LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bsi07 p. 21-23
  • Tohi Tohi Tapu Fika 34​—Nehumi

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tohi Tohi Tapu Fika 34​—Nehumi
  • “Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 15
  • Kaveinga Tokoni
  • ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
“Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 15
bsi07 p. 21-23

Tohi Tohi Tapu Fika 34​—Nehumi

Tokotaha-Tohí: Nēhumi

Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Siuta

Kakato Hono Tohí: Ki muʻa he 632 K.M.

“KO E tala mamafa ki Ninive.” (Nehu. 1:1, PM) Ko e kikite ʻa Nēhumí ʻoku kamata ia ʻaki ʻa e ngaahi lea fakaʻamanaki kovi ko ení. Ka ko e hā naʻá ne fai ai ʻa e talaki ko eni ʻo e malá? Ko e hā ʻoku ʻiloa fekauʻaki mo Ninive ʻo e kuonga muʻá? Ko hono hisitōliá ʻoku fakanounouʻi ia ʻe Nēhumi ʻi he ongo foʻi lea ʻe ua: “Kolo totoʻia.” (3:1) Ko e ongo foʻi māʻolunga ʻe ua ʻoku tuʻu ʻi he hahake ʻo e veʻe Vaitafe Taikilisí ʻo fehangahangai mo e kolo ʻi onopooni ko Mosul, ʻi he fakatokelau ʻo ʻIulakí, ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e tuʻuʻanga ʻo Ninive ʻo e kuonga muʻá. Naʻe ʻai ia ʻo mālohi lahi ʻe he ngaahi ʻā mo e ngaahi luo vai takatakai, pea ko e kolomuʻa ia ʻo e ʻEmipaea ʻAsīliá ʻi he konga ki mui ʻo hono hisitōliá. Kae kehe, ko e tupuʻanga ʻo e koló ʻoku foki ia ki he ngaahi ʻaho ʻo Nimiloté, ko e “‘fuʻu toʻa tulimanu ʻo fakafepaki kia Sihova.’ . . . Naʻá ne ʻalu atu ki ʻAsīlia peá ne kamata ʻe ia tonu ke langa ʻa Ninive.” (Sen. 10:​9-11, NW) Naʻe maʻu ai ʻe Ninive ha kamataʻanga kovi. Naʻá ne hoko ai ʻo ʻiloa tautefito ʻi he lolotonga ʻa e pule ʻa Sākoni, Senakalipe, ʻEsa-hatoni, mo ʻAsapanipale, ʻi he vahaʻa taimi fakaʻosiʻosi ʻo e ʻEmipaea ʻAsīliá. ʻI he ngaahi taú mo e ngaahi ikuná, naʻá ne fakakoloaʻiaʻi ia ʻaki ʻa e koloa veté pea hoko ʻo ongoongoa ʻi he fakamatala fekauʻaki mo e tōʻongafai anga-fakamamahi mo fītaʻa ʻa ia naʻe fakahoko ʻe hono kau pulé ki he fuʻu tokolahi ʻo e kau pōpulá.a ʻOku pehē ʻe C. W. Ceram, ʻi he peesi 266 ʻo ʻene tohi ko e Gods, Graves and Scholars (1954): “Naʻe maongo ki Ninive ʻa e lāuʻilo ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo ʻikai ki ha meʻa kehe ka ko e fakapō, faʻao fakamālohi, fakavaivaiʻi, pea mo e fakamālohiʻi ʻa e vaivaí; ʻaki ʻa e taú pea mo e founga kotoa pē ʻo e fakamālohi fakaesinó; ʻaki ʻa e ngaahi ngāue ʻa e haʻa ʻo e kau pule lingitoto ʻa ia naʻa nau lōmekina ʻa e kakaí ʻaki ʻa e meʻa fakalilifu pea naʻe faʻa fakapapauʻi ʻenau lavameʻá ʻaki ʻa e ngaahi feʻauhi naʻe anga-fakamamahi lahi ange ia ʻiate kinautolu.”

2 Fēfē ʻa e lotu ʻa Ninivé? Naʻa nau lotu ki ha kulupu lahi ʻo e ngaahi ʻotua, ʻa ia ko e tokolahi ai ko e haʻu mei Pāpilone. Ko hono kau takí naʻa nau kole tokoni ki he ngaahi ʻotua ko ení ʻi heʻenau ʻalu ke fakaʻauha mo fakaʻauhamālié, pea ko hono kau taulaʻeiki mānumanú naʻa nau fakaʻaiʻai ʻa ʻene ngaahi feingatau ʻo e ikuná, ʻi he fakatuʻotuʻa atu ki he totongi lahi mei he koloa veté. ʻI heʻene tohi ko e Ancient Cities (1886, peesi 25), ʻoku pehē ai ʻe W. B. Wright: “Naʻa nau lotu ki he mālohingá, pea naʻe leaʻaki ʻenau ngaahi lotú ki he ngaahi fuʻu ʻaitoli maka lalahi pē, ʻo e fanga laione mo e fanga pulu tangata ʻa ia ko honau ngaahi fuʻu vaʻé, ngaahi kapakauʻi ʻīkalé mo e ngaahi ʻuluʻi tangatá ko e ngaahi fakaʻilonga ia ʻo e mālohi, loto-toʻa mo e ikuna. Ko e taú ʻa e ngāue ʻa e puleʻangá, pea ko e kau taulaʻeikí ko e kau fakaʻaiʻai taʻetuku ia ʻo e taú. Naʻe tokoniʻi lahi kinautolu mei he ngaahi koloa vete ʻi he ikuná, ʻa ia naʻe vaheʻi tuʻumaʻu ange kiate kinautolu ha peseti pau ki muʻa ke vahevahe ʻa e niʻihi kehé, he ko e matakali ʻo e kau fai faʻao fakamālohi ko ení naʻa nau ʻi he tuʻunga fakalotu tōtuʻa.”

3 Ko e kikite ʻa Nēhumí, neongo naʻe nounou, ʻoku fonu ia ʻi he meʻa mahuʻinga. Ko e meʻa pē ʻoku tau ʻiloʻi ʻo kau ki he palōfitá tonu ʻoku ʻi he Nehumi 1:1 veesi kamatá: “Ko e tohi ʻo e visone ʻa Nehumi ko e tangata ʻElekosi.” Ko hono hingoá (faka-Hepeluú, Na·chumʹ) ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha-Fakafiemālie.” Ko ʻene pōpoakí naʻe ʻikai moʻoni ko ha fakafiemālie ia ki Ninive, ka ki he kakai moʻoni ʻa e ʻOtuá, he naʻe tala ai ʻa e fakanonga pau mo tuʻuloa mei ha fili taʻefaimeesi mo mālohi. ʻOku toe fakafiemālie foki ʻa e ʻikai lave ʻa Nēhumi ʻo kau ki he ngaahi angahala ʻa hono kakaí tonu. Neongo ʻoku ʻikai ʻiloʻi pau ʻa e tuʻuʻanga ʻo ʻElekosí, ʻoku hā ngalingali naʻe hiki ʻa e kikité ʻi Siuta. (Nehu. 1:15) Ko e tō ʻa Ninivé, ʻa ia naʻe hoko ʻi he 632 K.M., naʻe kei ʻi he kahaʻú ʻi he taimi naʻe hiki ai ʻe Nēhumi ʻa ʻene kikité, pea ʻokú ne fakahoa ʻa e meʻa ko eni naʻe hokó ki he tō ʻa Nō-ʻĀmoni (Thebes, ʻi ʻIsipité) ʻa ia naʻe hoko he taimi nounou ki muʻa ʻi he meʻá ni. (3:8) Ko ia ai, kuo pau naʻe tohi ʻe Nēhumi ʻa ʻene kikité ʻi ha taimi lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ko ení.

4 ʻOku makehe ʻa e sīpinga ʻo e tohí. ʻOku ʻikai ʻi ai ha ngaahi foʻi lea fakalahi. Ko ʻene longomoʻuí mo ʻene moʻoní ʻoku fehoanaki ia mo ʻene hoko ko e konga ʻo e ngaahi tohi fakamānavaʻí. ʻOku ʻi he tuʻunga māʻolunga ʻa Nēhumi ʻi he lea fakamatalaʻi, fakaueʻiloto mo maeʻeeʻá, pea pehē ki he ngaahi kupuʻi lea fakangeingeia, māʻalaʻala ʻa e lea fakatātaá pea ʻi he fakamatalaʻi mahino lelei ʻa e anga ʻo e leá. (1:​2-8, 12-14; 2:​4, 12; 3:​1-5, 13-15, 18, 19) Ko e lahi taha ʻo e vahe ʻuluakí ʻoku hā ia ʻi he sīpinga ʻo ha maau fakaʻakolositiki. (1:​8, NW, fakamatala ʻi lalo) Ko e sīpinga ʻa Nēhumí ʻoku toe ʻai ke fakaʻofoʻofa ia ʻe he taha pē ʻa ʻene kaveingá. ʻOkú ne fakaliliʻa fakaʻaufuli ki he fili anga-lavaki ʻo ʻIsilelí. ʻOkú ne sio taha pē ki he mala ki Ninivé.

5 Ko e alafalalaʻanga ʻo e kikite ʻa Nēhumí ʻoku fakamoʻoniʻi ia ʻe he totonu ʻa hono fakahokó. ʻI he ʻaho ʻo Nēhumí, ko hai ia ha toe taha ka ko ha palōfita ʻa Sihova ʻe fakatoʻotoʻa ke ne tala ki muʻa ko e kolomuʻa pōlepole ʻo e hau ʻi he māmaní ko ʻAsīliá ʻe lava ke fai ʻa e hū ki ai ʻi he “gaahi mataba oe gaahi vaitafe,” ʻe fakaʻauha ʻa hono palasí, pea ko ia tonu te ne hoko ko e “atā, mo gaogao mo lala”? (2:​6-10, PM) Ko e meʻa naʻe hoko atu aí naʻe fakahaaʻi ai ko e kikité ko e fakamānavaʻi moʻoni ia ʻe he ʻOtuá. Ko e ngaahi lēkooti fakahisitōlia ʻa e tuʻi Pāpilone ko Napopolasá ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e kapa ʻo Ninive ʻe he kau Mītiá mo e kau Pāpiloné: “Ko e koló [naʻa nau fulihi] ki ha ngaahi fokotuʻunga maumau mo e ngaahi foko[tuʻunga (maka) . . . ].”b Naʻe mātuʻaki fakaʻaufuli ʻa e maumauʻi ʻo Ninivé he naʻa mo hono tuʻuʻangá naʻe ngalo ia ʻi he ngaahi senituli lahi. Naʻe hoko ʻo luma ʻa e kau fakaanga ʻe niʻihi ki he Tohi Tapú ʻi he tuʻunga ko ení, heʻenau pehē naʻe ʻikai ʻi ai ha Ninive ia.

6 Kae kehe, ʻoku toe tānaki atu ki he fakamoʻoni ʻo e alafalalaʻanga ʻo e tohi Nehumí, ʻa hono ʻiloʻi ʻa e tuʻuʻanga ʻo Ninivé, pea naʻe kamata ai ha ngaahi keli ʻi he senituli hono 19. Naʻe fakafuofua ko e toni ʻe laui miliona ʻo e kelekelé naʻe pau ke hiki kae keli fakaʻaufuli hake ia. Ko e hā ʻa e meʻa kuo maʻu hake ʻi Ninivé? Ko e meʻa lahi ʻokú ne poupouʻi ʻa e totonu ʻo e kikite ʻa Nēhumí! Ko e fakatātaá, ko e ngaahi maka fakamanatu mo e ngaahi lea kuo tongi ʻo e koló ʻoku fakamoʻoni ai ki heʻenau ngaahi anga-fakamamahí, pea ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi toetoenga ʻo e ngaahi fuʻu maka tā tongitongi lalahi ʻo e fanga pulu tangata mo e fanga laione kapakau. Tā neʻineʻi ke lea ʻa Nēhumi fekauʻaki mo ia ko e “nofoʻanga ʻo e fanga laione”!—2:​11.c

7 Ko e kau ʻa e tohi Nehumí ʻoku fakahaaʻi ia ʻi hono tali ʻa e tohí ʻe he kau Siú ko e konga ʻo e Tohi Tapu fakamānavaʻí. ʻOku feongoongoi kakato ia mo e toenga ʻo e Tohi Tapú. ʻOku leaʻaki ʻa e kikité ʻi he huafa ʻo Sihová, ʻa ia ʻoku fai ʻa e fakamoʻoni mālohi ki hono ngaahi ʻulungāangá mo e tuʻunga aoniú.

ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ

11 Ko e kikite ʻa Nēhumí ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu tefito. Ko e ngaahi lea kamata ʻo e vīsoné ʻoku toutou leaʻaki ai ʻa e ʻuhinga ʻa e ʻOtuá ki hono ʻomai ʻa hono ua ʻo e Fekau ʻe Hongofulú: “Ko e ʻOtua fuaʻa [pe kounaʻi ʻa e anga-līʻoa maʻataʻataá] ʻa Sihova.” ʻI he hili pē iá ʻokú ne ʻai ke ʻiloa ʻa e moʻoni ʻo ʻene “sauni ki hono kau fakamamahi.” Ko e loto-pōlepole anga-fakamamahi ʻa ʻAsīliá pea mo ʻenau ngaahi ʻotua panganí naʻe ʻikai lava ke nau fakahaofi ia mei he fakahoko ʻo e fakamaau ʻa Sihová. ʻOku lava ke tau tuipau ʻe fakahoko tatau ʻe Sihova ʻi he taimi totonu ʻa e fakamaau ki he fulikivanú kotoa. “Ko Sihova ko e taha tuai ki he houhau, pea kaukaua ʻi he ivi, pea ʻikai ʻaupito te ne fakaʻatā ʻa e halaia.” Ko ia ai, ko e fakamaau totonu mo e tuʻunga aoniu ʻo Sihová ʻoku hakeakiʻi ia ʻi heʻene fakaʻauhamālie ʻo ʻAsīlia mālohí. Naʻe hoko moʻoni ʻa Ninive ʻo “atā, mo gaogao mo lala.”—1:​2, 3; 2:​10, PM.

12 ʻI he kehe mei he hoko ʻo “tuʻusi ʻaupito” ʻa Ninivé, ʻoku fanongonongo ʻe Nēhumi ʻa e toe fakafoki ʻo e ‘langilangi ʻo Sekope mo Isilelí.’ ʻOku toe ʻomai ʻe Sihova ʻa e ngaahi ongoongo fakafiefia ki hono kakaí: “Vakai ʻi he ngaahi funga moʻunga ʻa siʻi vaʻe ʻo e talaongoongolelei, ʻo ia ʻoku fakaha ʻa e melino!” Ko e ngaahi ongoongo ko eni ʻo e melinó ʻoku ʻi ai ʻene fehokotaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ení? ʻOku hā mahino ia koeʻuhi ko hono ngāueʻaki ʻe ʻAisea ʻa e kupuʻi lea tatau, ka ʻokú ne tānaki atu ki ai ʻa e ngaahi foʻi lea: “ʻO ia ʻoku ongoongo mai ʻa e lelei, ʻo ia ʻoku fakaha ʻa e moʻui; ʻo ia ʻoku fanongonongo ki Saione, Kuo toe tuʻi ho ʻOtua!” (Nehu. 1:15; 2:2; Ai. 52:​7) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ʻapositolo ko Paulá ʻi he Loma 10:15 ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e kupuʻi leá ki he faʻahinga ʻoku fekau atu ʻe Sihova ko e kau malanga Kalisitiane ʻo e ongoongo leleí. Ko e faʻahingá ni ʻoku nau fanongonongo ʻa e ‘ongoongolelei ʻo e puleʻangá.’ (Mt. 24:14) ʻI he hoko moʻoni ʻa e ʻuhinga ʻo hono hingoá, ʻoku tokonaki mai ʻe Nēhumi ʻa e fakafiemālie lahi ki he faʻahinga kotoa ʻoku nau kumi ʻa e melino mo e fakamoʻui ʻoku hoko mai mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e faʻahingá ni kotoa te nau ʻiloʻi pau ‘ʻOku lelei ʻa Sihova, ko e hufanga ʻi he ʻaho ʻo e ʻefihiá kiate kinautolu ʻoku hufanga kiate iá.’—Nehu. 1:7.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 201.

b Ancient Near Eastern Texts, ʻetitaʻi ʻe J. B. Pritchard, 1974, peesi 305; ngaahi haʻi ʻanautolu; Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 958.

c Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 955.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share