ʻOku ʻUhinga ki he Hā ʻa e “Mata ki he Mata”?
Tali ʻa e Tohi Tapú
Ko e lao ‘mata ki he matá’ ko e konga ia ʻo e Lao ʻa e ʻOtuá naʻe ʻoange ʻe Mōsese ki he kau ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá pea naʻe toʻo lea mei ai ʻa Sīsū ʻi heʻene Malanga ʻi he Moʻungá. (Mātiu 5:38; ʻEkisoto 21:24, 25; Teutalōnome 19:21) Naʻe ʻuhingá ʻi he taimi ʻe fakamāuʻi ai ʻa e kau faihalá naʻe totonu ke hilifaki ʻa e tauteá ʻo fakatatau ki he hia naʻe fakahokó.a
Ko e lao ko ení naʻe ngāueʻaki ia ki ha taha naʻá ne fai ʻiloʻilo pau ha ngāue fakatupu maumau ki ha taha. ʻI he fekauʻaki mo ha tokotaha faihia loto-leleí, naʻe pehē ʻe he Lao ʻa Mōsesé: “Ko e fasi ki he fasi, mata ki he mata, nifo ki he nifo, ʻoku totonu ke fai kiate ia ʻa e faʻahinga fakalavea tatau pē mo ia naʻá ne faí.”—Livitiko 24:20.
Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e lao ‘mata ki he matá’?
Naʻe ʻikai fakaʻatā ʻe he lao ‘mata ki he matá’ ʻa e faʻahinga tāutahá ke nau faisāuni. ʻI hono kehé, naʻe tokoniʻi heni ʻa e kau fakamaau kuo fakanofó ke nau hilifaki ʻa e ngaahi tautea feʻungamālie kae ʻikai ke fuʻu fefeka pe fakavaivai.
Naʻe toe ngāue foki ʻa e laó ke taʻotaʻofi ha taha pē te ne fakatupunga ha maumau ʻiloʻilo pau ki ha taha pe faʻufaʻu ke fai pehē. “Ko kinautolu ʻoku toé [faʻahinga kuo nau sio ki hono fakahoko ʻa e fakamaau ʻa e ʻOtuá] te nau fanongo ai pea nau ilifia,” ko e fakamatala ia ʻa e Laó, “pea ʻe ʻikai ʻaupito te nau toe fai ha meʻa pē ʻoku kovi ʻo hangē ko ení ʻi ho lotolotongá.”—Teutalōnome 19:20.
ʻOku ngāueʻaki ʻa e lao ‘mata ki he matá’ ki he kau Kalisitiané?
ʻIkai, ʻoku ʻikai ke haʻisia ʻa e kau Kalisitiané ki he lao ko ení. Ko e konga ia ʻo e Lao ʻa Mōsesé ʻa ia naʻe fakangata ʻi he pekia ʻa Sīsuú.—Loma 10:4.
Neongo ia, ko e laó ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamaama ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa e ʻOtuá. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahaaʻi mei ai ʻoku mahuʻingaʻia ʻa e ʻOtuá ʻi he fakamaau totonú. (Saame 89:14) ʻOku fakaeʻa foki ai ʻene tuʻunga ki he fakamaau totonú—ko e fakatātaá, ko e kau faihalá ʻoku totonu ke akonakiʻi kinautolu kae “feʻunga pē.”—Selemaia 30:11.
Ngaahi maʻuhala fekauʻaki mo e lao ‘mata ki he matá’
Maʻuhala: Ko e lao ‘mata ki he matá’ naʻe fuʻu anga-fefeka tōtuʻa.
Moʻoní: Naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻe he laó ʻa hono ngāueʻaki ʻa e fakamaau anga-fefeká mo anga-fakamamahí. ʻI hono kehé, ʻi hono ngāueʻaki totonu iá, naʻe ʻuhingá ko e kau fakamaau tāú te nau hilifaki ʻa e tauteá ʻi he hili pē ʻenau ʻuluaki lāulea ki he ngaahi tuʻunga naʻe kau ki aí ʻo aʻu ki he tuʻunga pe naʻe fai ʻiloʻilo pau ia. (ʻEkisoto 21:28-30; Nōmipa 35:22-25) Ko ia ai, naʻe hoko ʻa e lao ‘mata ki he matá’ ke ne fakangatangata hano hilifaki ha ngaahi tautea tōtuʻa.
Maʻuhala: Ko e lao ‘mata ki he matá’ naʻá ne fakaʻatā ʻa e fefaisāuniʻakí.
Moʻoní: Naʻe pehē tonu ʻe he Lao ʻa Mōsesé: “Kuo pau ke ʻoua naʻá ke faisāuni pe tukulotoʻi ha ʻita ki he ngaahi foha ʻo ho kakaí.” (Livitiko 19:18) ʻI he ʻikai ke poupouʻi ʻa e faisāuní, naʻe fakalototoʻaʻi ʻe he Laó ʻa e kakaí ke nau falala ki he ʻOtuá pea ki he fokotuʻutuʻu fakalao ʻa ia kuó ne fakamafaiʻi ke nau fakatonutonu ha faihala pē.—Teutalōnome 32:35.
a Ko e tefitoʻi moʻoni fakalao ko ení, naʻe faʻa lave ki ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻi he lea faka-Latiná ko e lex talionis, naʻe toe hā foki ia ʻi he fokotuʻutuʻu fakalao ʻo e ngaahi sōsaieti ʻe niʻihi ʻi he kuonga muʻa.