Hoko ʻo “Manavaʻofa”
KUO ʻikai ha taimi ʻe fiemaʻu vivili ai ʻe ha fuʻu tokolahi ʻi hotau kaungā faʻahinga ʻo e tangatá ha tokoni manavaʻofa ka ʻi heʻenau fehangahangai mo e honge, puke, masiva, faihia, fepaki fakalotofonua mo e ngaahi fakatamaki fakanatulá. Ko e manavaʻofá ʻoku fakahaaʻi ai ha kaungāongoʻi ʻo e faingataʻaʻia pe mamahi ʻa ha tokotaha ʻe taha fakataha mo ha holi ke fakafiemālieʻi ia. Hangē ko e ngaahi huelo māfana ʻo e laʻaá, ko e manavaʻofá ʻoku malava ke ne fakanonga ha laumālie mafasia, fakasiʻisiʻi ʻa e mamahí pea hiki hake ʻa e laumālie ʻo ha tokotaha kuo fakamamahiʻi.
ʻOku malava ke tau fakahā ʻa e manavaʻofá ʻi heʻetau ngaahi tōʻonga mo ʻetau lea—ʻo tokanga ki he niʻihi kehé pea mo ʻi ai ʻi heʻenau fiemaʻu kitautolú. ʻOku lelei ke ʻoua ʻe fakangatangata ʻa e manavaʻofá ki he fāmilí, ngaahi kaungāmeʻá mo e ngaahi mahení. ʻE malava ke tau fakalahi atu ia ke fakakau ki ai ʻa e kakai ʻa ia ʻoku ʻikai ke tau ʻiló. “Kapau te mou ʻofaʻi ʻa kinautolu pe ʻoku ʻofa mai, ko e meʻa ia ʻe fakakoloa?” ko e fehuʻi ia ʻa Sīsū Kalaisi ʻi heʻene Malanga he Moʻungá. Naʻe toe pehē foki ʻe he tangata manavaʻofa ko ení: “Ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakai kiate kimoutolu, fai pehe foki kiate kinautolu.”—Mātiu 5:46, 47; 7:12.
ʻE malava ke ke lau ʻa e ngaahi lea ko ení—ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e Lao Koulá—ʻi he Tohi Tapu Māʻoniʻoní. ʻOku tui tatau ʻa e tokolahi ko e Tohi Tapú ʻa e tataki lelei taha ki hono fakahāhā ʻo e manavaʻofá. ʻOku toutou fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú hotau fatongia ke tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻa ia ʻi ha faʻahinga ʻuhinga, ʻoku ʻikai lava ke nau tokoniʻi kinautolú. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa hono Faʻutohí mo hotau Tokotaha-Fakatupú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ia ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻene manavaʻofá.
Ko e fakatātaá, ʻoku tau lau: “[Ko e ʻOtuá] ʻokú ne taukapoʻi ʻa e ngaahi totonu ʻa e paeá mo e uitoú. ʻOkú ne tokangaʻi ʻa e mulí mo ʻoange ki ai ʻa e meʻakai mo e kofu.” (Teutalonome 10:18, Contemporary English Version) ʻOku fakamatalaʻi ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻokú ne “Feia [ʻa e] fakamāu ʻo e fakamalohia; ʻA e tufa-ma ki he fiekaia.” (Sāme 146:7) ʻI he fekauʻaki mo e kau muli faingataʻaʻiá, naʻe tuʻutuʻuni ʻe Sihova: “Ko e muli . . . ʻe tatau kiate kimoutolu mo e tupu ʻi he fonua; pea te ke ʻofa kiate ia hange ko hoʻo ʻofa kiate koe.”—Livitiko 19:34.
Kae kehe, ko hono fakahā ʻa e manavaʻofá ʻoku ʻikai maʻu pē ke hoko fakanatula mai ia. Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻi Kolosé: “Mou huʻihuʻi ʻa e motuʻa tangata, mo ʻene ngaahi falengā ngaue; pea kuo mo[u] ʻai ʻa e tangata foʻou, ʻa ia ʻoku fai ai pe hono fakafoʻou ʻi he imisi ʻo ʻEne ʻAfio naʻa ne ngaohi ia, ke ne hokosi ʻa e ʻilo kanokano . . . Ke mou fai ʻo tāu mo e kau fili ʻe he ʻOtua, ʻa ia ʻoku tapu mo ʻofeina ʻo mou ʻai; ʻa e fatu ʻoku langa ʻi he fai meesi [pe manavaʻofa].”—Kolose 3:9, 10, 12.
Ko ia, ko hono fakatupulekina ʻo e manavaʻofá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga. Ko e anga ko iá ko ha konga ia ʻo e “tangata foʻou” ʻoku ʻamanekina ke ʻai ʻe he kau Kalisitiané. Naʻe nofo ʻa Paula ʻi he māmani anga-fakamanu ʻo Loma motuʻá. Naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa hono kaungātuí ke nau fai ʻa e ngaahi liliu lahi ʻi honau angaʻitangatá koeʻuhí ke nau hoko ʻo toe manavaʻofa mo kaungāongoʻi ange.
Ko e Mālohi ʻo e Manavaʻofá
ʻOku vakai ʻa e kakai ʻe niʻihi ki he faʻahinga ʻoku nau fakahā ʻa e manavaʻofá ʻoku nau vaivai mo laveangofua. ʻOku tonu ʻa e fakakaukau ko iá?
ʻIkai ʻaupito! Ko e mālohi ʻokú ne ueʻi ʻa e manavaʻofa moʻoní ko e ʻofa loloto, ʻa ia ʻoku tupu mei he ʻOtuá, ko e tokotaha ʻokú ne fakasino mai ʻa e ʻulungāanga ko iá. “Ko e ʻOtua ko e ʻofa.” (Fakaʻītali ʻamautolu; 1 Sione 4:16) ʻOku ui totonu ʻa Sihova “ko e Tamai ʻa e fai manavaʻofa, mo e ʻOtua ʻoku āʻana ʻa e tokoni kotoa pe.” (2 Kolinito 1:3) Ko e kupuʻi lea ʻoku liliu ko e “fai manavaʻofa” ʻoku ʻuhinga tefitó ki he “fakaʻofaʻia, manavaʻofa ki he ngaahi faingataʻaʻia ʻo e niʻihi kehé.” He ko Sihová “ʻoku angalelei ia ki he taʻehounga mo e faikovi”!—Luke 6:35.
ʻOku fiemaʻu ʻe hotau Tokotaha-Fakatupú ke tau fakahaaʻi foki ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei, ʻo hangē ko e manavaʻofá. ʻOku tau lau ʻi he Maika 6:8 (PM): “Kuo ne fakaha kiate koe, e tagata aia oku lelei; bea koeha oku amanaki e Jihova iate koe, ka koeuhi ke ke fai totonu mo ke loto ki he ofa?” ʻI he Palovepi 19:22 (NW), ʻoku tau lau ai: “Ko e meʻa fakamānako ʻi ha tangata fakaemāmani ʻa ʻene ʻofá.” Ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ne tapua haohaoa atu ʻa e ʻulungāanga ʻo ʻene Tamaí, naʻá ne akonaki tatau foki ki hono kau muimuí: “Mou manavaofa, o hage foki koe manavaofa a hoo mou Tamai.”—Luke 6:36, PM.
ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga lelei ke fai pehē ai he ko e manavaʻofá ʻoku ʻi ai ʻa e mālohi ke ne ʻomai ʻa e ngaahi pale lahi. ʻOku tau faʻa sio ʻi he moʻoni ʻo e meʻa ʻoku hiki ʻi he Palovepi 11:17: “Ko e tangata ʻofa ʻoku ʻaonga ʻene ʻofa kiate ia.” ʻI he taimi ʻoku tau fakahā ai ʻa e manavaʻofa ki ha tokotaha faingataʻaʻia, ʻoku vakai ʻa e ʻOtuá ko ha lelei eni ʻoku fai ange kiate Ia. ʻOkú ne fakafatongiaʻaki ia ke totongi ʻofa ha fai manavaʻofa pē ʻoku fakahāhā ʻe heʻene kau lotú. ʻI hano fakamānavaʻi naʻe fakahā ʻe Tuʻi Solomone: “Ko ia oku manavaofa ki he majiva oku foaki eia kia Jihova: bea ko ia kuo ne foaki te ne toe totogi kiate ia.” (Palovepi 19:17, PM) Pea naʻe tohi ʻe Paula: “Ko hoʻomou ʻilo, ʻilonga ha lelei ʻe fai ʻe hamou toko taha, te ne maʻu ʻe ia hono totongi mei he ʻEiki.”—Efeso 6:8.
Ko e manavaʻofá ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi ke tauhi ʻa e feongoongoí pea tokoni ki hono fakaleleiʻi ʻo e felotokehekeheʻakí pe fetēlení. ʻOku tokoni ia ke fakaleleiʻi ha ngaahi taʻefemahinoʻaki, pea ʻokú ne tofa ʻa e hala ki he fakamolemolé. ʻE hoko nai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí koeʻuhi ʻoku ʻikai ke tau fakahaaʻi maʻu pē ʻetau ngaahi fakakaukaú pe ongoʻí ʻo hangē ko ia ko ʻetau fakaʻamú, pe ʻe fakaʻuhingahalaʻi nai ʻetau ngaahi tōʻongá. ʻOku hū mai leva heni ʻa e manavaʻofá pea tokoni ki hono tauhi ʻa e melinó. ʻOku faingofua ke fakamolemoleʻi ha taha ʻoku ʻiloa ʻoku manavaʻofa. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he manavaʻofá ke tau fai ʻo fehoanaki mo e akonaki ʻa Paula ki he kau Kalisitiané: “Ka ai ha taha ʻoku ne koviʻia ʻi ha taha ʻi ha meʻa, ke mou fekatakiʻaki pe mo fefakamolemoleʻaki.”—Kolose 3:13.
Manavaʻofa—Fakahaaʻi ʻo e Kaungāongoʻi
ʻIkai ngata aí, ʻoku maʻu ʻe he manavaʻofá ʻa e mālohi ke fakafiemālieʻi ʻa e faingataʻaʻiá. Hangē ko ia naʻa tau lave ki aí, ʻokú ne tapua atu ha laumālie ʻo e kaungāongoʻi ki he faʻahinga ʻoku mamahí mo fakatupunga ai ke tau faingataʻaʻia mo kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. ʻOku kau ki he manavaʻofá ʻa e tokanga fakaalaala ki he kakai ʻoku mamahí pea fai mo e ngāue lelei ke tokoniʻi ʻa e faʻahinga peheé.
ʻI he hoko ʻo kaungāongoʻí, ʻoku faʻifaʻitaki ai ʻa e kau Kalisitiané kia Sīsū. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne fuʻu femoʻuekina ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé fakatouʻosi ʻi he founga fakamatelie mo fakalaumālie. ʻI heʻene ʻiloʻi naʻe faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé, ʻi he ongoʻi manavaʻofa naʻá ne ʻilo ha founga ke tokoni ai.
Fakakaukau ki he founga ʻo e fakafeangai ʻa Sīsū ʻi heʻene sio ki he fuʻu kakai naʻe tuēnoa fakalaumālié: “Pea ʻi heʻene sio ki he ngāhi fuʻu kakai, naʻe langa hono fatu ʻi he ʻofa kiate kinautolu: he naʻa nau nofo ongosia mo tukuhāusia, ʻo hange ko ha fanga sipi taʻe hanau tauhi.” (Mātiu 9:36) Fekauʻaki mo e foʻi lea ʻoku liliu heni ko e “langa hono fatu ʻi he ʻofa,” ʻoku pehē ʻe he mataotao Tohi Tapu ʻe taha ʻokú ne fakahaaʻi “ha ongo ʻa ia ʻokú ne ueʻi loloto ʻaupito ha tangata.” Ko hono moʻoní, ko e foʻi leá ni ko e taha ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi mālohi taha ki he ongoʻi manavaʻofá.
ʻI he founga meimei tatau, ko e kau Kalisitiane manavaʻofá ʻoku nau fakafeangai vave ki he ngaahi fiemaʻu fakamatelie mo fakalaumālie ʻa e niʻihi kehé. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Ke mou uouanga taha, ke mou tauʻaki kaungāmamahi, ke mou feʻofaʻaki fakalotu, ke mou manavaʻofa.” (1 Pita 3:8) Hangē ko ení, ʻi he taimi naʻe pau ai ke hiki ha kiʻi fāmili Kalisitiane masiva ki ha feituʻu foʻou koeʻuhi ko ha ngaahi ʻuhinga fakaemoʻuilelei, naʻe fakaʻatā ai ʻe he ngaahi kaungātui ʻi he feituʻú ke nau ngāueʻaki taʻetotongi ha fale ʻi he māhina ʻe ono. Ko e fakamatala eni ʻa e husepānití: “Naʻa nau ōmai ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo vakai pe naʻa mau fēfē, pea ko ʻenau ngaahi fakalototoʻá naʻá ne ʻai kimautolu ke mau ongoʻi lata.”
ʻOku tokanga foki ʻa e kau Kalisitiane moʻoní fekauʻaki mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e kau solá. ʻOku nau foaki fiefia ʻa honau taimi, ivi mo ʻenau koloa ke tauhi ʻa e kakai ʻoku ʻikai te nau ʻilo. Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻa e kau ngāue pole naʻe fakamatalaʻi ʻi he kupu ki muʻá ʻa ia naʻa nau tokoni ki he faʻahinga naʻe ʻikai ʻaupito te nau ʻilo.
Ko ia, ʻoku hūhū ai ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané ha ʻatimosifia ʻo e manavaʻofa mo e anga-ʻofa. ʻI hono ueʻi ʻe he ʻofá, ʻoku nima-mo-vaʻe ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻangá ke kumi ha ngaahi founga ke ngāue fakaetauhi ai. ʻE fiemaʻu nai ʻe he kau paea mo e kau uitou ʻi he fakatahaʻangá ʻa hoʻo tokangá mo hoʻo kaungāongoʻí koeʻuhi ko ha ngaahi palopalema fakafoʻituitui kehekehe. ʻE lava nai ke ke tokoni ki he faʻahinga peheé ke nau fekuki mo e masivá, siʻi ʻa e tokoni fakafaitoʻó, ʻikai ha nofoʻanga feʻunga pe ko ha ngaahi faingataʻa fakafoʻituitui kehe?
Fakakaukau angé ki ha ongo meʻa mali ʻi Kalisi. Naʻe pā kālava ʻa e husepānití. Naʻe ʻave ia mo hono uaifí ki ha falemahaki naʻe fuʻu mamaʻo ʻaupito. Kae kehe, ko ʻena kiʻi maʻuʻanga moʻuí naʻe fakafalala ia ki heʻena ngoue moli naʻe toli. Ko hai te ne fai ia lolotonga ʻena ʻi he falemahakí? Naʻe tokoni leva ʻa ʻenau fakatahaʻangá. Naʻa nau toli mo fakatau atu ʻa e molí, ʻo maʻu ai ha paʻanga maʻá e ongo meʻa masivá pea pehē foki ki hono ʻoange ai kiate kinaua ha nonga.
Ko e manavaʻofá ʻoku malava ke fakahāhā ia ʻi he ngaahi founga lahi. Hangē ko ení, ʻoku ʻiloʻi ʻe he kau Kalisitiane manavaʻofá, ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e meʻa tefito ʻoku fiemaʻu ʻe he faʻahinga faingataʻaʻia ʻe niʻihi, ko ha ʻaʻahi anga-ʻofa ange ʻa ha kakai te nau fanongo ʻi he kaungāongoʻi, fakahā ʻa e ongoʻi pea fai ha fakafiemālie Fakatohitapu.—Loma 12:15.
Fiefia ʻi ha ʻAtimosifia ʻo e Manavaʻofa
Ko e fakatahaʻanga Kalisitiane ʻi māmani lahí kuo hoko ia ko ha taulangaū ʻo e nonga mo e fiemālie ʻa ia ʻoku fakahāhā ai ʻa e manavaʻofa mo e anga-ʻofa. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau Kalisitiane moʻoní ʻoku fakamānako ʻa e manavaʻofá lolotonga ia ʻoku fakatupu fehiʻa ʻa e taʻeʻofá. Ko ia, ʻi heʻenau feinga ke faʻifaʻitaki ki heʻenau Tamai fakahēvaní, ʻoku nau feinga ke “manavaʻofa” ʻi ha ngaahi founga ʻaonga.
ʻOku fakaafeʻi loto-māfana atu koe ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ke aʻu ki he ʻatimosifia ʻo e manavaʻofa, anga-ʻofa mo e tokanga ʻa ia ʻoku hūhū ʻi heʻenau feohiʻanga faka-Kalisitiané. ʻOku nau tuipau ʻe malava ke ke ʻiloʻi ko ha ʻātakai ia ʻoku fakamāfana mo fakamānako.—Loma 15:7.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Naʻe enginaki ʻa Paula ki he kau Kalisitiane ʻi Kolosé ke nau ʻai ʻa e fatu ʻoku langa ʻi he manavaʻofá
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻI he taimi naʻe ʻiloʻi ai ʻe Sīsū ha fiemaʻú, ʻi he ongoʻi manavaʻofa naʻá ne ʻilo ha founga ke tokoni ai