Ko Fē Taimi Naʻe Kamata Fakatupu Ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻUnivēsí?
Tali ʻa e Tohi Tapú
ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e taimi pe ko e hā hono fuoloa naʻe kamata fakatupu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻunivēsí. ʻOku pehē pē ai: “ʻI he kamataʻangá naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e langí mo e māmaní.” (Sēnesi 1:1) ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi pau mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e taimi ko ia naʻe hoko ai ʻa e “kamataʻangá.” Ka ko e fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ʻi he tohi Sēnesí ʻoku fakahaaʻi ai naʻe hoko eni ki muʻa ʻi he vahaʻa taimi pe “ngaahi ʻaho” fakaefakatupu ʻe onó.
Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho ʻe ono ʻo e fakatupú?
Ko e hā ʻa e fuoloa ʻo e ʻi ai ʻa e foʻi māmaní ʻo fakatatau ki he Tohi Tapú?
Ko ha ʻaho houa ʻe 24 ʻa e ʻaho fakatupu ʻe onó?
ʻIkai. ʻI he Tohi Tapú, ko e foʻi lea “ʻaho” ʻe lava ke ʻuhinga ia ki ha vahaʻa taimi kehekehe, ʻo fakatuʻunga ʻi he potutohí. Hangē nai ko ení, ʻoku fakamatalaʻi ʻi ha konga ʻe taha ʻo e fakamatalá ko e vahaʻa taimi fakakātoa ʻo e fakatupú naʻe fakahoko ia ʻi ha ʻaho ʻe taha, ʻoku fakahaaʻi ai ko e ʻahó ʻe lava ke ne fakafofongaʻi ha vahaʻa taimi lōloa.—Sēnesi 2:4.
Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho ʻe ono ʻo e fakatupú?
Naʻe liliu ʻe he ʻOtuá ʻa e māmani ‘maomaonganoa mo lalá’ ki ha palanite ʻe lava ke nofoʻi. (Sēnesi 1:2) Naʻá ne fakatupu leva ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e fakahokohoko ʻe ono ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho pe vahaʻa taimi lōloa ʻo e fakatupú:
ʻAho 1: Naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ʻa e māmá ke aʻu hifo ki he funga ʻo e māmaní, ʻo malava ke hoko ai ʻa e ʻahó mo e poó.—Sēnesi 1:3-5.
ʻAho 2: Naʻe fakamavaheʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi vai ʻi lalo ʻi he ʻataá mei he ngaahi vai ʻi ʻolunga ʻi he ʻataá.—Sēnesi 1:6-8.
ʻAho 3: Naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ke hā mai ʻa e fonua mōmoá. Naʻá ne fakatupu foki ʻa e mohukú.—Sēnesi 1:9-13.
ʻAho 4: Naʻe ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa e laʻaá, māhiná mo e ngaahi fetuʻú ke hoko ko e ngaahi maamaʻanga ki he māmaní.—Sēnesi 1:14-19
ʻAho 5: Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻi he vaí mo e ngaahi meʻamoʻui ʻoku puna.—Sēnesi 1:20-23
ʻAho 6: Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e fanga manu totoló mo e tangatá.—Sēnesi 1:24-31.
ʻI he ʻosi ʻa e ʻaho hono onó, naʻe mālōlō ʻa e ʻOtuá mei heʻene ngāue fakaefakatupú.—Sēnesi 2:1, 2.
ʻOku tonu fakasaienisi ʻa e fakamatala ʻi he tohi Sēnesí?
Ko e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he fakatupu ʻo e māmaní ʻoku ʻikai ke ne taukaveʻi ko ha aofangatuku fakaikiiki fakasaienisi ia. ʻI hono kehé, naʻe fakamatalaʻi ʻa e fakatupú ʻi ha founga ke faingofua ki he kau lautohí ke nau mahinoʻi ʻa e fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá. Ko e fakamatala ki he fakatupú ʻoku ʻikai ke fepaki ia mo e ngaahi fakamoʻoni fakasaienisí. Naʻe tohi ʻe he tokotaha ako fakaʻasitalōnoma mo fakafīsiki ko Robert Jastrow: “Neongo ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi fakaikiikí, ka ko e ʻasitalōnomá mo e fakamatala fakatohitapu ʻi he tohi Sēnesí ʻokú na faitatau ʻi he fakamatala ki he anga ʻo e kamata ʻo e moʻuí; ko e kamataʻanga ʻo e tangatá naʻe hoko ʻi ha taimi pau mo vave.”
Naʻe fakatupu ʻanefē ʻa e laʻaá, māhiná mo e ngaahi fetuʻú?
Ko e laʻaá, māhiná mo e ngaahi fetuʻú naʻe ʻosi ʻi ai pē ia he ko e konga “ia ʻo e langi” naʻe fakatupu he kamataʻangá. (Sēnesi 1:1) Kae kehe, ko e māmá naʻe ʻikai malava ke aʻu ia ki he funga ʻo e māmaní, koeʻuhi ko e matolu ʻo e kakapú. (Sēnesi 1:2) Neongo naʻe ʻuluaki hā mai pē ʻa e māmá ʻi he ʻuluaki ʻahó, ka naʻe teʻeki ai ke ʻiloʻi pe ʻoku haʻu mei fē ʻa e matavai ʻo e māmá. ʻI he ʻaho hono faá, ʻoku ngalingali naʻe maʻa ange ai ʻa e ʻatimosifiá. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ko e laʻaá, māhiná mo e ngaahi fetuʻú naʻe kamata ke “ulo mai ki he funga ʻo māmaní,” ngalingali ko e anga ia ‘o e vakai ‘a ha tokotaha mamata mei he māmaní.—Sēnesi 1:17.
Ko e hā ʻa e fuoloa ʻo e ʻi ai ʻa e foʻi māmaní ʻo fakatatau ki he Tohi Tapú?
ʻOku ʻikai lave ʻa e Tohi Tapú ki he fuoloa ʻo e ʻi ai ʻa e foʻi māmaní. ʻOku pehē ʻe he Sēnesi 1:1 ko e ʻunivēsí ʻo kau ai hotau foʻi māmaní, naʻe ʻi ai hono kamataʻanga. Ko e fakamatala ko ení ʻoku ʻikai ke fepaki ia mo e ngaahi moʻoni fakasaienisí pe fakafuofua ʻa e kau faisaienisí fekauʻaki mo e fuoloa ʻo e ʻi ai ʻa e foʻi māmaní.