Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
SANUALI 1-7
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 32-33
Fakafiemālieʻi ʻa e Faʻahinga ʻOku Nau Fekuki mo e Loto-Moʻuá
it-1 710
ʻIlaiū
Naʻe taʻefilifilimānako ʻa ʻIlaiū ʻo ʻikai ke ne uiʻaki ha taha pē ha hingoa fakalakanga fakahekeheke. Hangē pē ko Siopé, naʻe lāuʻilo ʻa ʻIlaiū ko iá naʻe ngaohi ia mei he ʻumea pea ko e Māfimafi-Aoniú ʻa hono Tokotaha-Fakatupú. Naʻe ʻikai ke fakataumuʻa ʻa ʻIlaiū ke ʻai ʻa Siope ke ne ongoʻi manavahē ka naʻá ne lea kiate ia ʻo hangē ha kaumeʻa moʻoní, ʻo lave ki he hingoa ʻo Siopé, ko ha meʻa naʻe ʻikai ke fai ʻe ʻElifasi, Pilitati pe Sofaʻaá.—Siope 32:21, 22; 33:1, 6.
ʻOkú Ke Vakai ki he Vaivaiʻanga Fakaetangatá ʻo Hangē ko e Vakai ʻa Sihová?
8 Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau mahinoʻi lahi ange hotau fanga tokoua ʻoku fiemaʻu tokoní? Manatuʻi ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku nau faingataʻaʻia koeʻuhí ko ha mahamahaki pe loto-mafasia pe koeʻuhí ʻoku nau nofo mo ha ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku ʻikai ke nau ʻi he moʻoní. Kapau naʻa tau maʻu ʻa e ngaahi palopalema tatau, te tau loto ke fakahaaʻi mai ʻe he niʻihi kehé ʻa e kaungāongoʻi. Fakakaukau fekauʻaki mo e kau ʻIsilelí. Naʻa nau faingataʻaʻia lahi ʻi ʻIsipite, ka ki muʻa ke nau hū ki he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe fakamanatu ange ʻe Sihova ʻoku totonu ke ʻoua te nau fakafefeka honau lotó. Naʻe ʻamanekina ʻe Sihova ke tokoniʻi ʻe he kau ʻIsilelí honau fanga tokoua naʻe masiva mo vaivaí.—Liv. 25:35-38; Teu. 15:7, 11.
9 ʻOku totonu ke ʻoua te tau vave ke tukuakiʻi hotau fanga tokouá ki heʻenau ngaahi palopalemá pe fakakaukau ʻoku tau lelei ange ʻia kinautolu. ʻOku tau loto ke tokoniʻi hotau fanga tokouá ʻi he taimi ʻoku nau vaivai aí. (Siope 33:6, 7; Māt. 7:1) Ko e fakatātaá, sioloto atu ʻoku lavea ha taha ʻi ha fakatuʻutāmaki ʻi ha paiki pea ʻoku leleakiʻi ki falemahaki. ʻI heʻene aʻu ki aí, ʻe fakamoleki ʻe he kau toketaá mo e kau nēsí ʻa e taimi ke ʻeke pe ko hai ʻe tukuakiʻi ki he fakatuʻutāmakí? ʻIkai. Te nau fai leva ha tokoni fakafaitoʻo. ʻOku tatau pē ia mo kitautolu. ʻI he taimi ʻoku vaivai ai hotau tokouá, ko e meʻa ʻokú ne fiemaʻu moʻoní ko ʻetau tokoni fakalaumālié.—Lau ʻa e 1 Tesalonaika 5:14.
10 ʻOku hā ngali vaivai nai ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻe niʻihi. Ka ʻo kapau te tau kiʻi tuʻu ʻo fakakaukau ki honau tuʻungá, te tau ʻilo nai ai ʻoku ʻikai ke nau vaivai. Sioloto atu ki he faingataʻa kuo pau ʻe hoko ki ha tuofefine ʻoku ʻikai tauhi hono husepānití kia Sihova. Fēfē ha faʻē taʻehoa ʻa ia ʻokú ne ngāue mālohi ke tauhi hake pē ʻe ia ʻene fānaú tonu pea ʻokú ne kei ʻalu maʻu pē ki he ngaahi fakatahá? Pe fakakaukau fekauʻaki mo ha kau taʻu hongofulu tupu ʻi he ʻapiakó ʻa ia ʻoku nau talitekeʻi fakaʻaho ʻa e tenge ke mavahe mei he moʻoní. ʻOku nau maʻu kotoa ʻa e ʻofa moʻoni kia Sihova pea fakapapauʻi ke nofoʻaki mateaki kiate ia. ʻI he taimi ʻoku tau fakakaukau atu ai ki he meʻa kotoa ʻoku fai ʻe hotau fanga tokouá ke tauhi kia Sihová, ʻe tokoniʻi heni kitautolu ke tau vakai kia kinautolu ʻoku nau “koloaʻia ʻi he tuí,” neongo ʻoku nau hā ngali vaivai.—Sēm. 2:5.
Ko Fē Taimi Totonu ke Lea Aí?
17 Ko e tangata hono fā ke ʻaʻahi kia Siopé ko ʻIlaiū, ko ha kāinga ʻo ʻĒpalahame. Naʻá ne fanongo ʻi he lea ʻa Siope mo e kau tangata ʻe toko tolú. ʻOku hā mahino naʻá ne tokanga lelei ki he meʻa naʻe leaʻakí koeʻuhí naʻe malava ke ne ʻoatu ha faleʻi anga-ʻofa kae hangatonu ʻa ia naʻe tokoni kia Siope ke fakatonutonu ʻene fakakaukaú. (Siope 33:1, 6, 17) Naʻe tokanga tefito ʻa ʻIlaiū ke hakeakiʻi ʻa Sihova, ʻo ʻikai ko ia tonu pe ko ha toe tangata. (Siope 32:21, 22; 37:23, 24) Mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻIlaiuú ʻoku tau ako mei ai ʻoku ʻi ai ha taimi ke hanganaki fakalongolongo pea fanongo. (Sēm. 1:19) ʻOku tau ako foki ʻi he taimi ʻoku tau ʻoatu ai ha faleʻi, ʻoku totonu ko ʻetau taumuʻa tefitó ke ʻoatu ʻa e lāngilangí kia Sihova, ʻo ʻikai kiate kitautolu.
18 ʻOku lava ke tau fakahaaʻi ʻoku tau fakamahuʻingaʻi ʻa e meʻaʻofa ʻo e leá ʻaki ʻa e muimui ki he faleʻi ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e taimi pea mo e founga ke lea aí. Naʻe fakamānavaʻi ʻa e poto ko Tuʻi Solomoné ke ne hiki: “Hangē ha ʻāpele koula ʻi ha ʻaiʻanga meʻa silivá ʻoku pehē ʻa e lea ʻoku fai ʻi he taimi totonú.” (Pal. 25:11) ʻI he taimi ʻoku tau fanongo tokanga ai ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he niʻihi kehé pea fakakaukau ki muʻa ke tau leá, ko ʻetau ngaahi leá ʻe lava ke hoko ia ʻo hangē ko ha ʻāpele koula—ʻoku mahuʻinga mo fakaʻofoʻofa. Pea tatau ai pē pe ʻoku siʻisiʻi pe lahi ʻetau leá, ko ʻetau leá ʻe lava ke ne langa hake ʻa e niʻihi kehé pea te tau ʻai ʻa Sihova ke ne laukauʻaki kitautolu. (Pal. 23:15; ʻEf. 4:29) Ko e hā ha toe founga ʻe lelei ange ai ke fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ko eni mei he ʻOtuá!
Makakoloa Fakalaumālie
Hanganaki ʻUnuʻunu Ofi kia Sihova
10 ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku feʻungamālie ke tokanga fekauʻaki mo hotau fōtunga hā maí. Ka ʻoku fiemaʻu ke ʻoua te tau fuʻu feinga lahi ke toʻo kotoa atu ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e taʻumotuʻá. Ko e ngaahi fakaʻilonga ko iá ʻe lava ke hoko ia ko e fakamoʻoni ʻo e matuʻotuʻa, ngeia, mo e fakaʻofoʻofa ʻi loto. Ko e fakatātaá, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e ʻuluhina ko e kalauni matamatalelei ʻoku maʻu ʻi he hala ʻo e faitotonu.” (Pal. 16:31) Ko e anga ia ʻo e vakai mai ʻa Sihova kia kitautolú, pea ʻoku totonu ke tau feinga ke vakai kia kitautolu hangē ko ʻene vakai maí. (Lau ʻa e 1 Pita 3:3, 4.) Ko ia ai, ʻoku fakapotopoto, ke fai ha ngaahi ngāue fakaetafa fakatuʻutāmaki mo ʻikai fiemaʻu pe ngaahi ngāue faitoʻo ke ʻai pē ai ha taha ke hā fakaʻofoʻofa fakaesino lahi ange? “Ko e fiefia ʻi he ʻEiki” ko ha matavai ia ʻo e fakaʻofoʻofa moʻoní ʻoku tapua atu mei loto, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e taʻumotuʻá pe moʻui leleí. (Nehe. 8:10) ʻI he māmani foʻoú pē te tau hoko ai ʻo moʻui lelei kakató mo toe maʻu ai ʻa e fakaʻofoʻofa fakatalavoú. (Siope 33:25; ʻAi. 33:24) Ka toki hoko leva ia, ko hono fakahāhā ʻa e poto ʻaongá mo e tuí te ne tokoniʻi kitautolu ke nofo ofi kia Sihova lolotonga ʻetau fai hotau lelei tahá ʻi hotau ngaahi tuʻunga lolotongá.—1 Tīm. 4:8.
SANUALI 8-14
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 34-35
ʻI he Hā Ngali ʻOku Hoko ʻa e Ngaahi Meʻa Koví ki he Kakai Leleí
Ko e Tokotaha Fēfē ʻa e ʻOtuá?
ʻOku fai maʻu pē ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa ʻoku totonú. Ko e moʻoni, ʻoku “mole ke mamaʻo ha fai ʻe he ʻOtua moʻoní ha tōʻonga fulikivanu, pe ko ha faihala ʻa e Māfimafi-Aoniú!” (Siope 34:10) Ko ʻene fakamāú ʻoku faitotonu, ʻo hangē ko e meʻa naʻe leaʻaki ʻe he tokotaha-tohi-sāmé kia Sihová: “Te ke fai ʻa e fakamaau totonu ki he ngaahi kakaí.” (Saame 67:4) Koeʻuhi “ʻoku sio ʻa Sihova ia ki he lotó,” heʻikai ke kākaaʻi ia ʻe he mālualoí ka ʻokú ne ʻiloʻi maʻu pē ʻa e moʻoní pea fai ʻa e fakamaau ʻoku tonu mātē. (1 Sāmiuela 16:7) ʻIkai ko ia pē, ʻoku lāuʻilo ʻ a e ʻOtuá ki he fakamaau taʻetotonu kotoa pē mo e taʻefaitotonu ʻi he māmaní, pea kuó ne talaʻofa ʻe vavé ni ki he ‘kau fulikivanú ke tuʻusi atu kinautolu mei he māmaní.’—Palōveepi 2:22.
Ko e Hā ʻe Mole Atu ʻi he Hoko Mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
5 Ko e hā ʻe fai ʻe Sihová? ʻI he taimi ní ʻoku ʻoange ʻe Sihova ki he kakai fulikivanú ʻa e faingamālie ke nau liliu. (ʻAi. 55:7) Neongo ʻe vavé ni ke fakaʻauha ʻa e fokotuʻutuʻu ko ení, ʻoku teʻeki ai ke fai honau fakamāuʻi fakaʻosí. Ka, ko e hā ʻe hoko ki he faʻahinga ʻoku nau fakafisi ke liliú mo e faʻahinga ʻoku nau poupou ki he fokotuʻutuʻu ko ení ʻo aʻu atu ki he taimi ʻo e fuʻu mamahi lahí? Kuo talaʻofa ʻe Sihova ke toʻo atu ʻa e kakai fulikivanu kotoa pē mei he māmaní. (Lau ʻa e Saame 37:10.) ʻI he ʻahó ni, kuo pōtoʻi ʻa e tokolahi ʻi hono fūfuuʻi ʻenau ngaahi tōʻonga koví, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku nau hao mei hono tauteaʻi kinautolú. (Siope 21:7, 9) Ka ʻoku fakamanatu mai ʻa e Tohi Tapú: “Ko hono ongo foʻi fofonga ʻoku ʻi he ʻalunga ʻo e tangata taki taha, pea ʻoku ne ʻafioʻi ʻene taulaka kotoa. ʻOku ʻikai ha poʻuli, pea ʻoku ʻikai ha malu matolu, ke toi ʻo fufu ai ʻa e kakai faikovi.” (Siope 34:21, 22) Ko ia heʻikai ʻaupito puli kinautolu meia Sihova. ʻE lava ke ne ʻafioʻi ʻa e meʻa kotoa ʻoku fai ʻe he kau fulikivanú. Hili ʻa ʻĀmaketoné, te tau fakasio ʻa e feituʻu naʻa nau ʻi aí, ka ʻe ʻikai te tau sio kiate kinautolu. Te nau mole atu ʻo taʻengata!—Saame 37:12-15.
Te Ke Tūkia Koeʻuhi ko Sīsū?
19 ʻOku tau vakai ki he palopalema tatau ʻi he ʻahó ni? ʻIo. Ko e tokolahi ʻi he ʻahó ni ʻoku nau tūkia koeʻuhi ko ʻetau tuʻu-ʻatā ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakapolitikalé. ʻOku nau ʻamanekina ke tau kau ʻi he filí. Kae kehe, ʻoku tau ʻiloʻi ʻi he vakai ʻa Sihová, kapau te tau fili ha taki fakaetangata ke pule mai kiate kitautolu, ʻoku tau talitekeʻi ai Ia. (1 Sām. 8:4-7) ʻOku pehē nai ʻe he kakaí ʻoku totonu ke tau langa ʻa e ngaahi ʻapiako mo e falemahaki pehē foki ki hono fai ʻa e ngaahi ngāue ʻofa kehe. ʻOku nau tūkia koeʻuhi ʻoku tau tokangataha ki he ngāue fakamalangá, ʻo ʻikai ko hono fakaleleiʻi leva ʻa e ngaahi palopalema ʻi he māmaní.
20 ʻE lava fēfē ke tau fakaʻehiʻehi mei he hoko ʻo tūkiá? (Lau ʻa e Mātiu 7:21-23.) ʻOku totonu ko ʻetau taumuʻa tefitó ko hono fai ʻa e ngāue naʻe fekau mai ʻe Sīsū ke tau faí. (Māt. 28:19, 20) ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito ʻe fakaleluʻi kitautolu ʻe he ngaahi ʻīsiu fakapolitikale mo fakasōsiale ʻi he māmani ko ení. ʻOku tau ʻofa ʻi he kakaí pea tokanga fekauʻaki mo ʻenau palopalemá, ka ʻoku tau ʻiloʻi ko e founga lelei taha ke tokoniʻi ai hotau kaungāʻapí ko hono akoʻi kinautolu fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea tokoniʻi kinautolu ke nau hoko ʻo kaumeʻa mo Sihova.
Makakoloa Fakalaumālie
ʻOfa ke ʻOatu ʻa e Fakahīkihikí kia Sihova ʻe he Laumālie Ngāue Pole ʻOkú Ke Maʻú!
3 Naʻe fanongo ʻa e kiʻi talavou ko ʻIlaiuú ki he fetalanoaʻaki ʻa Siope mo e kau tangata ʻe toko tolú. ʻI he ʻosi ʻenau talanoá, naʻe ʻeke ange ʻe ʻIlaiū kia Siope fekauʻaki mo Sihova: “Kapau kuo ke faitotonu, kuo ke ʻatu kiate Ia ha meʻa? Pe kuo ne maʻu ha meʻa mei ho nima?” (Siope 35:7) Naʻe toe feinga ʻa ʻIlaiū ke pehē ko ʻetau ngaahi feinga ke tauhi ki he ʻOtuá ʻoku taʻeʻaonga? ʻIkai. Naʻe ʻikai ke fakatonutonu ʻe Sihova ʻa ʻIlaiū, ʻo hangē ko e kau tangata kehé. Naʻe ʻomai ʻe ʻIlaiū ha fakakaukau kehe. Naʻá ne pehē ʻoku ʻikai ke fiemaʻu ʻe Sihova ke tau lotu ange kiate ia. Ko Sihová ʻoku haohaoa. ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe lava ke tau fai ʻe ʻai ai ia ke ne koloaʻia ange pe mālohi ange. Ko e moʻoni, ko ha ʻulungaanga lelei pe ko ha malava ʻoku tau maʻu ko e haʻu ia mei he ʻOtuá, pea ʻokú ne fakatokangaʻi ʻa e founga ʻoku tau ngāueʻaki ai iá.
SANUALI 15-21
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 36-37
ʻUhinga Ke Ke Falala Ai ki he Talaʻofa ʻa e ʻOtuá ki he Moʻui Taʻengatá
w15 10/1 13 ¶1-2
ʻE Lava Moʻoni Ke Tau ʻIloʻi ʻa e ʻOtuá?
KO E ʻI AI TAʻENGATA ʻA E ʻOTUÁ: ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko e ʻOtuá ʻokú ne ʻi ai “mei he taʻengata ki he taʻengata.” (Saame 90:2) ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko e ʻOtuá ʻoku ʻikai hano kamataʻanga pea ʻe ʻikai ʻaupito hano ngataʻanga. Mei he vakai ʻa e tangatá “ko e lahi ʻo hono ngaahi taʻú ʻoku ʻikai malava ke makupusi.”—Siope 36:26.
Founga hoʻo maʻu ʻaonga mei aí: ʻOku talaʻofa mai ʻaki ʻe he ʻOtuá kiate koe ʻa e moʻui taʻengata ʻo kapau te ke hoko ʻo ʻiloʻi moʻoni ia. (Sione 17:3) Naʻe mei anga-fēfē ha falalaʻanga ʻa e talaʻofa ko iá kapau ko e ʻOtuá tonu naʻe ʻikai ke ne moʻui taʻengata? Ko e “Tuʻi ʻo ʻitānití” pē ʻe lava ke ne fakahoko ha talaʻofa peheé.—1 Tīmote 1:17.
ʻOkú Ke Houngaʻia ʻi he Ngaahi Meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá?
6 Ko e vaí ʻoku ʻi he māmaní koeʻuhí ko hotau palanité ʻoku tuʻu ʻi ha mamaʻo feʻunga mei he laʻaá. Kapau naʻa tau kiʻi ofi ange ki ai, heʻikai ke toe ʻi ai ha vai, pea vela ʻo ʻikai toe lava ha moʻui. Kapau naʻe toe kiʻi mamaʻo ange ʻa e māmaní mei he laʻaá, ʻe poloka kotoa e vaí, pea ʻe fonu ʻa e māmaní ʻi he sinou mo e ʻaisi. Koeʻuhi naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ʻa e māmaní ʻi he feituʻu tonu mātē ko ení, ko e vilo ʻa e vaí ʻi he māmaní ʻokú ne fakatolonga ʻa e moʻuí. ʻOku tutu ʻe he laʻaá ʻa e ʻōsení mo e funga ʻo e māmaní pea ʻalu hake ʻa e mao ko iá ʻo faʻuʻaki ʻa e ʻaó. ʻI he taʻu taki taha, ʻoku mimisi ʻe he laʻaá ʻa e vai ʻoku ofi ʻi he kiupiki maile ʻe 120,000 (kiupiki kilomita ʻe 500,000). ʻOku nofo ʻa e vai ko ení ʻi he ʻatimosifiá ʻi ha ʻaho ʻe hongofulu nai ki muʻa ke tō ko ha ʻuha pe sinou. ʻOku toe foki ai ʻa e vaí ki he tahí pe ngaahi feituʻu kehe ʻoku ʻi ai ʻa e vaí pea toe hoko atu ʻene viló. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻi he vilo feʻungamālie ko ení ko Sihova ʻoku poto mo mālohi.—Siope 36:27, 28; Tml. 1:7.
Tauhi ke Mālohi Hoʻo ʻAmanaki Faka-Kalisitiané
16 Ko ʻetau ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá ko ha meʻaʻofa mahuʻinga ia mei he ʻOtuá. ʻOku tau fakatuʻotuʻa atu ki ha kahaʻu fakaofo—ʻa ia ʻoku lava ke tau fakapapauʻi ʻe hoko moʻoni. ʻOku hoko ia ko ha taula kiate kitautolu, ʻo ʻai ke tau tuʻu maʻu koeʻuhí ke lava ʻo tau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí, matuʻuaki ʻa e fakatangá, pea naʻa mo e fehangahangai mo e maté. ʻOku hoko ia ko hotau tatā, ʻo maluʻi ʻetau fakakaukaú koeʻuhí ke lava ʻo tau talitekeʻi ʻa e meʻa ʻoku halá pea pīkitai ki he meʻa ʻoku totonú. Ko ʻetau ʻamanaki makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú ʻokú ne ʻai ke tau ʻunuʻunu ofi ange ki he ʻOtuá pea fakahaaʻi ʻa e loloto ʻene ʻofa mai kiate kitautolú. ʻOku tau mātuʻaki maʻu ʻaonga ʻi heʻetau tauhi ʻetau ʻamanakí ke moʻui mo mālohi.
Makakoloa Fakalaumālie
it-1 492
Fetuʻutaki
ʻI he ngaahi fonua ʻi he Tohi Tapú ʻo e kuonga muʻá, naʻe feʻaveʻaki ʻa e ngaahi fakamatalá mo e ngaahi pōpoakí mei he tokotaha ʻe tahá ki he tokotaha ʻe tahá ʻi he ngaahi founga kehekehe. ʻI he ngaahi tuʻunga lahi, ko e ngaahi ongoongo fakalotofonuá mo e ongoongo mei he ngaahi fonua kehé naʻe feʻaveʻaki tala ngutu ia. (2 Sām. 3:17, 19; Siope 37:20) Ko e kau fefonongaʻakí, ʻa ia naʻa nau faʻa fononga kāmelí, naʻa nau feʻaveʻaki ʻa e ngaahi ongoongo mei he ngaahi feituʻu mamaʻó, ʻi he taimi naʻa nau mālōlō ai ʻi ha kolo ke maʻu ha meʻakai, vai pe ngaahi meʻa kehe pē ʻi he ngaahi hala fonongá. Koeʻuhi ko e makehe ʻa e tuʻuʻanga ʻo e fonua ko Pālesitainé ʻa ia naʻá ne fakafehokotaki ʻa ʻĒsia, ʻAfilika mo ʻIulopé naʻe hoko ia ko e halanga fefonongaʻaki ʻa e kau fononga mei he ngaahi feituʻu mamaʻó. Ko ia naʻe faingofua ai ki honau kakaí ke nau maʻu ʻa e ngaahi fakamatala ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he ngaahi fonua mulí. Ko e ngaahi ongoongo fakafonuá mo e ngaahi ongoongo mei he ngaahi fonua kehé, naʻe faʻa maʻu ia ʻi he feituʻu faiʻanga fakatau ʻi he koló.
SANUALI 22-28
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 38-39
ʻOkú Ke Vaheʻi ʻa e Taimi ke Sivisiviʻi ʻa e Fakatupú?
ʻOkú Ke Loto-Lelei ke Tatali kia Sihova?
7 ʻI hono fakamatalaʻi ʻa e founga hono fakatupu ʻe Sihova ʻa e māmaní, ʻoku lave ʻa e Tohi Tapú ki heʻene fokotuʻu “ʻa hono ngaahi fuá,” ʻohifo “ʻa hono ngaahi poú,” pea fakatoka “ʻa hono maka-tulikí.” (Siope 38:5, 6) Naʻe aʻu ʻo ne vaheʻi mo e taimi ke fakakaukau ki heʻene ngāué. (Sēn. 1:10, 12) ʻE lava ke ke sioloto atu ki he anga ʻo e ongoʻi ʻa e kau ʻāngeló ʻi heʻenau vakai ki he hā māmālie mai ʻa e ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa Sihová? Kuo pau pē naʻa nau fiefia lahi! Koeʻuhi ko e meʻá ni, naʻe kamata ke nau “kaila fakahīkihiki.” (Siope 38:7) Ko e hā ʻoku tau ako mei aí? Ko e ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa Sihová naʻe feʻunga mo e ngaahi laui afeʻi taʻu, ka ʻi he taimi naʻe ʻafio ai ʻa Sihova ki he meʻa kotoa naʻá ne fakatupu fakaleleí, naʻá ne folofola “kuo lelei ʻaupito.”—Sēn. 1:31.
Fakaeʻa ʻe he Toetuʻú ʻa e ʻOfa, Poto mo e Kātaki ʻa e ʻOtuá
2 ʻUluakí, naʻe fakatupu ʻe Sihova hano kaungāngāue. Pea naʻe fakafou leva ʻi hono ʻAló, “ʻa hono fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa pē,” kau ai ʻa e ngaahi meʻamoʻui laumālie ʻatamaiʻia ʻe laui miliona. (Kol. 1:16) Naʻe fiefia ʻa Sīsū ʻi he faingamālie ke ngāue mo ʻene Tamaí. (Pal. 8:30) Pea naʻe toe maʻu ʻe he ngaahi foha fakaeʻāngelo ʻo e ʻOtuá ha ʻuhinga ke fiefia. Naʻa nau ʻi ai tonu ʻi he taimi naʻe fakatupu ai ʻe Sihova mo ʻene Tufunga Pōtoʻí, ʻa Sīsū, ʻa e langí mo e māmaní. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa e kau ʻāngeló? Naʻa nau “kamata kaila fakahīkihiki” ʻi hono faʻu ʻa e māmaní, pea ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻe hokohoko atu ʻenau fakahīkihikiʻi ʻa e ngāue fakaefakatupu taki taha ʻa Sihová, kau ai ʻene fakatupu fakaʻosi makehé, ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. (Siope 38:7; Pal. 8:31, fkm. ʻi lalo) Ko e meʻa fakatupu taki taha ko ení naʻe fakaeʻa ai ʻa e ʻofa mo e poto ʻa Sihová.—Saame 104:24; Loma 1:20.
Ako Lahi Ange Fekauʻaki mo Sihova mei Heʻene Fakatupú
8 ʻOku tuha ʻa Sihova mo ʻetau falalá. Naʻe tokoniʻi ʻe Sihova ʻa Siope ke fakalahi ʻene falala kiate Iá. (Siope 32:2; 40:6-8) ʻI he fetalanoaʻaki ʻa e ʻOtuá mo Siopé, naʻá Ne lave ki he ngaahi tafaʻaki lahi ʻo e fakatupú, ʻo kau ai ʻa e ngaahi fetuʻú, ʻaó mo e tapa ʻa e ʻuhilá. Naʻe toe lave foki ʻa Sihova fekauʻaki mo e fanga manú, hangē ko e pulu kaivaó mo e fanga hōsí. (Siope 38:32-35; 39:9, 19, 20) Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni naʻe ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ʻo ʻikai ngata pē ʻi he mālohi fakaofo ʻa e ʻOtuá kae pehē foki ki heʻene ʻofá mo e poto kāfakafá. Mālō mo e fetalanoaʻaki ko ení, naʻe hoko ai ʻa Siope ʻo falala lahi ange kia Sihova ʻi ha toe taimi ki muʻa. (Siope 42:1-6) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻi he taimi ʻoku tau ako ai ki he fakatupú, ʻoku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ko Sihová ʻokú ne poto taʻefakangatangata mo mālohi ange ʻiate kitautolu. ʻOkú ne toe maʻu foki ʻa e malava ke fakangata ʻa e kotoa hotau ngaahi ʻahiʻahí. Ko e moʻoniʻi meʻa ko ení ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi ʻetau falala kiate iá.
Makakoloa Fakalaumālie
Ko e Ngaahi Lao Fakaʻotuá ko e Lelei Pē Maʻa Kitautolu
4 ʻI he tuʻunga ko e Tokotaha-Fakatupú, ko Sihova ʻa e tokotaha Foaki-Lao aoniu mo totonu ia ʻi he ʻunivēsí. (Fakahā 4:11) Naʻe fakamatala ʻa e palōfita ko ʻAiseá: “Ko Sihova ʻa hotau tokotaha Foaki-Laó.” (Aisea 33:22, NW) Kuó ne fokotuʻu ʻa e ngaahi lao fakamatelie ʻokú ne puleʻi ʻa e meʻa fakatupu ʻoku moʻuí mo ʻikai ke moʻuí. (Siope 38:4-38; 39:1-12; Sāme 104:5-19) ʻI he tuʻunga ko ha fakatupu ʻa e ʻOtuá, ʻoku moʻulaloa ai ʻa e tangatá ki he ngaahi lao fakamatelie ʻa Sihová. Pea neongo ko e tangatá ʻoku tauʻatāina ke fili ke fai lelei pe kovi, ʻo malava ke fakaʻuhinga ʻiate ia pē, ʻokú ne toki fiefia pē ʻi he taimi ʻokú ne fakamoʻulaloaʻi ai ia ki he ngaahi lao fakaeʻulungaanga mo fakalaumālie ʻa e ʻOtuá.—Loma 12:1; 1 Kolinitō 2:14-16.
5 Hangē ko ia ʻoku tau ʻiló, ko e ngaahi lao fakamatelie ʻa Sihová ʻoku ʻikai ala maumauʻi ia. (Selemaia 33:20, 21) Kapau ʻoku fakafepaki ha taha ki ha ngaahi lao fakamatelie ʻe niʻihi, hangē ko e lao ʻo e kalāvité, ʻokú ne tofanga ʻi hono ngaahi nunuʻá. ʻI he founga meimei tatau, ko e ngaahi lao fakaeʻulungaanga ʻa e ʻOtuá ʻoku taʻealatāmateʻi ia pea ʻikai lava ke taʻofi pe maumauʻi ʻaki ʻa e taʻetauteá. ʻOku fakahoko pau kinautolu ʻo hangē pē ko ʻene ngaahi lao fakanatulá, neongo ʻe ʻikai nai ke vave tatau hono nunuʻá. “Talaʻehai ʻoku ala pāʻusiʻi ʻa e ʻOtua; he ʻilonga pe meʻa ʻoku to ʻe ha tangata, ko ia ia te ne utu foki.”—Kaletia 6:7; 1 Tīmote 5:24.
SANUALI 29–FEPUELI 4
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 40-42
Lēsoni mei he Hokosia ʻa Siopé
“Ko Hai Kuó Ne Lava ʻo ʻIloʻi ʻa e Fakakaukau ʻa e ʻOtuá?”
4 ʻI heʻetau fakalaulauloto ki he ngaahi ngāue ʻa Sihová, ʻoku fiemaʻu ke tau fakaʻehiʻehi mei he hehema ke fakamāuʻi ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga fakaetangatá. Ko e hehema ko ení ʻoku lave ki ai ʻi he folofola ʻa Sihová hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Sāme 50:21: “Naʻa ke lau ʻoku ou tatau matē mo koe.” ʻOku hangē ia ko e lau ʻa e mataotao Tohi Tapu ʻe taha ʻi he taʻu ʻe 175 tupu kuohilí: “ʻOku hehema ʻa e tangatá ke fakamāuʻi ʻa e ʻOtuá ʻe kinautolu pē, ʻo fakamahalo ʻoku fakangatangata ia ʻe he ngaahi lao ko ia ʻoku nau mahalo ʻoku totonu mo e anga ʻenau vakaí tonu.”
5 ʻOku fiemaʻu ke tau tokanga ke ʻoua ʻe fakafuo ʻetau fakakaukau fekauʻaki mo Sihová koeʻuhi ke fehoanaki ia mo e ngaahi tuʻunga mo e ngaahi holi ʻatautolú tonu. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ení? Sai, ʻi heʻetau ako ʻa e Folofolá, ko e niʻihi ʻo e ngaahi ngāue ʻa Sihová ʻe lava ke hā ngali ʻikai loko tonu ia mei he anga ʻo ʻetau fakakaukau fakangatangata mo taʻehaohaoá. Naʻe tō ʻa e kau ʻIsileli ʻo e kuohilí ki he anga ʻo e fakakaukau ko iá pea nau maʻu ai ha fakamulituku hala fekauʻaki mo e ngaahi feangainga ʻa Sihova mo kinautolú. Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe folofolaʻaki ʻe Sihova kiate kinautolú: “Ka ʻoku mou pehe, ʻOku ʻikai fakafuofua ʻa e ʻalunga ʻo Atonai. ʻA e fale ʻo Isileli, mou fanongo muʻa, Ko hoʻoku ia ʻalunga koā ʻoku ʻikai ke fakafuofua? ʻikai ko hoʻomoutolu pe ʻalunga ʻoku ʻikai ke fakafuofua?”—Isi. 18:25.
6 Ko ha kī ki hono kalofi ʻa e tauhele ʻo hono fakamāuʻi ʻa Sihova ʻaki ʻetau ngaahi tuʻunga pē ʻatautolú tonu ko hono ʻiloʻi ko e anga ʻo ʻetau fakakaukaú ʻoku fakangatangata pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku mātuʻaki tamele. Naʻe fiemaʻu kia Siope ke ne ako ʻa e lēsoni ko ení. Lolotonga ʻa e taimi ʻo ʻene faingataʻaʻiá, naʻe fāinga ai ʻa Siope mo e moʻui honge ifo peá ne hoko ʻo kiʻi siokita. Naʻe ʻikai ke ne kei tokanga ki he ngaahi ʻīsiu lalahi angé. Ka naʻe tokoniʻi anga-ʻofa ia ʻe Sihova ke fakafālahiʻi ʻa e anga ʻo ʻene fakakaukaú. ʻI hono ʻeke kia Siope ha ngaahi fehuʻi kehekehe ʻe 70 tupu, ʻa ia naʻe ʻikai lava ʻe Siope ke tali ha taha, naʻe fakamamafaʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi ngātanga ʻo e mahino ʻa Siopé. Naʻe tali ki ai ʻa Siope ʻi ha founga fakatōkilalo ʻo fakatonutonu ʻa e anga ʻo ʻene fakakaukaú.—Lau ʻa e Siope 42:1-6.
Siofi Maʻu Pē ʻa e ʻĪsiu Mahuʻingá
12 Naʻe anga-kovi ʻa Sihova ʻi heʻene lea pehē kia Siopé he ko ē ʻokú ne faingataʻaʻia? ʻIkai, pea ko Siope tonu naʻe ʻikai ke ne fakakaukau pehē. Naʻe mahinoʻi mo fakamahuʻingaʻi ʻe Siope ʻa e akonaki ʻa Sihová. Naʻe aʻu ʻo ne pehē: “ʻOku ou fakafoki ai ʻa e meʻa naʻá ku leaʻakí, pea ʻoku ou fakatomala ʻi he efu mo e efuefu.” (Siope 42:1-6) Ki muʻa aí, naʻe toe tokoniʻi ʻa Siope ʻe ha kiʻi talavou ko ʻIlaiū ke fakatonutonu ʻene fakakaukaú. (Siope 32:5-10) ʻI he hili ʻa e fanongo ʻa Siope ki he faleʻi anga-ʻofa ʻa Sihová pea liliu ʻene fakakaukaú, naʻe ʻai ʻe Sihova ke ʻiloʻi ʻe he niʻihi kehé naʻá ne hōifua ki he faitōnunga ʻa Siopé.—Siope 42:7, 8.
“ʻAmanaki kia Sihova”
17 Ko Siope ko ha toko taha pē ia mei he kau sevāniti ʻa Sihova naʻa nau nofoʻaki loto-toʻa mo mālohi lolotonga ʻa e ʻahiʻahi kakahá. ʻI he tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Hepeluú, ʻokú ne lave ki ha tokolahi kehe, ʻo ui kinautolu ko ha “fuʻu kulupu ʻo e kau fakamoʻoni tokolahi.” (Hep. 12:1) Naʻa nau fou kotoa ʻi he ngaahi ʻahiʻahi kakaha; neongo ia, naʻa nau langa hake ha lēkooti tuʻu-ki-muʻa ʻo e faitōnunga kia Sihová. (Hep. 11:36-40) Naʻe hoko ko e koto kulanoa ʻenau kātakí mo e ngāue mālohí? Mole ke mamaʻo! Neongo ʻi he lolotonga ʻenau moʻuí naʻe ʻikai ʻaupito ke nau sio ki hono fakahoko ʻa e ngaahi talaʻofa kotoa ʻa e ʻOtuá, naʻe hokohoko atu pē ʻenau ʻamanaki kia Sihová. Pea koeʻuhí naʻa nau fakapapauʻi naʻa nau maʻu ʻa e hōifua ʻa Sihová, naʻa nau tuipau te nau sio ki hono fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofá. (Hep. 11:4, 5) Ko ʻenau faʻifaʻitakiʻangá ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi ʻetau fakapapau ke hokohoko atu ʻa e ʻamanaki kia Sihová.
18 ʻI he ʻahó ni ʻoku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku ʻalu mei he kovi ki he kovi ange. (2 Tīm. 3:13) Kuo teʻeki pē ke ʻosi hono ʻahiʻahiʻi ʻe Sētane ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ngaahi pole ʻoku toka mei muʻá, ʻofa ke tau fakapapauʻi ke ngāue mālohi kia Sihova, ʻo tuipau “kuo tau fokotuʻu ʻetau ʻamanakí ʻi ha ʻOtua moʻui.” (1 Tīm. 4:10) Manatuʻi, ko e pale naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kia Siopé ʻoku fakamoʻoniʻi ai “ko Sihová ʻoku manavaʻofa loloto ʻaupito mo mohu meesi.” (Sēm. 5:11) Fakatauange ke tau nofoʻaki mateaki foki mo kitautolu kia Sihova, ʻo tuipau te Ne fakapaleʻi “ʻa e faʻahinga ʻoku nau kumi tōtōivi kiate iá.”—Lau ʻa e Hepelū 11:6.
Makakoloa Fakalaumālie
it-2 808
Manuki
Ko Siopé ko ha tangata māʻoniʻoni naʻá ne tauhi maʻu ʻene anga-tonú ʻi he lolotonga hono manukiʻi lahi iá. Ka naʻe kamata ke ne maʻu ʻa e vakai hala ʻa ia naʻe iku ʻo fakatonutonuʻi ai ia. Naʻe lea ʻa ʻIlaiū ʻo fekauʻaki mo ia: “Ko hai ha tangata ʻoku hangē ko Siopé, ʻa ia ʻokú ne inu ʻa e manukí hangē ha vaí?” (Siope 34:7) Naʻe fuʻu tokanga tōtuʻa ʻa Siope ki hono fakatonuhiaʻi ʻo iá tonu kae ʻikai ko e ʻOtuá pea naʻá ne aafe ke fakahīkihikiʻi ʻene māʻoniʻoní ʻo lahi ange ia ʻi he māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. (Siope 35:2; 36:24) ʻI hono manukiʻi anga-fakamamahi ʻa Siope ʻe hono “kaungāmeʻa” ‘e toko tolú, naʻá ne vakai ki ai ko e fai fakahangatonu ange ia kiate ia kae ʻikai ki he ʻOtuá. ʻI he ʻuhingá ni, naʻá ne hangē ai ha tokotaha ʻokú ne tali fiefia ʻa e manukí mo e fakaangá, ʻo hangē ia haʻane fiefia ʻi hano inu ha vai. Ki mui ai, naʻe fakamatalaʻi ange ʻe he ʻOtuá kia Siope ko e kau manuki ko ení ko hono moʻoní (ʻi hono aofangatukú) naʻe ʻikai ke nau leaʻaki ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá. (Siope 42:7) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻi he taimi naʻe kounaʻi ai ʻe ʻIsileli ha tuʻí, naʻe folofola ʻa Sihova ki he palōfita ko Sāmiuelá: “He ʻoku ʻikai ko koe ia kuo nau talitekeʻí, ka ko au ia kuo nau talitekeʻi mei heʻeku hoko ko honau tuʻí.” (1 Sām. 8:7) Pea naʻe pehē ange ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Pea ʻe fehiʻanekinaʻi kimoutolu ʻe he ngaahi puleʻangá kotoa koeʻuhi ko hoku hingoá.” (Māt. 24:9) Ko e fakakaukau maʻu pē ki he ngaahi ʻuhinga ko ení te ne tokoniʻi ha Kalisitiane ke ne kātekina ʻa e manukí ʻi he vakai totonu pea koeʻuhi ko ʻene kātakí te ne taau ai ke maʻu ha pale.—Luke 6:22, 23.
FEPUELI 5-11
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SAAME 1-4
Fili ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá
“Te U Luluʻi ʻa e Kotoa ʻo e Ngaahi Puleʻangá”
8 Kuo anga-fēfē fakafeangai ʻa e kakaí ki he pōpoaki ko ení? Ko e tokolahi tahá kuo nau fakafeangai ʻikai lelei. (Lau ʻa e Saame 2:1-3.) Kuo hohaʻatuʻu ʻa e ngaahi puleʻangá. ʻOku nau fakafisi ke tali ʻa e Tokotaha Pule kuo fakanofo ʻe Sihová. ʻOku ʻikai ke nau vakai ki he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻoku tau malangaʻí ko ha “ongoongo lelei.” Ko hono moʻoní, kuo tapui ʻe he ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ʻetau ngāue fakamalangá! Neongo ko e tokolahi ʻo e kau pule ʻo e ngaahi puleʻanga ko ení ʻoku nau taku ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá, ʻoku ʻikai ke nau loto ke tuku ange honau mālohí mo e mafaí. Hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau pule ʻi he ʻaho ʻo Sīsuú, ko e kau pule ʻi he ʻaho ní ʻoku nau fakafepaki ki he Tokotaha Pani ʻa Sihová ʻaki hono ʻohofi hono kau muimui mateakí.—Ngā. 4:25-28.
Tauhi Maʻu Hoʻo Tuʻu-ʻAtaá ʻi ha Māmani Māvahevahe
11 Tuli ki he ngaahi meʻa fakamatelié. ʻI he taimi ʻoku fuʻu mahuʻinga ai kiate kitautolu ʻa e paʻangá mo e ngaahi meʻa ʻoku tau maʻú, te tau ongoʻi nai ʻoku faingataʻa ke hanganaki tuʻu-ʻatā. Hili ʻa e 1970, naʻe pau ki he Kau Fakamoʻoni tokolahi ʻi Malauī ke nau tukuange ʻa e meʻa kotoa naʻa nau maʻú, koeʻuhí naʻa nau fakafisi ke kau ʻi ha kulupu fakapolitikale. Ko e meʻa fakamamahí, naʻe ʻikai lava ʻe he niʻihi ke nau tukuange ʻa e moʻui fiemālie ko iá. ʻOku manatuʻi ʻe ha tuofefine ko Ruth: “Naʻe fakaheeʻi kimautolu fakataha mo ha niʻihi, ka ki mui ai naʻa nau kau ki he paati fakapolitikalé pea foki ki honau ʻapí koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau loto ke hokosia ʻa e moʻui faingataʻa ʻi he kemi hūfangá.” Ka ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai ke nau fai pehē. ʻOku nau hanganaki tuʻu-ʻatā neongo kapau ʻe iku ke siʻisiʻi ai ʻenau paʻangá pe mole ʻa e meʻa kotoa ʻoku nau maʻú.—Hep. 10:34.
Makakoloa Fakalaumālie
it-1 425
Kafukafu
Ko e kofukofu manifi ʻoku fakamavaheʻi mei he konga ʻo e uité mo e paʻalé ʻoku kaí ʻi hono haha mo ʻauʻaú. Neongo ko e kafukafú ʻoku ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻi he Tohi Tapú, ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻa e ngāue ki hono haha ʻo e uité ʻa ia naʻe anga-maheni ʻi he kuonga muʻá. ʻI he hili ʻa e utu-taʻú, ko e kofukofu manifi ko ʻeni ʻa ia ʻoku ʻikai ke kaí naʻe taʻeʻaonga, pea ko ia ai ko ha fakatātā feʻungamālie ia ʻo ha meʻa ʻoku maʻamaʻa, ʻikai hano ʻaonga, pea ʻikai fiemaʻu, ko ha meʻa naʻe fakamavaheʻi mei he leleí pea fakaʻauha.
ʻUluakí, lolotonga hono haha ʻa e uité naʻe ngangana ʻa e kafukafú mei he foʻi uité. ʻI hono ʻauʻaú leva, ko e kafukafú naʻe puhi atu ia ʻe he havilí ʻo hangē ha efú. ʻOku fakatātaaʻi lelei ʻe he meʻá ni ʻa e founga ʻe toʻo atu ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e kau tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní mei he lotolotonga hono kakaí pea fakaʻauha ʻa e kau fulikivanú mo e ngaahi puleʻanga fakafepakí. (Siope 21:18; Saame 1:4; 35:5; ʻAi. 17:13; 29:5; 41:15; Hōs. 13:3) ʻE laiki ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá hono ngaahi filí ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻe faingofua hono puhiʻi atu kinautolu ʻo hangē ha kafukafú.—Tan. 2:35.
Ko e kafukafu taʻeʻaongá naʻe faʻa tānaki ia pea tutu ke ʻoua naʻa toe puhi fakafoki ʻo ne fakameleʻi ʻa e ngaahi fokotuʻunga uité. ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe tomuʻa tala ʻe Sione Papitaiso ʻa e hoko mai ʻa e fakaʻauhá ki he kau lotu loi fulikivanú—ko e Tokotaha-ʻAuʻaú, ʻa Sīsū Kalaisi, te ne tānaki maʻana ʻa e uité, “ka ko e kafukafú te ne tutu ia ʻi he afi ʻa ia ʻe ʻikai lava ke tāmateʻi.”—Māt. 3:7-12; Luke 3:17.
FEPUELI 12-18
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SAAME 5-7
Nofoʻaki Mateaki Neongo ʻa e Tōʻonga ʻa e Niʻihi Kehé
Founga ke Maʻu Ai ʻa e Mālohi mei he Folofolá
7 Kuo hanga ʻe ha kaumeʻa pe ko ha mēmipa ʻo e fāmilí ʻo lavakiʻi hoʻo falalá? Kapau ko ia, te ke maʻu ʻaonga mei hono fakamanatu ʻa e talanoa ki he foha ʻo Tuʻi Tēvita ko ʻApisalomé, naʻá ne lavakiʻi ʻene tamaí pea feinga ke faʻao ʻa e puleʻangá meiate ia.—2 Sām. 15:5-14, 31; 18:6-14.
8 (1) Lotu. ʻI he fakakaukau ki he talanoá, tala ange hangatonu kia Sihova ʻa e anga hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo hono ngaohikoviʻi koé. (Saame 6:6-9) Pea kole leva kia Sihova ke ne tokoniʻi koe ke maʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke ne tataki koe ʻi hoʻo fekuki mo e pole faingataʻa ko ení.
Hoko ʻo Tuipau ʻOkú Ke Maʻu ʻa e Moʻoní
3 Ko ʻetau tuí kuo pau ke makatuʻunga ia ʻi ha meʻa ʻoku lahi ange ʻi he ʻofa faka-Kalaisi ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? Tau pehē pē ʻoku fai ʻe ha kaungātui naʻa mo ha mātuʻa pe ko ha tāimuʻa ha angahala mamafa. Pe fēfē kapau ʻoku fakalotomamahiʻi koe ʻe ha tokoua pe tuofefine? Pe mahalo ʻoku tafoki ha taha ʻo fakafepaki ki he moʻoní, ʻo fakamatematē ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e moʻoní. Kapau ʻe hoko ha meʻa pehē, te ke tūkia pea taʻofi ai hoʻo tauhi kia Sihová? Ko e lēsoní eni: Kapau te ke langa hake hoʻo tui ki he ʻOtuá ʻo makatuʻunga ʻi he tōʻonga ʻa e kakaí kae ʻikai ʻi ho vahaʻangatae mo Sihová, ko hoʻo tuí heʻikai ke fefeka. ʻI ho fale ʻo e tuí, ʻoku ʻikai ngata pē hoʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi naunau vaivai hangē ko hoʻo ngaahi ongoʻí kae pehē foki ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa mālohi mo fefeka. ʻOku fiemaʻu ke ke fakamoʻoniʻi kiate koe tonu ko e Tohi Tapú ʻoku ʻi ai ʻa e moʻoni fekauʻaki mo Sihová.—Loma 12:2.
4 Naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe “tali fiefia” ʻe he niʻihi ʻa e moʻoní, ka ko ʻenau tuí ʻe mate ʻi he taimi ʻo e ʻahiʻahí. (Lau ʻa e Mātiu 13:3-6, 20, 21.) Mahalo naʻe ʻikai ke nau ʻiloʻi ko e muimui kia Sīsuú ʻe ʻi ai hono ngaahi pole mo e faingataʻa. (Māt. 16:24) Pe mahalo naʻa nau fakakaukau ko e hoko ko ha Kalisitiané ʻoku ʻuhinga ia ko e moʻui taʻekau ai ha faingataʻa—ko e ngaahi tāpuaki pē ʻo ʻikai ha ngaahi pole. Ka ʻi he māmani taʻehaohaoa ko ení, kuo pau pē ke ʻi ai ʻa e ngaahi pole. ʻE lava ke liliu ʻa e ngaahi tuʻungá, ʻo ʻai ai ke hōloa ʻetau fiefiá ʻi ha taimi.—Saame 6:6; Tml. 9:11.
Makakoloa Fakalaumālie
it-1 995
Faʻitoka
ʻI he Loma 3:13 ʻoku toʻo-lea ‘a e ʻapositolo ko Paulá mei he Saame 5:9, ʻo fakahoa ʻa e monga ʻo e kau fulikivanú mo e kau tangata kākaá ki ha “faʻitoka ʻoku fakamanga.” Hangē pē ko hono fakafonuʻaki ʻa e maté mo e taʻefaitotonú ʻa e faʻitoka ʻoku fakamangá, ko honau mongá ʻoku nau leaʻaki ʻa e ngaahi lea ʻoku fakatupu maumau pea taʻefaitotonu.—Fakafehoanaki mo e Māt. 15:18-20.
FEPUELI 19-25
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SAAME 8-10
“Te U Fakahīkihikiʻi Koe, ʻe Sihova”!
Koloaʻaki Ho Tuʻunga ʻi he Fāmili ʻo Sihová
6 Naʻe teuʻi ʻe Sihova ha ʻapi makehe maʻatautolu. Ki muʻa fuoloa ke fakatupu ʻe Sihova ʻa e ʻuluaki tangatá, naʻá ne teuʻi ʻa e māmaní maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. (Siope 38:4-6; Sel. 10:12) Koeʻuhi ʻoku tokanga mo nima-homo ʻa Sihova, kuó ne tokonaki mai ʻa e ngaahi meʻa lelei hulu fau ke tau fiefia ai. (Saame 104:14, 15, 24) ʻI ha taimi, naʻá ne fakalaulauloto ki heʻene ngāue fakaefakatupú, peá ne “ʻafio ki ai . . . kuo lelei.” (Sēn. 1:10, 12, 31) Naʻá ne fakangeingeiaʻi ʻa e tangatá ʻaki hono ʻoange ke nau “pule ki he” kotoa ʻo ʻene ngaahi ngāue fakaofo ʻi he māmaní. (Saame 8:6) Ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga haohaoa ʻo e tangatá ke nau fiefia ʻi hono tokangaʻi ʻene ngaahi ngāue maʻongoʻongá ʻo taʻengata. ʻOkú ke fakamālō maʻu pē kia Sihova koeʻuhi ko ʻene talaʻofa fakaofo ko iá?
ʻOkú Ke Houngaʻia ʻi he Ngaahi Meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá?
10 Ko e founga ʻe taha ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻetau houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ʻo e leá ko hono fakamatalaʻi ʻetau tui ki he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku nau fifili pe ko e hā ʻoku ʻikai ke tau tali ai ʻa e akonaki ʻo e ʻevalūsiō. (Saame 9:1; 1 Pita 3:15) Ko e faʻahinga ʻoku nau pouaki ʻa e tokāteline ko iá ʻoku nau saiʻia ke tau tui ko e māmaní mo e meʻamoʻui kotoa ʻi aí naʻe hokonoa mai pē. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi poini ʻe niʻihi naʻa tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení, ʻoku lava ai ke tau taukapoʻi ʻetau Tamai fakahēvaní pea fakamatalaʻi ki he faʻahinga ʻoku nau loto-lelei ke fanongó ʻa e ʻuhinga ʻoku tau tuipau ai ko Sihova ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e langí mo e māmaní.—Saame 102:25; ʻAi. 40:25, 26.
ʻOkú Ke Hoko ko ha “Faʻifaʻitakiʻanga . . . ʻi he Lea”?
13 Hiva loto-kakato. Ko e ʻuhinga tefito ʻo ʻetau hivaʻi ʻa e ngaahi hiva ʻo e Puleʻangá, ko ʻetau holi ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihova. Ko ha tuofefine ko Sara ʻokú ne vakai kiate ia ʻoku ʻikai ke ne fuʻu leʻo lelei. Neongo ia, ʻokú ne loto ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihova ʻi he hivá. Ko ia ai, ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku ʻaonga ke ne ʻuluaki ʻahiʻahi ʻa e ngaahi hivá ʻi ʻapi, ʻo hangē pē ko ʻene teuteu ki he ngaahi konga kehe ʻi he fakatahá. ʻOkú ne hivaʻi ʻa e ngaahi hivá pea feinga ke ʻiloʻi ʻa e fekauʻaki hono ngaahi leá mo e kaveinga ʻoku fai ki ai ʻa e lāuleá. “ʻOku tokoni eni ke u tokanga lahi ange ki he ngaahi lea ʻo e hivá kae ʻikai ko ʻeku malava ke hivaʻi iá,” ko ʻene leá ia.
Makakoloa Fakalaumālie
‘Ko Jihova ʻOku Lahi i he Malohi’
Ko e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ʻoku taʻengata ʻene ngaofengofuá. ʻOku malava ʻe Sihova ke ngāueʻaki ia ke fakahoko ha faʻahinga taumuʻa pē ʻokú ne fakakaukau ki ai. Ko ia ai, ʻoku feʻungamālie, ʻa hono ui fakaefakatātā ʻi he Tohitapú ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá ko hono “louhiʻi nima,” ko hono “nima mafimafi,” pe ko hono “nima kuo mafao.” (Luke 11:20, PM; Teutalōnome 5:15, PM; Sāme 8:3) Hangē tofu pē ko hono ngāueʻaki nai ʻe ha tangata hono nimá ki ha ngaahi ngafa lahi ʻoku fiemaʻu ai ʻa e ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e mālohí pe pōtoʻí, ʻoku pehē pē ʻa e malava ʻe he ʻOtuá ke ne ngāueʻaki hono laumālié ke fakahoko ha faʻahinga taumuʻa pē—hangē ko hono fakatupu ʻo e fanga kiʻi ʻātomi valevalé pe ko hono fakamavaeua ʻo e Tahi Kulokulá pe ko hono fakaivia ʻo e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí ke nau lea ʻi he ngaahi lea kehekehé.
FEPUELI 26–MAʻASI 3
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SAAME 11-15
Sioloto Atu Kiate Koe ʻi he Māmani Foʻou Melino ʻa e ʻOtuá
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Konga ʻUluaki ʻo e Tohi Sāmé
11:3 (PM)—Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga ʻoku ʻauhá? Ko e ngaahi tuʻunga tonu ʻeni ʻa ia ʻoku fakatuʻunga ai ʻa e sōsaieti fakaetangatá, ʻa e laó, tuʻutuʻuní mo e feinga ki he fakamaau totonú. ʻI he taimi ʻoku taʻemaau ai ʻa e ngaahi tuʻungá ni, ʻoku hoko lahi leva ai ʻa e moveuveu fakasōsialé mo e fakamaau taʻetotonú. ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ko ha taha pē ʻoku “maʻoniʻoni” kuo pau ke ne falala fakaʻaufuli ki he ʻOtuá.—Sāme 11:4-7.
ʻE Malava ke ʻi Ai ha Māmani ʻOku ʻIkai Fakamālohi?
ʻOku talaʻofa ʻa e Tohi Tapú ʻoku vavé ni ke fakamaʻa ʻe he ʻOtuá ʻa e māmaní mei he fakamālohí. Ko e māmani fakamālohi ʻo e ʻaho ní ʻoku fehangahangai ia mo e “ʻaho ʻo e fakamāú pea mo e ʻaho ʻo hono fakaʻauha ʻa e kakai anga-taʻefakaʻotuá” ʻe he ʻOtuá. (2 Pita 3:5-7) ʻE ʻikai ke toe ʻi ai ha kakai fakamālohi ke faingataʻaʻia ai ʻa e niʻihi kehé. ʻE lava fēfē ke tau fakapapauʻi ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tuʻu-ʻi-vahaʻa mo toʻo ʻosi atu ʻa e fakamālohí?
“Ko e . . . ʻofa ki he fakamalohi, ʻoku fehiʻa ki ai” ʻa e ʻOtuá ko e lau ia ʻa e Tohi Tapú. (Saame 11:5) ʻOku ʻofa ʻa e Tokotaha-Fakatupú ki he melinó mo e fakamaau totonú. (Saame 33:5; 37:28) Ko e ʻuhinga ia heʻikai te ne kātakiʻi ʻa e kakai fakamālohí ʻo taʻengata.
ʻOkú Ke Loto-Lelei ke Tatali Anga-Kātaki?
15 Ko e hā naʻe loto-lelei ai ʻa Tēvita ke ne tatali anga-kātakí? ʻOkú ne ʻomai ʻa e talí ʻi he saame tatau ʻa ia naʻá ne ʻeke tuʻo fā ai: “Ko e hā hono fuoloa?” ʻOkú ne pehē: “Ka ko au, ʻoku ou falala ki hoʻo ʻofa mateakí; ʻe fiefia ʻa hoku lotó ʻi hoʻo ngaahi fakamoʻuí. Te u hiva kia Sihova, he kuó ne fakapaleʻi lahi au.” (Saame 13:5, 6) Naʻe ʻiloʻi ʻe Tēvita naʻe ʻofa ʻa Sihova ʻiate ia pea te Ne mateaki maʻu pē kiate ia. Naʻá ne fakakaukau ki he taimi naʻe tokoniʻi ai ia ʻe Sihova ʻi he kuohilí, pea naʻá ne fakatuʻamelie atu ki he taimi ʻa ia ʻe fakangata ʻosi ai ʻe Sihova ʻa hono ngaahi ʻahiʻahí. Naʻe ʻiloʻi ʻe Tēvita ʻoku tuha ke tatali ki he ngaahi tāpuaki ʻa Sihová.
kr 236 ¶16
Fakahoko ʻe he Puleʻangá ʻa e Finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he Māmaní
16 Maluʻanga. ʻE faai atu pē, ko e ngaahi lea fakaefakatātā fakalotomāfana ʻi he ʻAisea 11:6-9 ʻe fakahoko kakato ia, naʻa mo ʻetau mātā tonu ia. Ko e kakai tangatá, kakai fefiné mo e fānaú te nau hao mo malu ʻi ha feituʻu pē te nau ʻalu ki ai ʻi he māmaní. Heʻikai ha meʻamoʻui ʻo tatau ai pē pe ko ha tangata pe fanga manu te ne fakatupunga ha fakatuʻutāmaki. Sioloto atu ki ha taimi te ke sio ai ki he kotoa ʻo e foʻi palanite ko ení ko ho ʻapi, ʻe lava ke ke kaukau ai ʻi he ngaahi vaitafé, anovaí mo e tahí; kaka ʻi he ngaahi ʻotu moʻungá; pea ʻeveʻeva ʻi he ngaahi fonua musieʻiá ʻi he malu fakaʻaufuli. Pea ʻi he mamalu hifo ʻa e poʻulí ʻe ʻikai te ke hohaʻa. Ko e ngaahi lea ʻi he ʻIsikeli 34:25 ʻe hoko moʻoni, naʻa mo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻe lava “ke nau nofo malu ʻi he toafá pea mohe ʻi he vaotaá.”
Makakoloa Fakalaumālie
Kuó Ke Liliu?
12 Ko e meʻa fakamamahí, ko e kakai tokolahi ʻi he māmani takatakai ʻia kitautolú ʻoku nau maʻu ʻa e faʻahinga fakakaukau naʻe fakamatalaʻi ʻe Paulá. ʻOku nau fakakaukau ʻoku ʻolokuonga ke moʻuiʻaki ʻa e ngaahi tuʻungá mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní pea ʻoku ʻikai totonu ki ha taha ke ne fakamālohiʻi ʻa e niʻihi kehé ke moʻuiʻaki ia. ʻOku fakaʻatā ʻe he kau faiako mo e ngaahi mātuʻa tokolahi ʻa e fānaú ke nau fai pē ha meʻa ʻoku nau loto ki ai. ʻOku aʻu ʻo nau akoʻi kinautolu ko e tokotaha taki taha ʻokú ne maʻu ʻa e tauʻatāina ke fili maʻana ʻa e meʻa ʻoku tonú pe meʻa ʻoku halá. ʻOku tui ʻa e kakai peheé ʻoku ʻikai ke ʻi ai moʻoni ha founga ke ʻilo ai ʻa e meʻa ʻoku tonú mo e meʻa ʻoku halá. Naʻa mo e tokolahi ʻoku nau pehē ʻoku nau tui ki he ʻOtuá ʻoku ʻikai te nau fakakaukau ʻoku fiemaʻu ke nau fai ʻa e meʻa ʻoku pehē ʻe he ʻOtuá ʻoku tonú. (Saame 14:1) Ko e fakakaukau ko ení ʻoku fakatuʻutāmaki ia ki he kau Kalisitiané. Kapau heʻikai ke tau tokanga, ʻe taʻofi nai ʻetau muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻoku tau maʻu mei he kautaha ʻa e ʻOtuá pea aʻu ʻo tau kamata nai ke lāunga fekauʻaki mo ha meʻa ʻoku ʻikai ke tau saiʻia ai. Pe mahalo ʻoku ʻikai ke tau loto-tatau kakato mo e akonaki Fakatohitapu ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e fakafiefiá, ko e ngāueʻaki ʻo e ʻInitanetí, mo e ako māʻolunga angé.