Maka Maile ʻi Hono Faʻu ʻo e Ngaahi Tohi Tapu Lea Faka-ʻAfiliká
KO E kau lau Tohi Tapu loto-moʻoni mei ʻIulope mo ʻAmelika Tokelaú naʻa nau ʻiloʻi fuoloa ʻa e fiemaʻu ki he kau ʻAfiliká ke nau malava ʻo lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau leá tonu. Ke aʻusia e taumuʻa lelei ko iá, ne ō ai e kau tangata tokolahi ki ʻAfilika ke ako ʻa e ngaahi lea faka-ʻAfiliká. Naʻe faʻu ʻe he tokolahi ha founga tohi-nima ʻo e ngaahi lea faka-ʻAfilika ʻe niʻihi pea faʻu mo e ngaahi tikisinale. Hili iá, naʻa nau kamata leva hono liliu ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi lea faka-ʻAfilika kehekehe. Naʻe ʻikai ko ha ngāue faingofua eni ia. “ʻE pau nai ki ha tangata ke ne fekumi ʻi he ngaahi taʻu lahi ki muʻa ke ne maʻu ʻa e foʻi lea totonu ki he ngaahi foʻi fakakaukau faka-Kalisitiané ʻo aʻu ki he ngaahi foʻi fakakaukau faingofua mo mahuʻinga tahá,” ko e fakamatala ia ʻa e Cambridge History of the Bible.
ʻI he 1857 naʻe hoko ai ʻa e kau Suaná ko e fuofua kakai ke nau maʻu ha liliu Tohi Tapu kakato ʻi he taha ʻo e ngaahi lea faka-ʻAfilika naʻe ʻikai hano founga tohi-nima ki muʻá.a Naʻe pulusi ia ʻo fakatakafi ʻo vahevahe fakakongokonga kae ʻikai ko e tohi ʻe taha. Ne faai mai pē ko e ngaahi liliu ʻo e Tohi Tapú naʻe hā ia ʻi he ngaahi lea kehe ʻo ʻAfiliká. ʻOku lahi ʻa e ngaahi liliu motuʻa peheni faka-ʻAfilika naʻe hā ai e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová, fakatouʻosi ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, pe “Fuakava Motuʻá,” pea mo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pe “Fuakava Foʻoú.” Kae kehe, ko e ngaahi fakalelei pea mo e ngaahi liliu foʻoú naʻe faʻu ia ʻe he faʻahinga tāutaha ʻa ia naʻe ʻikai te nau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e huafa toputapu ʻo e Tokotaha-Tohi ʻo e Tohi Tapú, ʻa Sihova. ʻI hono kehé, naʻa nau muimui ʻi he talatukufakaholo faka-Siu tui-taʻeʻuhinga ʻo hono fetongi ʻa e huafa fakaʻotuá ʻaki ʻa e ngaahi hingoa fakalakanga, hangē ko e ʻOtua pe ʻEiki. Ko ia ai, naʻe malanga hake ha fiemaʻu ki he kau ʻofa ki he ʻOtuá ʻi ʻAfiliká ke nau maʻu ha liliu Tohi Tapu ʻa ia ʻoku toe fakafoki ki ai ʻa e huafa fakaʻotuá.
Talu mei he 1980 tupú, naʻe fai ai ʻe he Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha feinga lahi ke liliu ʻa e New World Translation of the Holy Scriptures ki he niʻihi ʻo e ngaahi lea tefito ʻo ʻAfiliká. Ko hono olá, ʻi he ʻahó ni ko e laui kilu ʻo e faʻahinga ʻoku manako he Tohi Tapú ʻi ʻAfiliká ʻoku nau malava ke lau ʻa e New World Translation ʻi heʻenau lea tuʻufonuá. Ko ia ai, ko e New World Translation, ʻoku ala maʻu fakakātoa ia pe maʻu fakakonga pē ʻi he ngaahi lea tuʻufonua ʻe 17 ʻo ʻAfilika.
Ko e kau lautohi ʻo e ngaahi Tohi Tapu lea faka-ʻAfilika ko ení ʻoku nau fiefia ke maʻu ha liliu ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e huafa lāngilangiʻia ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe tuʻu hake ai ʻa Sīsū ʻi he sinakoke ʻi Nasaletí, naʻá ne fanongonongo ʻene fekaú ʻaki ʻene lau ha konga ʻo e takainga tohi ʻa ʻAiseá, ʻa ia ʻoku hā ai ʻa e huafa ʻo ʻene Tamaí. (Aisea 61:1, 2) Fakatatau ki he Kōsipeli ʻa Luké ʻo hangē ko ia ʻoku fakalea ʻi he Paaki Motuʻá, ʻoku pehē ai ʻe Sīsū: “Oku iate au ae Laumalie o Jihova, koeuhi kuo ne fakanofo au keu malaga aki ae ogoogolelei ki he majiva; kuo ne fekau au ke fakamoui ae loto mafeji, ke malaga aki ae huhui ki he kau bobula, moe fakaa oe kui, ke veteage akinautolu kuo lavea, Ke malaga aki ae taʻu lelei o Jihova.”—Fakaʻītali ʻamautolu; Luke 4:18, 19, PM.
Ko ha toe maka maile ʻe taha ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi Tohi Tapu lea faka-ʻAfiliká naʻe aʻusia ia ʻi ʻAokosi 2005. Lolotonga ʻa e māhina ko iá, laka hake ʻi he ngaahi tatau ʻe 76,000 ʻo e New World Translation ʻi he ngaahi lea ʻoku leaʻaki ʻi ʻAfiliká naʻe pulusi ia mo fakatakafi ʻi he vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Saute ʻAfiliká. Naʻe kau ʻi he fika ko iá ʻa e ngaahi Tohi Tapu ʻe 30,000 ʻi he lea faka-Soná. Ko e pulusinga ko ení naʻe tukuange ia ʻi he ngaahi Fakataha-Lahi “Talangofua Fakaʻotua” ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Simipāpueé.
Lolotonga ʻa e māhina fakangalongataʻa ko iá, ko e kau ʻaʻahi ki he vaʻa ʻi Saute ʻAfiliká naʻa nau fiefia he sio ki hono faʻu ʻa e ngaahi Tohi Tapu lea faka-ʻAfilika foʻoú. “Naʻá ku fiefia ʻaupito mo vēkeveke ke maʻu ʻa e monū ko e kau ʻi hono pulusi ʻa e New World Translation ʻi he lea faka-Soná mo e ngaahi lea kehe ʻo ʻAfilika,” ko e lau ia ʻa Nhlanhla, ko ha mēmipa ʻo e fāmili Pētelí ʻa ia ʻokú ne ngāue ʻi he tafaʻaki fakatakafi tohí. Ko e moʻoni, ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻa e ongoʻi ʻo e fāmili Pēteli kotoa ʻi Saute ʻAfiliká.
ʻE aʻu he taimí ni ʻa e ngaahi Tohi Tapu foʻoú ki he kakai ʻo ʻAfiliká ʻo vave ange mo fakaʻekonōmika ange ia ʻi he taimi naʻe pulusi ai ʻi muli pea fakaheka vaka mei aí. Ko e toe mahuʻinga angé, kuo lava ʻo maʻu he taimí ni ʻe he kau ʻAfiliká ha liliu totonu ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e huafa toputapu ʻo e Tokotaha Faʻu-Tohi Maʻongoʻonga ʻo e Tohi Tapú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he aʻu mai ki he 1835 kuo liliu ʻa e Tohi Tapú ki he lea faka-Malakasi ʻo Matakesikaá, pea aʻu mai ki he 1840 ko e lea faka-ʻAmihaliki ʻo ʻItiopeá. Ko e ongo leá ni naʻe hā ia ʻi he founga tohi-nimá ki muʻa fuoloa pea toki liliu ʻa e Tohi Tapú ki ai.
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Ko e huafa fakaʻotuá ʻi ha Tohi Tapu faka-Suana naʻe pulusi ʻi he 1840
[Maʻuʻanga]
Harold Strange Library of African Studies
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Kau ʻaʻahi mei Suasileni ʻoku nau mamata ʻi he ngaahi Tohi Tapu foʻoú ʻi hono pulusi ʻi he vaʻa ʻo Saute ʻAfiliká