Ko e Kau Kolisianí—Ko e Ako Tohitapú Naʻá Ne ʻAi Kinautolu Ke Nau Kehe
Kuó ke fanongo ʻi he kau kolisianí?
Ko e kiʻi kulupu fakalotu hōlani valevale ko eni ʻi he senituli hono 17 naʻe kehe ia mei he ngaahi siasi ne ʻosi fokotuʻu ʻo e taimi ko iá. ʻO anga-fēfē, pea ko e hā ʻe lava ke tau ako meiate kinautolú? Ke maʻu ia, tau toe fakafoki angé ki mui ʻa e taimí.
ʻI HE 1587, naʻe tūʻuta ai ʻa Sēkopusi ʻĀminiasi (pe ko Sēkope Hāmeniseni) ʻi he kolo ko Amsterdam. Naʻe ʻikai faingataʻa ʻene kumi ngāué, he naʻe maongo ʻa hono kiʻi fakamatala lēkōtí. ʻI hono taʻu 21, naʻá ne maʻu tohi fakamoʻoni ako ai mei he ʻUnivēsiti Leiden ʻo Hōlaní. Hili iá, naʻá ne nofo ai ʻi he taʻu ʻe ono ʻi Suisalani, ʻo ako teolosia ʻia Théodore de Bèze, ʻa e fetongi ki he Tokotaha-Fakalelei Palotisani ko Sione Kalaviní. Naʻe ʻikai ha ofo ʻi he leleiʻia ʻa e kau Palotisani ʻi Amsterdam ke fakanofo ʻa ʻĀminiasi taʻu 27 ko e taha ʻo ʻenau kau faifekaú! Neongo ia, ʻi ha ngaahi taʻu siʻi ki mui ai, naʻe fakaʻiseʻisa ʻa e kau mēmipa tokolahi ʻo e siasí ʻi heʻenau filí. Ko e hā hono ʻuhingá?
Ko e ʻĪsiu ʻo e Tomuʻa Fakapapauʻi ʻo e Tufakangá
Taimi nounou pē hili e kau ʻa ʻĀminiasi ʻi honau kau faifekaú ne malanga hake ha taʻemanonga ʻi he kau Palotisani ʻo Amsterdam fekauʻaki mo e tokāteline ʻo e tomuʻa fakapapauʻi ʻo e tufakangá. Naʻe hoko ʻa e tokāteliné ni ko e konga tefito ʻo e tui faka-Kalaviní, ka naʻe ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e siasí ko ha ʻOtua ʻa ia kuó ne tomuʻa fakapapauʻi ʻa e tufakanga ko e fakamoʻui ki he niʻihi mo e fakahalaia ki he niʻihi kehé naʻe anga-fefeka mo taʻetotonu. Naʻe ʻamanekina ʻe he kau tui faka-Kalaviní ko ʻĀminiasí, ʻi heʻene hoko ko ha tokotaha ako ʻa Bèze, te ne fakatonutonu ʻa e kau fakakaukau kehé. Kae kehe, ʻi hono kehé naʻe kau ʻa ʻĀminiasi ia mo e kau fakakaukau kehé, ʻo fakaʻohovale ia ki he kau tui faka-Kalaviní. ʻI he aʻu ki he 1593 ne tupu ʻo lahi ʻaupito ʻa e fakakikihí ʻo mavaeua ai ʻa e kau Palotisani ʻo e koló ki he kulupu ʻe ua—ko e faʻahinga naʻa nau poupouʻi ʻa e tokāteliné mo e faʻahinga ko ia naʻa nau talitekeʻi iá, ʻa e kau fakaangaangá.
ʻI ha kiʻi taʻu siʻi, naʻe iku ʻa e fakakikihi fakafeituʻu ko ení ki ha māvahevahe ʻi he Palotisaní ʻi he fonuá kotoa. Faifai atu pē, ʻi Nōvema 1618 ne iku ai ʻa e tuʻungá ni ki he tauʻaki fusiloto. Ko e kau tui faka-Kalaviní, ʻi hono poupouʻi ʻe he kau taú mo e lau ʻa e kakaí, naʻa nau fekauʻi ʻa e kau taʻelotó (ne ui he taimi ko iá ko e kau Fakafepakía) ki ha kōsilio fakafonua, ko e Sinoti Palotisani ʻo Dordrecht. ʻI he ngataʻanga ʻo e fakatahá, ne ʻoange ai ki he kau faifekau Fakafepaki kotoa pē ha fili: Ke fakamoʻoni hingoa ʻi ha aleapau ke ʻoua ʻaupito ʻe toe malanga, pe mavahe mei he fonuá. Naʻe fili ʻa e tokolahi tahá ke kapusi. Naʻe fetongi ʻe he kau faifekau Kalavini fefeká ʻa e kau faifekau Fakafepaki ne mavahé. Naʻe ikuna ʻa e tui faka-Kalaviní—pe ko e anga ia ʻo e ʻamanaki ʻa e sinotí.
Fanauʻi mo e Tupu ʻa e Kau Kolisianí
Hangē pē ko ha toe feituʻu pē, ko e fakatahaʻanga Fakafepaki ʻi he kolo ko Warmond, ofi ki Leiden, ne mole ʻene faifekaú. Kae kehe, ʻi he ʻikai hangē ko ha toe feituʻu, naʻe ʻikai ke tali ʻe he fakatahaʻangá ʻa e fetongi naʻe tali ʻe he sinotí. ʻIkai ko ia pē, ʻi he taimi ne tuku ai ʻe ha faifekau Fakafepaki ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa ʻene moʻuí ke toe foki ki Warmond ʻi he 1620 ke tokangaʻi ʻa e fakatahaʻangá, naʻe talitekeʻi mo ia foki ʻe he kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e fakatahaʻangá. Naʻe kamata ʻa e kau mēmipá ni ke fai fakapulipuli ʻenau ngaahi fakataha fakalotú ʻo taʻekau ai ʻa e tokoni ʻa ha faifekau. Naʻe ui ki mui mai ʻa e ngaahi fakatahá ni ko e ngaahi kolisi pea ko e faʻahinga naʻa nau haʻu ki aí, ko e kau Kolisiani.
Neongo ne tupu tefito hake ʻa e kau Kolisianí koeʻuhi ko e tuʻungá ʻo ʻikai ko e tefitoʻi moʻoní, naʻe vave pē ʻa e liliu ʻa e tuʻunga ko iá. Naʻe fakaʻuhinga ha mēmipa ʻo e fakatahaʻangá ko Gijsbert van der Kodde ʻo pehē ʻi he fakataha ʻo taʻekau ai ha tokangaʻi fakafaifekaú, naʻe ngāue ʻo fakatatau ofi ange ai ʻa e kulupú ki he Tohitapú pea ki he founga ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ʻi he ngaahi siasi ne ʻosi fokotuʻú. Naʻá ne pehē, ko e kalasi faifekaú, naʻe kamata ia ʻi he hili ʻa e mate ʻa e kau ʻapositoló ke tokonaki ai ha ngaahi ngāue ki he kau tangata naʻa nau taʻeloto ke ako ha ngāué.
ʻI he 1621, ko Van der Kodde mo e kau mēmipa fakakaukau tatau naʻa nau hiki ʻenau ngaahi fakatahá ki he kolo kaungāʻapi ko Rijnsburg.b ʻI ha ngaahi taʻu ki mui ai, ʻi he taimi naʻe molū hifo ai ʻa e fakatanga fakalotú kae feongoʻiʻakí, naʻe mafola ai ʻa e ongoongo ʻo e ngaahi fakataha ʻa e kau Kolisianí ʻi he fonuá kotoa pea manakoa ʻe he “kakai ʻo e ngaahi ʻātakai kehekehe,” hangē ko ia ko hono fakamatalaʻi ʻe he faihisitōlia ko Siegfried Zilverberg. Naʻe ʻi ai ʻa e kau Fakafepaki, kau Menonaiti, Sōsiniani, pea naʻa mo e kau teolosia. Ko e niʻihi ko e kau faama. Ko e niʻihi ko e kau faʻu-maau, kau pulusi tohi, kau toketā, mo e kau pisinisi. Ko e filōsefa ko Spinoza (Benedictus de Spinoza) pea mo e faiako ko Johann Amos Comenius (pe Jan Komenský), pehē foki ki he tokotaha tāvalivali ʻiloa ko Rembrandt van Rijn, naʻa nau faʻahi mo e feinga liliú. Ko e ngaahi fakakaukau kehekehe naʻe ʻomai ʻe he kakai fakangalilotu ko ení naʻá ne tākiekina ʻa e tupulekina ʻa e ngaahi tui ʻa e Kolisianí.
Hili ʻa e 1640 naʻe tupu vave ʻaupito ʻa e kulupu longomoʻui ko ení. Naʻe mapuna hake ʻa e ngaahi kolisí ʻi Rotterdam, Amsterdam, Leeuwarden, mo e ngaahi kolo kehe. Ko e palōfesa ʻo e hisitōliá ko Andrew C. Fix ʻokú ne pehē, ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi taʻu 1650 mo e 1700, “ko e kau Kolisianí . . . naʻe tupu ia ko e taha ʻo e ngaahi mālohinga fakalotu mahuʻinga mo faitākiekina taha ʻi Hōlani he senituli hono 17.”
Ko e Ngaahi Tui ʻa e Kau Kolisianí
Koeʻuhi ko e fakaʻuhingá, feongoʻiʻakí, mo e tauʻatāina ke leá ʻa e ngaahi fakaʻilonga makehe ʻo e liliu Kolisianí, naʻe ʻatā ai ʻa e kau Kolisiani tāutahá ke nau maʻu ʻa e ngaahi tui kehekehe. Neongo ia, naʻe haʻi fakataha kinautolu ʻe ha ngaahi tuipau tatau ʻe niʻihi. Ko e fakatātaá, naʻe mahino ki he kau Kolisiani kotoa pē ʻa e mahuʻinga ʻo e ako Tohitapu fakafoʻituituí. Naʻe tohi ʻe he tokotaha Kolisiani ʻe taha, ko e mēmipa taki taha, ʻoku totonu ke ne “fakatotolo maʻana pea ʻoua ʻe hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá mei ha tokotaha kehe.” Naʻa nau fai ia. Fakatatau ki he faihisitōlia ʻi he siasí he senituli hono 19 ko Jacobus C. van Slee, naʻe maʻu ʻa e ʻilo lahi ange ʻo e Tohitapú ʻi he kau Kolisianí ʻi he ngaahi kulupu fakalotu kehe ʻo e taimi ko iá. Naʻa mo e faʻahi fakafepakí naʻa nau fakahīkihikiʻi ʻa e kau Kolisianí ʻi heʻenau malava ke ngāueʻaki pōtoʻi ʻa e Tohitapú.
Neongo ia, ko e lahi ange hono ako ʻe he kau Kolisianí ʻa e Tohitapú, ko e lahi ange ia ʻenau fakatupu ʻa e ngaahi tui naʻe kehe mei he ngaahi tui ko ia naʻe maʻu ʻe he ngaahi lotu ne ʻosi fokotuʻú. Ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala naʻe tupu mei he senituli hono 17 ki hono 20 ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e niʻihi ʻo ʻenau ngaahi tuí:
Ko e Muʻaki Siasí. Naʻe tohi ʻa e Kolisiani mo e teolosia ko Adam Boreel ʻi he 1644 ʻo pehē, ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻo kau ʻa e muʻaki siasí ʻi he politikí ʻi he taimi ʻo ʻEmipola Konisitanitainé, naʻá ne maumauʻi ai ʻa ʻene kovinānite mo Kalaisí pea mole ai ʻa e fakamānava ʻa e laumālie māʻoniʻoní. Naʻá ne tānaki mai ki ai ko hono nunuʻá, naʻe liunga lahi ai ʻa e lotu loí pea hokohoko mai ai ʻo aʻu mai ki hono ʻahó.
Ko e Fakalelei-Lotú. Ko e Fakalelei-Lotu he senituli hono 16 naʻe taki ʻe Lūtelo, Kalavini, mo e niʻihi kehé naʻe ʻikai feʻunga ʻa ʻene fakaleleiʻi ʻa e siasí. ʻI hono kehé, fakatatau ki he taki Kolisiani mo toketā ko Galenus Abrahamsz (1622-1706), naʻe ʻai ʻe he Fakalelei-Lotú ʻa e tuʻunga fakalotú ʻo toe kovi ange ʻaki ʻene hoko ko e fakatupunga ʻo e keé mo e tāufehiʻá. Ko e fakalelei moʻoní ʻoku totonu ke ne liliuʻi ʻa e lotó, ʻa ia naʻe ʻikai lava ke fai ʻe he Fakalelei-Lotú.
Ko e Siasí mo e Haʻa Faifekaú. Ko e ngaahi siasi ne ʻosi fokotuʻú ʻoku fakameleʻi, fakamāmani, pea ʻikai ʻi ai ha mafai fakaʻotua. Ko hai pē ʻoku sio fakamātoato ki he lotú ʻoku ʻikai ha toe meʻa ʻe lelei ange ka ko ʻene mavahe mei he siasi ʻoku kau ki aí koeʻuhi ke ʻoua te ne hoko ko ha poupou ki heʻene ngaahi angahalá. Ko e tuʻunga ʻo haʻa faifekaú, ko e lau ia ʻa e kau Kolisianí, ʻoku kehe ʻaupito ia mei he ngaahi Konga Tohitapú pea “fakatupu maumau ki he lelei fakalaumālie ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané.”
Puleʻangá mo e Palataisí. Ko e tokotaha ʻo e kau fokotuʻu ʻo e kolisi Amsterdam, ko Daniel de Breen (1594-1664), naʻá ne tohi ko e Puleʻanga ʻo Kalaisí naʻe ʻikai ko ha puleʻanga fakalaumālie ia ʻoku nofo ʻi hoto lotó. Ko e faiako ko Jacob Ostens, ko ha Kolisiani ʻi Rotterdam, naʻá ne pehē “ko e kau pēteliaké naʻa nau fakatuʻotuʻa atu ki ha ngaahi talaʻofa fakaemāmani.” ʻI he tuʻunga tatau, naʻe tatali ʻa e kau Kolisianí ki he taimi ʻe liliu ai ʻa e foʻi māmaní ki ha palataisí.
Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá. Ko e kau taki Kolisiani ʻe niʻihi, ʻi hono tākiekina ʻe he ngaahi tui Sōsinianí, naʻa nau talitekeʻi ʻa e Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá.c Hangē ko ení, ko Daniel Zwicker (1621-1678) naʻá ne tohi ko ha tokāteline pē ʻoku kehe mei he fakaʻuhingá, hangē ko e Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá, naʻe “taʻemalava pea loi.” ʻI he 1694 naʻe pulusi ai ha liliu Tohitapu naʻe liliu ʻe he Kolisiani ko Reijnier Rooleeuw. Naʻá ne fakalea ai ʻa e konga ki mui ʻo e Sione 1:1: “Pea ko folofolá ko ha ʻotua” kae ʻikai ko e fakalea ʻa e ʻofotokisií: “Pea ko folofolá ko e ʻOtua.”d
Ngaahi Fakataha Fakauiké
Neongo ko e kau Kolisianí naʻe ʻikai te nau tatau kotoa ʻi heʻenau ngaahi tuí, ko ʻenau ngaahi kolisí ʻi he ngaahi kolo kehekehé naʻe lele mātuʻaki meimei tatau. ʻOku fakamatala ʻa e faihisitōlia ko Van Slee ʻo pehē ʻi he muʻaki ngaahi ʻaho ʻo e liliu Kolisianí, naʻe ʻikai meimei teuteuʻi ki muʻa ʻa e ngaahi fakatahá. Naʻe ongoʻi ʻe he kau Kolisianí ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá fekauʻaki mo e fiemaʻu ke “kikite,” ko e kau mēmipa tangata kotoa pē ʻe lava ke nau lea tauʻatāina ʻi he kolisí. (1 Kolinito 14:1, 3, 26, PM) Ko hono olá, naʻe faʻa toki ʻosi ʻa e ngaahi fakatahá ʻi he valenga poó pea ko e niʻihi naʻa nau maʻu iá naʻa nau tō ʻo “mohe maʻu.”
Ki mui mai, naʻe hoko ʻo toe fokotuʻutuʻu maau ange ʻa e ngaahi fakatahá. Naʻe fakataha ai ʻa e kau Kolisianí ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi ʻaho Sāpaté kae toe pehē ki he ngaahi efiafi he uiké. Ke malava ʻa e tokotaha malangá mo e fakatahaʻangá ke teuteu ki muʻa ki he fakataha kotoa pē ʻo e taʻu ko iá, naʻe fakahokohoko ai ʻi ha polokalama ne ʻosi pulusi ʻa e ngaahi veesi Tohitapu ke lāulea ki aí pea pehē ki he tohi fakanounou ʻa e hingoa ʻo e faʻahinga ʻe malangá. Hili hono kamata ʻa e fakatahá ʻaki ha hiva mo ha lotu, naʻe fakamatalaʻi leva ʻe he tokotaha malangá ʻa e ngaahi veesi Tohitapú. ʻI heʻene ʻosí, naʻá ne kole ki he kau tangatá ke nau fakamatala fekauʻaki mo e tuʻunga-lea naʻe toki fakamatalaʻí. Naʻe fakahaaʻi leva ʻe ha tokotaha malanga hono ua ʻa e kaunga ʻo e ngaahi veesi tatau. Naʻe tāpuniʻaki ʻa e fakatahá ʻa e lotu mo e hiva.
Ko e kau Kolisiani ʻi he kolo ko Harlingen, ʻi he vahefonua ko Friesland, naʻe ʻi ai ʻenau founga foʻou ki hono tauhi ʻo ʻenau ngaahi fakatahá ʻi he taimi-tēpilé. Ko ha tokotaha malanga ʻa ia naʻe malanga lōloa ange ʻi he meʻa naʻe totonu ke ʻi aí naʻe pau ke ne totongi ha kiʻi paʻanga.
Ngaahi ʻAsemipilī Fakafonua
Naʻe toe ongoʻi ʻe he kau Kolisianí ʻa e fiemaʻu ki ha ngaahi fakatahataha lalahi ange. Ko ia ai, kamata ʻi he 1640, naʻe fononga tuʻo ua ai he taʻu ʻa e kau Kolisiani mei he kotoa ʻo e fonuá (ʻi he faʻahitaʻu failaú mo e māfaná) ki Rijnsburg. Ko e ngaahi fakatahatahá ni, ko e tohi ia ʻa e faihisitōlia ko Fix, naʻá ne fakaʻatā ai kinautolu ke nau hoko ʻo “maheni mo e ngaahi fakakaukau, ngaahi ongoʻi, ngaahi tui, mo e ngaahi ngāue ʻa honau fanga tokoua mei he feituʻu kehekehé.”
Ko e kau Kolisiani ʻaʻahi ʻe niʻihi naʻa nau totongi ʻa e ngaahi loki mei he kakai ʻo e koló lolotonga ia naʻe nofo ʻa e niʻihi kehe ʻi he Groote Huis, pe Fale Lahi, ko ha nofoʻanga loki ʻe 30 ʻa e kau Kolisianí. Naʻe teuteu ai ʻa e ngaahi houa kai fakataha ki he kakai ʻe toko 60 ki he 70. Hili ʻa e kai efiafí, naʻe lava ai ke ʻeveʻeva ʻa e kau ʻaʻahí ʻi he fuʻu ngoue he ʻapi nofoʻangá ke fiefia ai ʻi he ‘ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻi ha fetalanoaʻaki leʻo-siʻi, pe ko ha mōmeniti ʻo e fakalaulauloto.’
Neongo naʻe ʻikai ongoʻi ʻe he kau Kolisiani kotoa naʻe fiemaʻu ʻa e papitaisó, naʻe pehē ʻa e tokolahi. Ko ia, naʻe hoko ai ʻa e papitaisó, ko ha konga ia ʻo e ngaahi fakatahataha lalahí. ʻOku pehē ʻe he faihisitōlia ko Van Slee naʻe faʻa fai ʻa e kātoangá ʻi ha pongipongi Tokonaki. Naʻe hoko atu he hivá mo e lotú ha malanga ʻi he fiemaʻu ki he fakauku hifó. Naʻe fakaafeʻi leva ʻe he tokotaha malangá ʻa e kakai lalahi ko ia naʻa nau loto ke papitaisó ke nau fai ha fakahaaʻi ʻo e tuí, hangē ko e, “ʻOku ou tui ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtua moʻuí.” Hili hono tāpuniʻaki ʻa e malangá ha lotu, naʻe lue leva ʻa e faʻahinga kotoa naʻe ʻi aí ki he vai papitaisó ʻo sio tonu ʻi he kau tangata mo e kau fefine naʻa nau tūʻulutui ʻi he vaí, kae ʻoua kuo aʻu ʻa e vaí ki honau umá. Naʻe toki tekeʻi māmālie leva ʻe he tokotaha faipapitaisó ʻa e ʻulu ʻo e tokotaha tui foʻoú ki muʻa, pea ki lalo ʻi he vaí. Hili ʻa e kātoangá, naʻe foki ʻa e tokotaha kotoa pē ki honau tangutuʻangá ki ha toe malanga ʻe taha.
ʻI he efiafi Tokonakí he 5:00 efiafi, naʻe kamata ai ʻa e fakataha totonú ʻaki ha lau Tohitapu nounou, hiva, mo e lotu. Ke fakapapauʻi naʻe ʻi ai maʻu pē ha tokotaha malanga, naʻe taufetongi ai ʻa e ngaahi kolisi ʻo Rotterdam, Leiden, Amsterdam, mo Hōlani Tokelaú ʻi hono tokonaki mai ʻa e kau malanga ki he ʻasemipilī taki taha. Naʻe tuku mavahe ʻa e pongipongi Sāpaté ki he kātoanga ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí. Hili ha malanga, lotu, mo e hiva, ko e kau tangatá pea toki hoko atu ʻa e kau fefiné ʻi he maʻu ʻinasi mei he maá mo e uainé. Naʻe hoko atu ai ha toe ngaahi malanga ʻi he efiafi Sāpaté, pea ʻi he pongipongi Mōnité naʻe fakatahataha kotoa mai ai ki he malanga fakaʻosí. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi malanga naʻe fai ʻi he ngaahi fakataha-lahi ko ení, ko e fakamatala ia ʻa Van Slee, naʻe natula ʻaonga, ʻi hono fakamamafaʻi ʻa hono ngāueʻakí ʻo laka ia ʻi he fakaikiikí.
Naʻe leleiʻia ʻa e kolo ko Rijnsburg ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fakatahatahá ni. Naʻe tohi ʻa e tokotaha fakafofonga ʻe taha ʻi he senituli hono 18 ko e holo mai ko ia ʻa e kau solá, ʻa ia naʻa nau fakamoleki ai ʻenau paʻangá, naʻe fakatupunga ai ha paʻanga hūmai lelei ki he koló. Tānaki atu ki ai, hili ʻa e fakataha-lahi taki taha naʻe tānaki ai ʻe he kau Kolisianí ha paʻanga maʻá e kau masiva ʻo Rijnsburg. ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e koló, naʻa nau ongoʻi ʻa e mole ʻi he ʻikai toe hoko atu ʻa e ngaahi fakataha ko iá ʻi he 1787. Hili iá ne mole atu ʻa e liliu Kolisianí. Ko e hā hono ʻuhingá?
ʻUhinga Ne Nau Mole Atu Aí
ʻI he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e senituli hono 17, naʻe malanga hake ai ha fakakikihi fekauʻaki mo e ngafa ʻo e fakaʻuhingá ʻi he lotú. Naʻe ongoʻi ʻe he kau Kolisiani ia ʻe niʻihi naʻe totonu ke muʻomuʻa ʻa e fakaʻuhinga fakaetangatá ia ʻi he meʻa fakahā fakaʻotuá, ka naʻe taʻeloto ki ai ʻa e niʻihi kehe. Naʻe faifai atu pē, ʻo fakamavahevaheʻi ʻe he fakakikihí ʻa e liliu Kolisianí kotoa. Naʻe toe fāʻūtaha pē ʻa e kau Kolisianí ʻi he toki hili pē ʻa e mate ʻa e kau poupou lalahi ʻo e fakakikihí ʻi he ongo faʻahí fakatouʻosi. Ka neongo ia, hili ʻa e māvahevahe ko ení “naʻe ʻikai ʻaupito toe tatau” ʻa e liliú, ko e fakamatala ia ʻa e faihisitōlia ko Fix.
ʻI he tupulekina ʻa e feongoʻiʻakí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi siasi Palotisani ʻi he senituli hono 18 naʻe toe tokoni ai ki he hōloa ʻa e kau Kolisianí. ʻI he hoko ʻo tali lahi ange ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakaʻuhinga mo e feongoʻiʻaki ʻa e Kolisianí ʻo lahi ʻe he sōsaietí, “ko e maama ʻo e tui faka-Kolisianí ʻa ia naʻe ulo taha pē ʻi ha taimí naʻe movete ia ki he ata ngingila ʻo e Fakamāmá.” ʻI he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e senituli hono 18, naʻe maʻu atu ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kau Kolisianí ʻe he kau Menonaití mo e ngaahi kulupu fakalotu kehe.
Koeʻuhi naʻe ʻikai fakataumuʻa ʻa e kau Kolisianí ki he fāʻūtaha ʻa e fakakaukaú ʻi heʻenau liliú, naʻe lahi ʻaupito nai ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehé ʻo hangē pē ko e tokolahi ʻo e kau Kolisianí. Naʻa nau ʻiloʻi eni, pea ko ia ai, naʻe ʻikai te nau taukaveʻi naʻa nau hoko ʻo “taha pe . . . mo fakakaukau taha,” ʻo hangē ko ia naʻe ekinaki ʻe he ʻapositolo ko Paulá ke pehē ʻa e kau Kalisitiané. (1 Kolinito 1:10) Kae kehe, ʻi he taimi tatau, naʻe fakatuʻotuʻa atu ʻa e kau Kolisianí ki he taimi ʻe hoko ai ʻo moʻoni ʻa e ngaahi tui faka-Kalisitiane tefitó, hangē ko e fāʻūtaha ʻi he fakakaukaú.
ʻI he vakai atu ki he moʻoni ko ia ʻo e teʻeki ai hoko ʻo lahi ʻa e ʻilo moʻoní ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e kau Kolisianí, naʻa nau fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga ʻe lava ke fakatokangaʻi ʻe he ngaahi lotu lahi ʻi he ʻahó ni. (Fakafehoanaki mo Taniela 12:4.) Ko ʻenau fakamamafaʻi ʻa e fiemaʻu ki hono ako ʻo e Tohitapú naʻe faitatau ia mo e akonaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Mou sivi kotoa pe.” (1 Tesalonaika 5:21) Ko e ako fakafoʻituitui ʻo e Tohitapú naʻá ne akoʻi kia Sēkopusi ʻĀminiasi mo e niʻihi kehé ko e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tōʻonga fakalotu fuoloa ʻe niʻihi naʻe ʻikai hanau makatuʻunga ʻe taha ʻi he Tohitapú. ʻI heʻenau ʻiloʻi ení, naʻa nau maʻu ʻa e loto-toʻa ke kehe mei he lotu ne ʻosi fokotuʻú. Naʻá ke mei fai ʻa e meʻa tatau?
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he 1610 ne ʻoatu ai ʻe he kau taʻelotó ha fakafepaki fai fakaʻofisiale (ko ha tohi naʻe fakamatalaʻi ai ʻa e ngaahi ʻuhinga ki he fakafepakí) ki he kau pule Hōlaní. Hili e ngāue ko iá, naʻe ui ai kinautolu ko e kau Fakafepakí.
b Koeʻuhi ko e tuʻunga ko ení, naʻe toe ui ʻa e kau Kolisianí ko e kau Rijnsburger.
c Sio ki he Awake!, Nōvema 22, 1988, peesi 19, “Ko e Kau Sōsinianí—Ko e Hā Naʻa Nau Talitekeʻi Ai ʻa e Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá?”
d Het Nieuwe Testament van onze Heer Jezus Christus, uit het Grieksch vertaald door Reijnier Rooleeuw, M.D. (Ko e Fuakava Foʻou ʻa Hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, naʻe liliu mei he lea faka-Kalisí ʻe Reijnier Rooleeuw, M.D.)
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
Rembrandt van Rijn
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Kolo ko Warmond ʻa ia naʻe ʻuluaki kamata ai ʻa e kau Kolisianí, mo e Vaitafe De Vliet ʻa ia naʻe fai ai ʻa e papitaisó
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 23]
ʻĀtakai: Courtesy of the American Bible Society Library, New York