Ngaahi Mana Kuó Ke Sio ki Aí!
KO E foʻi lea “maná” ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga hono ua “ko ha meʻa naʻe hoko, meʻa, pe lavameʻa mātuʻaki tuʻu-ki-muʻa pe anga-kehe.” Kuo tau sio kotoa ʻi he faʻahinga mana ko ení, ʻo ʻatā mei he kau mai ki ai ʻa e ʻOtuá.
ʻI hono maʻu ʻa e ʻilo lahi ki he ngaahi lao fakamatelie ʻo natulá, kuo malava ai ʻa e tangatá ke lavaʻi ʻa e meʻa naʻe vakai anga-maheni ki ai ʻi he taimi ʻe taha ʻoku taʻemalavá. Ko e fakatātaá, ʻi he taʻu ʻe teau kuo maliu atú, ngalingali naʻe fakakaukau ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku taʻemalava ʻa e meʻa kuo ʻai ko e meʻa anga-maheni he taimí ni ʻe he ngaahi komipiutá, televīsoné, tekinolosia ʻo e vavaá mo e ngaahi fakalakalaka fakaeonopooni meimei tatau.
ʻI hono ʻiloʻi ʻoku nau maʻu ʻa e ʻilo fakakonga pē ki he ngaahi meʻa fakaofo fakasaienisi ʻoku tuʻu mei mui ʻi he ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá, ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he kau saienisi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai kei lava ke nau fakahaaʻi papau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe taʻemalava. ʻI he tuʻunga lahi tahá, ʻoku nau loto-lelei ai ke pehē ngalingali ʻe taʻemalava. Ko ia ʻoku nau fakaʻatā ai ʻa e halá ki ha “ngaahi mana” ʻi he kahaʻú.
Neongo kapau ʻoku tau ngāueʻaki ʻa e ʻuhinga tefito ʻo e “maná,” ʻo lave ai ki he ngaahi meʻa “ʻoku taku ki he fakafofonga mahulu hake ʻi natulá,” ʻe lava ke tau pehē ko kitautolu taki taha kuo tau sio ʻi ha ngaahi mana. Ko e fakatātaá, ʻoku tau sio ki he laʻaá, māhiná, mo e ngaahi fetuʻú—ko e ngaahi faʻu kotoa ia ʻa ha “fakafofonga mahulu hake ʻi natula,” ko e Tokotaha-Fakatupú tonu. Tuku kehe ia, ko hai ʻe lava ke ne fakamatalaʻi kakato fakaikiiki ʻa e anga ʻo e ngāue ʻa e sino fakaetangatá? anga ʻo e ngāue ʻa e foʻi ʻutó? pe ko e anga ʻo e tupu ʻa e tama fakaetangatá ʻi manavá? Ko e tohi The Body Machine ʻoku fakahaaʻi ai: “Ko e meʻamoʻui fakaetangatá, ʻa ia ʻoku puleʻi mo fakatahatahaʻi ʻe he halanga neave tefitó, ko ha meʻangāue fakaeongo fihi ia, ko ha mīsini ngāue ʻiate ia pē, ko ha komipiuta ʻokú ne faʻu pē ia—ko ha fakatupu fakaofo pea misiteli ʻi he ngaahi founga lahi.” Ko e ʻOtua naʻá ne fakatupu “a e meʻamoʻui fakaetangatá” naʻá ne fakahoko moʻoni ha mana, ko e mana ʻoku hokohoko atu ʻene ʻai ke tau ofó. ʻOku toe ʻi ai foki mo e ngaahi faʻahinga kehe ʻo e maná kuó ke sio ai, neongo ʻoku ʻikai nai te ke ʻiloʻi ʻoku pehē.
ʻE Lava ke Hoko ha Tohi ko ha Mana?
ʻOku ʻikai ha tohi kuo tufaki lahi pehē fau ʻo hangē ko e Tohi Tapú. ʻOkú ke sio ai ki ha mana? ʻE lava ke tau taku ʻa ʻene ʻi aí ki ha “fakafofonga mahulu hake ʻi natula”? Ko e moʻoni, ko e Tohi Tapú ko ha tohi ia naʻe hiki ʻe he tangatá, ka ʻoku nau taukaveʻi ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻikai ko haʻanautolú. (2 Samiuela 23:1, 2; 2 Pita 1:20, 21) Fakakaukau atu ki ai. Naʻa nau toko 40 nai, ʻo nau moʻui laka hake ʻi he vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe 1,600. Naʻa nau haʻu mei he ngaahi ʻātakai kehekehe hangē ko e kau tauhi-sipi, kau tau, kau toutai, kau ngāue fakapuleʻanga, kau toketā, kau taulaʻeiki mo e ngaahi tuʻi. Neongo ia, naʻa nau malava ke fakahaaʻi ha pōpoaki fāʻūtaha ʻo e ʻamanaki ʻa ia ʻoku fakatou moʻoni mo tonu matematē.
Makatuʻunga ʻi ha ako fakalelei, ʻoku tali ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e Tohi Tapú, ‘nae ikai koe lea ae tagatá, kae hage koia oku mooní, koe folofola ae Otuá,’ hangē ko ia naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá. (1 Tesalonaika 2:13, PM) Kuo fakamatalaʻi ʻe heʻenau ʻū tohí ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú ʻa e founga ʻoku lava ai ke feongoongoi ʻa e ngaahi fepaki ʻoku taku ʻi he Tohi Tapú mo ʻene pōpoakí fakalūkufua. Ko e feongoongoi ko eni ʻi lotó ko ha fakamoʻoni tonu ia ʻo e tuʻunga faʻu-tohi fakaʻotuá.a
Kuo ʻikai ha toe tohi kehe kuo fakamoʻulaloaʻi ki ha ngaahi feinga mālohi pehē ke fakaʻauha ʻo hangē ko e Tohi Tapú. Neongo ia, ʻoku kei ʻi ai ia pea ko e meʻá ni, ʻi he tuʻunga ko hano konga, ʻoku ʻi he ngaahi lea laka hake he 2,000. Ko hono fakatolonga tonu ʻi he tuʻunga ko ha tohí pea mo e fakatolonga ʻo ʻene totonú ʻoku fakaeʻa ai ʻa e kau mai ki ai ʻa e ʻOtuá. Ko e Tohi Tapú ko ha mana moʻoni ia!
Ko ha Mana ʻa Ia “ko e Koto Moʻui mo e Koto Malohi”
Ko e ngaahi mana ʻo e ngaahi ʻaho kuohilí—ʻa e ngaahi fakamoʻui fakaemaná mo e toetuʻú—ʻoku ʻikai kei hoko ia. Ka ʻoku tau maʻu ʻa e ʻuhinga ke tuipau ai ʻi he māmani foʻou ka hoko mai ʻa e ʻOtuá, ʻe toe hoko ai ʻa e ngaahi mana ko iá, ʻi he taimi ko ení ʻi ha tuʻunga fakaemāmani lahi. Te nau ʻomai ʻa e fiemālie tuʻuloa pea ʻe mahulu atu ia ʻi heʻetau malava lolotonga ke mahinoʻí.
Ko e mana ʻo e Tohi Tapú ʻoku lava ke aʻu ʻo ne fakahoko he ʻahó ni ʻa e meʻa ʻoku tatau mo e ngaahi maná ʻaki ʻene ueʻi ʻa e kakaí ke liliu honau ngaahi angaʻitangatá ki he lelei ange. (Sio ki ha fakatātā ʻi he puha “Ko e Mālohi ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá,” ʻi he peesi 8.) ʻOku fakahaaʻi ʻi he Hepelu 4:12: “Ko e folofola ʻa e ʻOtua, ko e koto moʻui mo e koto malohi, pea masila ange ʻi he heleta fakatoumata fuape; ʻo ne ʻasi atu ʻo māioioʻi ʻa e loto mo e laumalie, ʻio, hono ngaahi hokonga mo e uho; pea ʻoku ne vavangaʻi ʻa e ngaahi holi mo e fakakaukau ʻo e loto.” ʻIo, kuo meʻangāue ʻaki ʻa e Tohi Tapú ki hono liliu ʻa e ngaahi moʻui ʻa e kakai laka hake he toko ono milioná ʻoku nau nofo takatakai ʻi he foʻi kolopé, ʻo fakafonu ʻenau moʻuí ʻaki ʻa e taumuʻa pea ʻoange kia kinautolu ha ʻamanaki fakaofo ki he kahaʻú.
Ko e hā ʻoku ʻikai ke fakaʻatā ai ʻa e Tohi Tapú ke ngāue ko ha mana ʻi hoʻo moʻuí?
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kapau ʻokú ke holi ke fakatotoloʻi lahi ange ʻa e ngaahi fepaki ko eni ʻoku takú ke sio ki he founga ʻe lava ai ke nau hoko ʻo feongoongoí, ʻoku fai ʻa e lāulea ki he ngaahi fakatātā lahi ʻi he The Bible—God’s Word or Man’s? vahe 7, naʻe pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOSI MATE PE KEI MOʻUI?
Fakatatau ki he Sione 19:33, 34, naʻe ʻosi mate ʻa Sīsū ia ʻi he taimi naʻe hanga ai ʻe he ‘toko taha ʻo e kau sotiá ʻo hokaʻi hono vakavaká ʻaki ha tao, pea naʻe tafe mei ai ha taʻataʻa mo ha vai.’ Kae kehe, ʻoku fakahaaʻi ʻi he Mātiu 27:49, 50 naʻe kei moʻui ʻa Sīsū ʻi he taimi naʻe hoko ai ení. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e faikehekehé?
Naʻe tapui ʻi he Lao ʻa Mōsesé hono tuku ha tokotaha faihia ke tautau ʻi ha pō kakato ʻi he ʻakaú. (Teutalonome 21:22, 23) Ko ia ai, ʻi he ʻaho ʻo Sīsuú, kapau naʻe kei moʻui ha tokotaha faihia ʻo aʻu ki he efiafí, naʻe angaʻaki hono fesiʻi ʻa hono ongo vaʻé, ke fakavaveʻi ai ʻene maté. Naʻe ʻikai te ne kei lava ai ke mālanga hake ke hangatonu hono sinó koeʻuhi ke ne mānava lelei. Ko hono hanga ko ia ʻe he kau sōtiá ʻo fesiʻi ʻa e vaʻe ʻo e ongo faikovi naʻe tutuki ʻi he tafaʻaki ʻo Sīsuú kae ʻikai ke fesiʻi e vaʻe ʻo Sīsuú ʻoku fakahaaʻi ai naʻa nau fakakaukau kuó ne ʻosi mate. ʻOku ngalingali naʻe hokaʻi ʻe he sōtiá ʻa hono vakavaká ke toʻo pē ai ʻa e veiveiua kotoa pea ke fakangata ha toe fakahaaʻi loi ʻamui ange ko ha toetuʻu.
Ko e konga tohi ʻi he Mātiu 27:49, 50 (NW) ʻoku ʻomai ai ha hokohoko kehe ʻo e ngaahi meʻá. ʻOku pehē ai: “Naʻe toʻo ʻe ha tangata ʻe taha ha tao ʻo ne hokaʻi ʻa hono vakavaká, pea naʻe haʻu mei ai ʻa e toto mo e vai. Naʻe toe kalanga ai ʻa Sīsū ʻi ha leʻo-lahi, pea tuku hake ʻa hono laumālié.” Kae kehe, ko e sētesi ʻoku hiki fakaʻītalí, ʻoku ʻikai ke hā ia ʻi he ngaahi maniusikilipi Fakatohitapu motuʻá kotoa. ʻOku tui ʻa e kau hiki fakamatala tokolahi naʻe toki tānaki mai ia ki mui mei he Kōsipeli ʻa Sioné ka naʻe fokotuʻu halaʻi. Ko ia ai, ʻoku fokotuʻu ʻe he kau liliu lea tokolahi ʻa e foʻi sētesí ʻi he ngaahi haʻi, ʻomai ha fakamatala ʻi lalo, pe liʻaki kakato pē ʻa e foʻi sētesí.
Ko e konga tohi tefito ʻa Westcott mo Hort, ʻa ia naʻe ngāueʻaki lahi ko ha makatuʻunga ki he New World Translation, ʻokú ne fokotuʻu ʻa e foʻi sētesí ʻi he haʻi lōua. ʻOkú ne fakahaaʻi ko e sētesí “kuo pau ʻoku mahaloʻi lahi ko hono fakahū mai ia ʻe he kau sikalaipé.”
Ko ia ai, ko e fakamoʻoni lahi faú leva ko e Sione 19:33, 34 ʻoku moʻoni pea naʻe ʻosi mate pē ʻa Sīsū ia ʻi he taimi naʻe hokaʻi ai ia ʻe he sōtia Lomá ʻaki ʻa e taó.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 8]
KO E MĀLOHI ʻO E FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ
ʻI he tuʻunga ko ha taʻu hongofulu tupu pea maʻukovia ʻi ha ʻapi moveteveté, naʻe tēkina ai ʻa Tetilefi ki ha māmani ʻo e faitoʻo kona tapú, ʻolokaholó mo e fasi ngatūtuú.b Naʻá ne hoko ai ʻo kau ki he kulupu ʻoku ui anga-maheni ko e skinhead, pea naʻe vave ʻa hono ʻai ia ʻe heʻene tōʻonga fakamālohí ke ne ʻi he tuʻunga fakahohaʻa ai ki he kau polisí.
ʻI he 1992, naʻe kau ai ʻa e kau skinhead ʻe toko 60 ʻi ha fuʻu kē longoaʻa mo e kau punker ʻe toko 35 nai ʻi ha fale kai mo e pā ʻi he tokelau-hahake ʻo Siamané. Ko e taha ʻo e kau punker, ko Tōmasi, naʻe tā lahi fakaʻulia ia ʻo ne mate ai ʻi hono ngaahi lavelaveá. Ko e tokolahi ʻo e kau takí, kau ai ʻa Tetilefi, naʻe tauteaʻi ki he nofo pilīsone hili ha hopo naʻe līpooti lahi ʻi he ngaahi mītiá.
Taimi nounou mei hono tukuange ʻo Tetilefi mei pilīsoné, naʻe ʻoange ai kiate ia ha pepa ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e pepá naʻe fakakaveinga ia “Ko e Hā ʻOku Palopalemaʻia Ai ʻa e Moʻuí?” Naʻe ʻiloʻi leva ai ʻe Tetilefi ʻa e moʻoni ʻo e meʻa naʻe leaʻaki aí, pea naʻe kamata ke ne ako Tohi Tapu mo e Kau Fakamoʻoní. Naʻe liliuʻi fakaʻaufuli ʻe he meʻá ni ʻa ʻene moʻuí. Talu mei he 1996 kuó ne hoko ai ko ha Fakamoʻoni faivelenga ʻa Sihova.
Ko Sikifilití, ko ha punker ia ki muʻa, ko ha kaumeʻa lelei ia ʻo Tōmasi, ʻa e talavou ʻa ia naʻe maté; naʻá ne hoko mo ia ki mui ko ha Fakamoʻoni pea ko ha mātuʻa ia he taimí ni ʻi ha fakatahaʻanga. ʻI he taimi naʻe ʻaʻahi ai ʻa Sikifiliti ki he fakatahaʻanga ʻa Tetilefí ke fai ha malanga Fakatohitapú (naʻe toe maʻu fāinoa ai ʻi he taimi ki he taimi ʻe he faʻē ʻa Tōmasí ʻa e ngaahi fakataha ʻi aí), naʻe fakaafeʻi ai ia ʻe Tetilefi ki ha kai hoʻatā. ʻI he taʻu nai ʻe hongofulu kuohilí, naʻe mei faingataʻa ai ke mapuleʻi ʻa ʻena loto-tāufehiʻá. ʻI he ʻahó ni, ʻoku maeʻeeʻa ai ʻena feʻofaʻaki fakatokouá.
ʻOku fakatuʻotuʻa atu ʻa Tetilefi mo Sikifiliti ke talitali lelei mai ʻa Tōmasi ki he moʻui ʻi ha māmani palataisí. ʻOku pehē ʻe Tetilefi: “Ko e fakakaukau atu pē ki hení ʻokú ne ueʻi au ke u tangi. ʻOku ou mātuʻaki fakameʻapangoʻia ʻi he meʻa naʻá ku faí.” Ko ʻena holi lahí ia ke tokoniʻi ʻa Tōmasi ʻi he taimi ko iá, ke ne hoko ʻo ʻiloʻi ʻa Sihova pea ke fiefia ʻi he ʻamanaki ʻoku ʻomai ʻe he Tohi Tapú, ʻo hangē ko ia ko ʻena tokoniʻi he ʻahó ni ʻa e niʻihi kehé.
ʻIo, ʻoku mālohi pehē ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá!
[Fakamatala ʻi lalo]
b Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoá.
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Ko e sino fakaetangatá ko ha fakatupu fakaofo
[Maʻuʻanga]
Anatomy Improved and Illustrated, Lonitoni, 1723, Bernardino Genga