Tohi Tohi Tapu Fika 29—Sioeli
Tokotaha-Tohí: Sioeli
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Siuta
Kakato Hono Tohí: 820 K.M. n. (?)
ʻI HEʻENAU tanunu maí, ʻoku fakaʻauha ʻe ha fuʻu fanga ʻinisēkite ʻa e fonuá. Ko e afi ʻi muʻa pea mo e ulo ʻi mui ʻiate kinautolú ʻokú ne fakakakato ʻa e fakaʻauhá. ʻOku ʻi ai ʻa e honge ʻi he feituʻu kotoa pē. ʻOku liliu ʻa e laʻaá ki he fakapoʻuli pea mo e māhiná ki he toto, he ʻoku ofi ʻa e ʻaho lahi mo fakalilifu ʻo Sihová. ʻOkú ne ʻomai ʻa e fekau ke toʻo ʻa e hele ʻauhaní pea fakatahatahaʻi mai ʻa e ngaahi puleʻangá ki he fakaʻauha. Kae kehe ʻe “ai ha kau hao.” (Sioeli 2:32) Ko e fakakaukau atu ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko fakaofo ko ení ʻokú ne ʻai ʻa e kikite ʻa Sioelí ke fakatou mātuʻaki fakamānako mo ʻaonga lahi kiate kitautolu.
2 ʻOku kamataʻaki ʻa e tohí ʻo pehē “ko e folofola ʻa Sihova ʻa ia naʻe hoko kia Sioeli foha ʻo Petueli.” ʻOku ʻikai ke tala mai ʻe he Tohi Tapú ha toe meʻa lahi ange ʻi he meʻá ni ʻo fekauʻaki mo Sioeli tonu. Ko e pōpoaki fakaekikité ʻa ia ʻoku fakamamafaʻí ʻo ʻikai ko hono tokotaha-tohí. Ko e hingoa “Sioeli” (faka-Hepelū, Yoh·ʼelʹ) ʻoku mahino ko hono ʻuhingá “ko Sihova ʻa e ʻOtuá.” Ko e tuʻunga maheni lelei ʻa Sioeli mo Selusalemá, ko hono temipalé pea mo e ngaahi fakaikiiki ʻo e ngāue fakaetemipalé ʻoku fakahaaʻi nai ai naʻá ne hiki ʻa ʻene tohí ʻi Selusalema pe ʻi Siuta.—Sioeli 1:1, 9, 13, 14; 2:1, 15, 16, 32.
3 Naʻe hiki ʻanefē ʻa e tohi Sioelí? ʻOku ʻikai lava ke fakahaaʻi papau ia. ʻOku ʻomai ʻe he kau mataotaó ʻa e ngaahi taimi kehekehe ʻo lele mei he ki muʻa ʻi he 800 K.M. ki he 400 K.M. nai. Ko e fakamatalaʻi ʻo e fakamāuʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi puleʻangá ʻi he tokalelei ʻo Sihosafaté ʻoku fokotuʻu mai ai naʻe hiki ʻe Sioeli ʻa ʻene kikité ʻi ha taimi hili ʻa e fuʻu ikuna ʻa Sihova maʻa Tuʻi Sihosafate ʻo Siutá, pea mei ai ki he hili ʻa e hoko ʻa Sihosafate ko e tuʻi ʻi he 936 K.M. (Sioeli 3:2, 12; 2 Kal. 20:22-26) Naʻe hiki lea nai ʻa e palōfita ko ʻĒmosí mei he konga tohi ʻa Sioelí. ʻI he meʻá ni, ʻe ʻuhinga leva ia naʻe hiki ʻa e kikite ʻa Sioelí ki muʻa ʻi he kikite ko ia ʻa ʻĒmosí, ʻa ia naʻá ne kamata kikite ʻi ha taimi he vahaʻa ʻo e 829 mo e 804 K.M. (Sioeli 3:16; Emosi 1:2) Ko ha taimi ki muʻa ange ʻe toe fakahaaʻi nai ia ʻi he tuʻunga ʻo e tohí ʻi he tohi ʻoku kau ʻi he tohi faka-Hepeluú ʻi he vahaʻa ʻo Hosea mo ʻEmosí. Ko ia ai, ko ha taimi ʻoku fakafuofua ko e 820 K.M. ʻoku fokotuʻu mai ki he kikite ʻa Sioelí.
4 Ko e alafalalaʻanga ʻa e kikité ʻoku fakamoʻoniʻi ia ʻe he ngaahi hiki lea mo e ngaahi lave ki ai ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI he ʻaho Penitekosí, naʻe lea ai ʻa Pita ʻo fekauʻaki mo e “palōfita ko Sioeli” pea ngāueʻaki ʻa e taha ʻo ʻene ngaahi kikité. Naʻe hiki ʻe Paula ʻa e kikite tatau pea fakahaaʻi ʻa hono fakahoko fakatouʻosi ki he Siú mo e ʻikai ko e Siú. (Sioeli 2:28-32; Ng. 2:16-21; Loma 10:13) Ko e ngaahi kikite ʻa Sioeli fekauʻaki mo e ngaahi puleʻanga kaungāʻapí naʻe fakahoko kotoa. Ko e kolo lahi ko Tāiá naʻe ʻākoloʻi ia ʻe Nepukanesa, pea ki mui ai ko e kolo lahi ʻo e motú naʻe fakaʻauha ia ʻe ʻAlekisānita ko e Lahi. Naʻe ʻauha tatau mo Filisitia. Naʻe hoko ʻa ʻĪtomi ko ha toafa mamate. (Sioeli 3:4, 19) Naʻe ʻikai ʻaupito fehuʻia ʻe he kau Siú ʻa e tuʻunga ʻo e kau ʻa e tohi Sioelí, pea naʻa nau fokotuʻu ʻa e tohí ʻo fika ua ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻoku taku ko e kau palōfita mahuʻinga siʻi angé.
5 Ko e sīpinga ʻo e tohi Sioelí ʻoku fakatou mataʻāʻā mo fakamatala meʻa. ʻOkú ne toutou fai ʻa e fakamamafa pea ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea fakahoatatau mahino. ʻOku ui ʻa e fanga heʻé ko ha puleʻanga, ko ha kakai pea ko ha kau tau. Ko honau nifó ʻoku hangē ko e nifo ʻo e fanga laioné, ko honau fōtungá ʻoku hangē ha fanga hōsí pea ko ʻenau ongo maí ʻoku hangē ha ngaahi saliote ʻa ha kau tau ʻoku teu ki he taú. ʻOku lave ʻa e Interpreter’s Bible ki ha maʻuʻanga fakamatala ki hono puleʻi ʻo e heʻé ʻi heʻene pehē: “Ko e fakamatala ʻa Sioeli fekauʻaki mo e fakatūʻuta ʻa e fanga heʻé kuo ʻikai ʻaupito ke lakasi ia ʻi he tonu fakaofo ʻa ʻene fakaikiikí.”a Fanongo he taimí ni ʻi hono kikiteʻi ʻe Sioeli ʻa e ʻaho fakalilifu ʻo Sihová.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
12 Kuo fakamatalaʻi ʻe he kau hiki fakamatala ʻe niʻihi ʻa Sioeli ko ha palōfita ʻo e fakatuʻatamaki. Kae kehe, mei he tuʻunga ʻo e vakai ʻa e kakai tonu ʻa e ʻOtuá, ʻokú ne hā ko ha tokotaha fanongonongo ʻo e ngaahi ongoongo fakafiefia ʻo e fakahaofi. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e foʻi fakakaukau ko ení ʻi he Loma 10:13, ʻi heʻene pehē: “He ʻilonga ʻa ia ʻe tautapa ki he huafa ʻo e ʻEiki [pe Sihová] ʻe fakamoʻui.” (Sioeli 2:32) Naʻe ʻi ai ha fakahoko mahino ʻo e kikite ʻa Sioelí ʻi he ʻaho Penitekosí ʻi he 33 T.S. ʻI he taimi ko iá naʻe fakamānavaʻi ai ʻa Pita ke ne fakamatalaʻi ko e lilingi hifo ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá ki he kau ākonga ʻa Kalaisí ko ha fakahoko ia ʻo e kikite ʻa Sioelí. (Ng. 2:1-21; Sioeli 2:28, 29, 32) Naʻe fai ʻe Pita ʻa e fakamamafa lahi ki he mahuʻinga fakaekikite ʻo e ngaahi lea ʻa Sioelí: “Ko ia te ne tautapa ki he huafa ʻo [pe Sihová] ʻe fakamoʻui.”—Ng. 2:21, 39, 40.
13 ʻOku lava ke sio ki he ngaahi faitatau mataʻāʻā ʻi he vahaʻa ʻo e mala ʻo e fanga heʻe naʻe fakamatalaʻi ʻe Sioelí pea mo e mala naʻe kikiteʻi ʻi he Fakahā vahe 9. ʻOku toe fakapoʻuli ai ʻa e laʻaá. Ko e fanga heʻe hangē ha fanga hōsí naʻa nau teuteu ki he tau, naʻa nau longoaʻa hangē ko e ngaahi salioté pea naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi nifo hangē ko e nifo ʻo e fanga laioné. (Sioeli 2:4, 5, 10; 1:6; Fkh. 9:2, 7-9) Ko e kikite ʻa Sioeli ʻi he Sioeli 2:31, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e liliu ʻo fakapoʻuli ʻa e laʻaá, ʻoku huʻufataha ia mo ha meʻa naʻe hoko ʻi he ngaahi lea ʻi he Aisea 13:9, 10 mo e Fakahā 6:12-17, pea pehē foki ki he Mātiu 24:29, 30, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻe Sīsū ʻoku kaunga ʻa e kikité ki he taimi te ne hoko mai ai ko e Fanautama ʻa tangatá fakataha mo e mālohi pea mo e lāngilangi lahi. Ko e ngaahi lea ʻo e Sioeli 2:11, ko e “ʻAho ʻo Sihova, ʻa e ʻaho lahi mo fakalilifu,” ʻoku lave mahino ki ai ʻi he Malakai 4:5. Ko e ngaahi fakamatala huʻufataha fekauʻaki mo e ‘ʻaho poʻuli mo kaupoʻulí’ ʻoku toe maʻu ia ʻi he Sioeli 2:2 mo e Sefanaia 1:14, 15.
14 Ko e kikite ʻa Fakahaá ʻoku fakatuʻotuʻa ai ki he “ʻAho Lahi” ʻo e houhau fakaʻotuá. (Fkh. 6:17) ʻOku toe kikite ʻa Sioeli fekauʻaki mo e taimi ko iá, ʻo fakahaaʻi ai ko e taimi ʻe hoko mai ai ʻa e “aho o Jihova” ki he ngaahi puleʻangá, ko e faʻahinga ʻoku ui kiate ia ki he maluʻí mo e fakahaofí ‘ʻe fakamoui.’ “Ko Sihova ko e hufanga ki hono kakai.” ʻE toe fakafoki mai ʻa e lakalakaimonū ʻi ʻĪtení: “Pea ʻe hoko ʻi he taimi ko ia, ʻe huhua hifo ʻa e ngaahi moʻunga ko e uaine, pea ʻe fetafeʻi ʻa e ngaahi maʻolunga ko e huʻakau, pea ʻe vaia ʻa e ngaahi halangavai kotoa ʻo Siuta; pea ʻe ʻalu ha tufu mei he fale ʻo Sihova.” ʻI hono ʻomai ʻa e ngaahi talaʻofa lelei ko eni ʻo e toe fakafokí, ʻoku toe fakavīkivikiʻi ai ʻe Sioeli ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihova ko e ʻOtuá pea kole maʻá e faʻahinga ʻoku loto-moʻoní ʻo makatuʻunga ʻi Heʻene fuʻu mēsí: “Tafoki kia Jihova, ko ho mou Otua: he oku ne agalelei mo aloofa, o tuotuai ki he houhau, bea oku ne agaofa lahi.” Ko e faʻahinga kotoa ʻoku tokanga ki he kole fakamānavaʻi ko ení te nau utu ʻa e ngaahi ʻaonga taʻengata.—Sioeli 2:1, 32, PM; Soel 3:16, 18; 2:13, PM.
[Fakamatala ʻi lalo]
a 1956, Vol. VI, peesi 733.