulaki mo ia ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú. Feinga ke toutou leaʻaki ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻa tefitó kae toe pehē foki ki he ʻuhinga Fakatohitapu naʻe ngāueʻaki felāveʻi mo iá. Ko hono fai ení te ke maʻu ʻaonga ai, ʻo tokoni ke fokotuʻu maʻu ʻa e ngaahi meʻa mahuʻingá ʻi hoʻo manatú; ʻe toe maʻu ʻaonga ai ʻa e niʻihi kehé.
Fakalaulauloto ki he Ngaahi Meʻa Mahuʻingá
ʻI he tānaki atu ki hono fakamanatu ʻa e meʻa kuó ke laú pea mo e talanoa ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo iá, te ke ʻiloʻi koe fakalaulauloto ki he ngaahi meʻa mahuʻinga kuo akó ʻoku ʻaonga. Ko e ongo hiki Tohitapu ko ʻĒsafe mo Tēvitá naʻá na fai ia. Naʻe pehē ʻe ʻĒsafe: “Teu manatu ki he gaahi gaue a Jihova: koe mooni teu manatu ki hoo gaahi mana i mua. Teu fakalaulauloto foki ki hoo gaue kotoabe, o talanoa ki hoo gaahi faiaga.” (Sāme 77:11, 12, PM) Naʻe tohi ʻe Tēvita ʻa e tuʻunga meimei tatau: “[Naʻá ku] fakalaulauloto kiate koe i he gaahi lakaga leo i he bouli,” pea “Oku ou manatu ki he gaahi aho i mua; oku ou fakalaulauloto ki hoo gaue kotoabe.” (Sāme 63:6, PM; 143:5, PM) ʻOkú ke fai ia?
Ko e fakakaukau loloto mo tokangataha ko ia ki he meʻa ʻokú ke fakalaulauloto ki ai ʻi he ngaahi ngāue ʻa Sihová, ko hono ngaahi ʻulungāngá, mo e ngaahi fakahāhā ʻo hono finangaló ʻokú ne fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono tokoniʻi pē koe ke ke manatuʻi ʻa e ngaahi foʻi moʻoní. Kapau ʻokú ke tōʻongaʻaki ʻa e fakakaukau peheé, te ne ʻai ke maongo ʻa e ngaahi meʻa mātuʻaki mahuʻinga moʻoní ki ho lotó. Te ne fakafuo ʻa e faʻahinga tokotaha ʻokú ke ʻi ai ʻi lotó. Ko e ngaahi manatu ʻoku faí te ne fakafofongaʻi hoʻo ngaahi fakakaukau taupotu ʻi lotó.—Sāme 119:16.
Ko e Ngafa ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá
ʻI he feinga ke manatuʻi ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻa Sihová pea mo e ngaahi meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻikai ke līʻekina ai kitautolu. ʻI he pō ki muʻa ʻi heʻene pekiá, naʻe tala ʻe Sīsū ki hono kau muimuí: “Ko e ngaahi meʻa ni kuo u tala atu ʻi heʻeku kei ʻiate kimoutolu. Ka ko e Taukapo [“tokoni,” NW] ko e Laumālie Māʻoniʻoni, ʻa ia ʻe fekau mai ʻe he Tamai ʻi hoku hingoa, ko e Toko Taha ko ia te ne ako kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē, pea te ne fakamanatu kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē kuo u lea ʻaki kiate kimoutolu.” (Sione 14:25, 26) Ko Mātiu mo Sioné naʻá na ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga naʻe ʻi aí. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa ʻene hoko ko ha tokoni pehē kiate kinaua? ʻIo, ko e moʻoni! ʻI he taʻu nai ʻe valu ki mui ai, naʻe fakakakato ai ʻe Mātiu ʻa ʻene tohi ʻa e ʻuluaki fakamatala fakaikiiki fekauʻaki mo e moʻui ʻa Kalaisí, ʻo kau ai ʻa e ngaahi manatu mahuʻinga taʻehanotatau ko ia hangē ko e Malanga ʻi he Moʻungá pea mo e fakaʻilonga fakaikiiki ʻo e ʻi ai ʻa Kalaisí pea mo e fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻá. ʻI he taʻu ʻe ono-nima hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻa ʻene Kōsipelí, ʻo kau ai ʻa e ngaahi fakaikiiki ʻo e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻi he pō fakaʻosi naʻe fakamoleki ʻe he kau ʻapositoló mo e ʻEikí ki muʻa ʻi heʻene foaki ʻa ʻene moʻuí. ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko Mātiu mo Sione fakatouʻosi naʻá na maʻu ʻa e ngaahi manatu lahi fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe leaʻaki mo fai ʻe Sīsū lolotonga ʻena fakataha mo iá, ka naʻe fakahoko ʻe he laumālie māʻoniʻoní ha ngafa lahi ʻi hono fakapapauʻi naʻe ʻikai ke ngalo ʻiate kinaua ʻa e ngaahi fakaikiiki mahuʻinga naʻe fiemaʻu ʻe Sihova ʻi heʻene Folofola kuo tohí.
ʻOku ngāue ʻa e laumālie māʻoniʻoní ko ha tokoni ki he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻaho ní? ʻAupito! Ko e moʻoni, ko e laumālie māʻoniʻoní ʻoku ʻikai ke ne faʻo ki hotau ʻatamaí ʻa e ngaahi meʻa kuo ʻikai ʻaupito te tau akó, ka ʻoku ngāue ia ko ha tokoni ke ne fakafoki mai ki hotau ʻatamaí ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga kuo tau ako ʻi he kuohilí. (Luke 11:13; 1 Sione 5:14) ʻI he malanga hake leva ʻa e fiemaʻú, ʻoku ueʻi ʻetau ngaahi malava fakaefakakaukaú ke ne “fakamanatu . . . ʻa e ngaahi lea naʻe folofolaʻaki ʻi muʻa ʻe he kau Palofita tapu, mo e fekau ʻa e ʻEiki mo Fakamoʻui.”—2 Pita 3:1, 2.
‘Kuo Pau ke ʻOua Naʻa Ngalo ʻIate Kimoutolu’
Naʻe toutou fakatokanga ʻa Sihova ki ʻIsileli: ‘Kuo pau ke ʻoua naʻa ngalo ʻiate kimoutolu.’ Naʻe ʻikai pehē naʻá ne ʻamanekina te nau manatuʻi kakato ʻa e meʻa kotoa pē. Ka naʻe ʻikai fiemaʻu ke nau mātuʻaki femoʻuekina ʻi he ngaahi ngāue fakafoʻituituí ʻo nau tekeʻi ai ki mui ʻenau manatu ki he ngaahi feangainga ʻa Sihová. Naʻe pau ke nau hanganaki fakamoʻui ʻenau ngaahi manatu fekauʻaki mo e fakahaofi kinautolu ʻe Sihova ʻi he taimi naʻe taaʻi ai ʻe heʻene ʻāngeló ʻa e ʻuluaki fānau kotoa ʻa ʻIsipité pea pehē ki he taimi naʻe fakaava ai ʻe Sihova ʻa e Tahi Kulokulá peá ne toki tāpuni ia, ʻo melemo ai ʻa Felo mo ʻene kau taú. Naʻe pau ke manatuʻi ʻe he kau ʻIsilelí naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ʻene Laó ʻi Moʻunga Sainai pea naʻá ne taki kinautolu ʻi he toafá pea ki he Fonua ʻo e Talaʻofá. Naʻe pau ke ʻoua naʻa ngalo ʻiate kinautolu ʻi he ʻuhinga ko e ngaahi manatu ki he ngaahi meʻá ni naʻe pau ke hokohoko atu ke ʻi ai hano kaunga loloto ʻi heʻenau moʻui fakaʻahó.—Teu. 4:9, 10; 8:10-18; Eki. 12:24-27; Sāme 136:15.
Ko kitautolu foki ʻoku totonu ke tau fai ha tokanga ke ʻoua naʻa ngalo. ʻI heʻetau fekuki mo e ngaahi tenge ʻo e moʻuí, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi ʻa Sihova, ʻo manatuʻi ʻa e faʻahinga ʻOtua ko iá pea mo e ʻofa naʻá ne fakahaaʻi ʻi he meʻaʻofaʻaki ʻa hono ʻAló, ʻa ia naʻá ne tokonaki mai ha huhuʻi ki heʻetau ngaahi angahalá koeʻuhi ke tau lava ʻo maʻu ai ʻa e moʻui haohaoá ʻo taʻengata. (Sāme 103:2, 8; 106:7, 13; Sione 3:16; Loma 6:23) Ko e lau Tohitapu tuʻumaʻú pea mo e kau longomoʻui ʻi he ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá pea ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú te ne tauhi ai ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻinga ko ení ke moʻui ʻiate kitautolu.
ʻI he fehangahangai mo ha ngaahi fili, lalahi pe siʻisiʻi, fakamanatuʻi ʻa e ngaahi moʻoni mātuʻaki mahuʻinga ko iá, pea tuku ke ne tākiekina hoʻo fakakaukaú. ʻOua ʻe ngalo. Hanga kia Sihova ki ha tataki. ʻI he ʻikai ke vakai ki he ngaahi meʻá mei he tuʻunga fakakakano peé pe falala ki he hehema ʻa ha loto taʻehaohaoá, ʻeke hifo kiate koe, ‘Ko e hā ʻa e akonaki pe ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku totonu ke ʻi ai hano kaunga ki heʻeku filí?’ (Pal. 3:5-7; 28:26) ʻE ʻikai lava ke ke fakamanatuʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe ʻikai ʻaupito te ke lau pe fanongoá. Ka ʻi hoʻo tupulaki ʻi he ʻilo totonu mo e ʻofa kia Sihová, ʻe fakalahi ai ʻa e tukuʻanga meʻa ʻo e ʻilo ʻe lava ke tokoniʻi koe ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ke ke manatuʻí, pea ko e tupulekina hoʻo ʻofa kia Sihová te ne ueʻi koe ke ke ngāue ʻo fehoanaki mo ia.