Ko ʻEku Ngaahi Feinga ke Fai ʻa e Ngaahi Fili Fakapotopotó
FAI ʻE GUSTAVO SISSON
ʻI hoku taʻu 12, neongo naʻá ku kau lahi ʻi he kakaú, naʻá ku loto ke u hoko ko ha toketā. Ka ʻi he taimi tatau pē nai, naʻe kamata ai ke u ako ʻa e Tohitapú, pea ko hono olá, naʻá ku fie hoko ko ha faifekau. Ko e hā naʻe hoko ki he kehekehe ʻeku ngaahi taumuʻá mo ʻeku ngaahi manakó? Naʻa nau fehōhoanakimālie?
ʻI HE 1961, naʻe kamata ai ʻe Olive Springate, ko ha misinale ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Pelēsila, ke ne ako ʻa e Tohitapú mo ʻeku fineʻeikí pea mo au. Koeʻuhi ko e fakafepaki mei he tangataʻeikí, ko ha toketā fakafaitoʻo fakaʻapaʻapaʻi ʻi Pôrto Alegre, naʻe taʻofi ai ʻema akó. Neongo ia, naʻe kei fetuʻutaki mai pē ʻa Olive kiate kimaua, pea ʻi he faai atu ʻa e taimí naʻá ku fakatokangaʻi ai ʻa e ongo ʻa e moʻoní ʻi he meʻa naʻá ku akó. Ka ʻi he taimi ko iá naʻe hanga ʻe heʻeku kau ʻi he kakaú ʻo afeʻi au mei he ngaahi meʻa fakalaumālié.
ʻI heʻeku taʻu 19, naʻá ku fetaulaki ai mo ha kiʻi fefine fakaholomamata ko hono hingoá ko Vera Lúcia ʻi he feituʻu ko ia naʻá ku kakau aí, pea naʻá ma kamata leva ke ma kaumeʻa. Naʻe lea ʻeku faʻeé kiate ia ʻo kau ki heʻema ngaahi tuí, pea naʻá ne mahuʻingaʻia ai. Ko ia naʻá ku fetuʻutaki mo Olive, pea naʻá ne kamata ke ako ʻa e Tohitapú mo kimaua, neongo ʻa e fakafepaki ʻa e tamai ʻa Vera Lúcia.
Naʻe hokohoko atu ʻa e ako ʻa Vera Lúcia, pea naʻá ne fakalakalaka ʻi he ʻilo ki he Tohitapú. Naʻe aʻu ʻo ne kamata ke fai ha ngaahi ako Tohitapu mo e kau ngāue ʻi he kalapu kakau naʻá ku kau ki aí. ʻI he taimi tatau pē, naʻá ku tokangataha ai ki he teuteu ki he ngaahi feʻauhi kakau fakafonua naʻe tuʻunuku maí.
ʻI he hili atu ʻa ʻema ako mo maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe taha, naʻe kamata ʻa e tamai ʻa Vera Lúcia ke mahaloʻi ne ʻi ai ha meʻa naʻe hoko. ʻI he ʻaho ʻe taha ʻi heʻema foki mei ha fakataha, naʻá ne tatali mai peá ne ʻeke fakamālohi mai ke ne ʻilo pe naʻá ma ʻi fē. Naʻá ku tali ange naʻá ma maʻu ha fakataha faka-Kalisitiane pea neongo ʻoku ʻikai nai ke mahuʻinga ʻa e lotú ia kiate ia, ko ha meʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e moʻui pe ko e mate kiate kimaua. Naʻá ne māpuhoi mo ne pehē: “Sai, kapau ko ha meʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e moʻui pe ko e mate, te u tali pē ā ʻa e ngaahi meʻá.” Talu mei he ʻaho ko iá, ne liliu ʻene fakakaukaú, pea neongo naʻe ʻikai ʻaupito ke ne hoko ko ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne hoko ko ha kaumeʻa ofi mo ha takanga ʻi he ngaahi taimi ʻo e fiemaʻú.
Ko Hono Fai ʻa e Ngaahi Filí
Naʻá ku fili ke u ʻosi mei he feʻauhi kakaú ʻi he hili ʻa e ngaahi feʻauhi ki he ngaahi hau fakafonuá, ka naʻe hanga ʻe he foʻi ikuna ʻe ua mo ha lēkooti ʻi Pelēsila ki he kakau tauʻatāina he mita ʻe 400 mo e 1,500 ʻo ʻomai kiate au ha fakaafe ki he Sipoti Peni ʻAmeliká ʻi Cali, Kolomupia, ʻi he 1970. Neongo naʻe fakafepakiʻi ʻe Vera Lúcia ʻa ʻeku ʻalú, naʻá ku kamata teuteu ki he ngaahi feʻauhí.
ʻI heʻeku kakau lelei ʻi Cali, naʻe ʻeke mai ʻe he kau faiakó pe te u loto-lelei ke teuteu ki he ʻOlimipikí. Naʻá ku fakakaukau ki heʻeku ngaahi ako fakafaitoʻo naʻe teʻeki ʻosí pea mo e ngaahi moʻoni fakaofo naʻá ku ako fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa ʻa Sihová pea tukuange atu ʻa e fakakaukau kotoa ʻo e tuli ki ha maʻuʻanga moʻui ʻi he kakaú. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai, naʻe vave ʻa ʻeku fakalakalaka fakalaumālié. ʻI he 1972, ʻa e taʻu ʻo e ʻOlimipikí ʻi Munich, Siamané, naʻá ku fakahāhaaʻi ai mo Vera Lúcia ʻa ʻema fakatapui kia Sihová ʻaki ʻa e papitaiso ʻi he vaí. Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e fineʻeikí ke toe hoko atu ʻene ako Tohitapú, pea naʻe faai mai pē ʻo ne papitaiso mo ia.
ʻI he hili ʻa e papitaiso ʻa e fineʻeikí, naʻe tupulaki ʻa e fakafepaki ʻa e tangataʻeikí. Naʻe faifai pē, pea movete homau fāmilí, pea koeʻuhi naʻá ku kei ʻi he ʻunivēsití, naʻe pau ke mau moʻuiʻaki pē ʻa ʻene kiʻi vāhenga mālōloó pea mo e toenga paʻanga naʻe maʻu mei he fakatau atu ʻo homau ʻapí. Ko hono olá, naʻá ku toloi ai mo Vera ʻa ʻema malí. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi lēsoni lelei naʻá ku maʻu mei he tangataʻeikí naʻe tokoni ia kiate au ke u fakahoko ai ʻa e ngaahi fili naʻá ku faí. Naʻá ne faʻa pehē mai: “ʻOua ʻe manavahē ke hoko ʻo kehe” pea, “Ko e tokolahi angé ʻoku ʻikai ke nau tonu maʻu pē.” Ko e taha ʻo ʻene ngaahi lea fakamānakó, “Ko e mahuʻinga ʻo ha tangata ʻoku fua ia ʻaki ʻa e meʻa ʻokú ne foaki ki he niʻihi kehé.”
ʻI he tuʻunga ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ku malava ai ke u ngāueʻaki ʻa e faleʻi lelei ʻaupito ʻa e tangataʻeikí. Naʻá ku ʻi hono veʻe mohengá ʻi he taimi naʻá ne mālōlō ai ʻi he 1986. Naʻá ma toe hoko ko e ongo kaumeʻa peá ma fefakaʻapaʻapaʻaki. ʻOku ou tui naʻá ne laukauʻaki au, koeʻuhi, hangē ko iá, naʻá ku hoko ko ha toketā fakafaitoʻo.
ʻI he taimi tatau pē, naʻá ku maʻu tohi fakamoʻoni ako ai mei he ʻapiako fakafaitoʻó ʻi he 1974. Naʻá ku fili ke u hoko ko ha toketā fakalūkufua, ka ki muí, ʻi he hili hono fai ha fakakaukau lahi ange ki he meʻa ko iá, naʻá ku fakakaukau ʻe lava ke u hoko ʻo tokoni lahi ange ki hoku fanga tokoua Kalisitiané ʻaki haʻaku hoko ko ha toketā tafa. (Ngāue 15:28, 29) Ko ia naʻá ku tali ʻa e polé pea fakamoleki ʻa e taʻu ʻe tolu hono hokó ʻi he ako ke u hoko ai ko ha toketā tafa.
Ko ha Faitau Fakalao Faingataʻa
Ko ha keisi mātuʻaki fakamamahi ʻa ia naʻá ku kau aí ko e meʻa ko ia fekauʻaki mo ha kiʻi taʻahine Fakamoʻoni taʻu 15 naʻá ne faingataʻaʻia ʻi he fānoa ʻa e totó ʻi loto. Naʻá ne tea mo siʻi hono totó ka naʻe mahino ʻaupito mo mātuʻaki tuʻumaʻu ʻi heʻene fili ke ʻoua te ne tali ʻa e totó. ʻI he hili ʻa hono fakakake hake ʻa e tuʻunga ʻo hono totó, naʻá ku fakahoko ha fakaʻata ʻenitosikoupi pea fakamaʻa ʻa e feituʻu naʻe uesiá ʻaki ʻa e huhuʻa vai māsima momoko ke ne taʻofi ʻa e fānoa ʻa e totó. ʻI he kamatá naʻá ne fakalakalaka, ka ʻi he houa ʻe 36 mei ai, lolotonga ʻene ʻi he tokangaʻi lahi tahá, naʻe fakafokifā pē ʻa e toe kamata ʻa e fānoa ʻa e totó. Neongo ʻa e ngaahi feinga tōtōiví, naʻe ʻikai malava ʻe he toketā naʻe lolotonga ngāué ke ne taʻofi ʻa e fānoa ʻa e totó mo tauhi maʻu ʻa e tuʻunga ʻo hono totó, pea naʻe mate ʻa e kiʻi taʻahiné.
ʻI he hoko ʻa e meʻá ni, naʻe taʻofi fakataimi ai ʻe he kōmiti ki he ʻulungāngá ʻa ʻeku hoko ko e toketā akoakó pea ʻave ʻeku keisí ki he fakatahaʻanga fakafaitoʻo fakavahefonuá. Naʻe tukuakiʻi ai au ki hono maumauʻi ʻa e tuʻutuʻuni ʻe tolu ʻo e tuʻutuʻuni fakafaitoʻo ʻo e ʻulungāngá, ʻa ia naʻá ne ʻai ai ʻeku laiseni fakafaitoʻó ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki pea pehē ki heʻeku maʻuʻanga moʻuí.
Naʻe tuʻutuʻuni mai ʻe he kōmití ha vahaʻa taimi ko e ʻaho ʻe 30 ke u fai ange ai haʻaku tohi taukapo. Naʻe teuteu ʻe heʻeku kau loeá ha ngaahi fakamatala fakalao mo fakakonisitūtone, pea naʻá ku teuteu ʻe au ha taukapo fakafaitoʻo ʻi he tokoni ʻa e Kōmiti Fetuʻutaki Fakafalemahaki (HLC) fakalotofonuá, ko ha kulupu ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ia ʻoku nau feinga ke pouaki ʻa e ngāue fakataha ʻa e falemahakí mo e tokotaha mahakí. ʻI he fakamaau ʻeké naʻe ʻeke ai ʻe he kōmiti fakahinohinó ʻa e ngaahi fehuʻi ʻo meimei fakatefito pē ʻi hoku tuʻunga ko ha toketā pea ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Kae kehe, naʻe makatuʻunga tefito ʻeku taukapó ʻi he ngaahi fakamatala fakafaitoʻo mo fakasaienisi pea ʻi he ngaahi līpooti ʻa e kau toketā tafa ʻoku fakaʻapaʻapaʻi.
Ko e fakamoʻoni naʻe ʻoatú naʻe fakapapauʻi ai naʻe fakafisi ʻa e tokotaha mahakí ke tali ha huhu toto pea naʻe ʻikai te u fai ha meʻa ke tākiekina ai ia ke ne fai ʻa e fili ko iá. Naʻe toe fakamahinoʻi ʻi he fakamaau ʻeké ʻo pehē ko e kau toketā ʻe toko fā ko ia naʻe fai ki ai ʻa e talatalá, ko au toko taha pē naʻá ku kamata ha faʻahinga faitoʻo naʻe huʻufataha mo e loto ʻo e tokotaha mahakí pea mo hono tuʻunga fakafaitoʻó.
Naʻe ʻave leva ʻeku keisí ki ha kōmiti te nau pālotiʻi ʻi ha fakamaauʻanga kakato. Naʻá ku fai ha lea taukapo miniti ʻe hongofulu, ʻa ia, hangē ko ia naʻe ʻi heʻeku tohi taukapo ki muʻá, naʻá ku tokangataha pē ki he ngaahi tafaʻaki fakafaitoʻó. ʻI he hili ʻa e fanongo mai kiate aú, naʻe pehē ai ʻe ha ongo mēmipa ʻe toko ua ʻo e kōmití neongo naʻe ʻikai te u ngāueʻaki ʻa e huhu totó, ko e faitoʻo naʻá ku taukaveʻi ke ngāueʻakí naʻe ʻi ai hono makatuʻunga fakasaienisi fefeka. Naʻe fakamamafaʻi ʻe ha toe toketā ʻe taha ʻo pehē ko e faitoʻo ʻoku ʻikai kau ai ʻa e totó ʻoku ola lelei ia pea ʻoku siʻi ange ai ʻa e lahi ʻo e maté. Naʻe pehē ʻe he tokotaha fakamuimui ʻi he kōmití ko e poini naʻe ʻekeʻí naʻe ʻikai ko e pehē pe ko ha faitoʻo lelei ʻa e huhu totó pe ʻikai. Ko e ʻīsiú ia pe ʻe malava ʻe ha toketā ke ne ʻai ki heʻene tokotaha mahakí ha faitoʻo naʻe ʻikai ke loto ki ai ʻa e tokotaha mahakí, pea naʻe ʻikai ke fakakaukau ʻa e tokotaha ia ʻi he kōmití naʻe maʻu ʻe ha toketā ʻa e totonu ko iá. Ko ia ai, ʻaki ha tokolahi ko e 12 ki he 2, naʻe pālotiʻi ai ʻe he faʻahinga ʻi he kōmití ke fakataʻeʻaongaʻi ʻa e ngaahi tukuakiʻí kotoa, ʻo hono fakatonuhiaʻi ai au.
Taukapoʻi ʻa e Ngaahi Totonu ʻa ha Tokotaha Mahaki
Kuo maʻu ʻe he kau maʻu mafai fakafaitoʻo ʻe niʻihi ha ngaahi tuʻutuʻuni fakaefakamaauʻanga ke fakamālohiʻi ʻa e kau mahaki ko e Kau Fakamoʻoní ke nau tali ʻa e huhu totó, pea kuó u faʻa ʻoatu ʻa e fakamoʻoni ʻi he ngaahi fakamaau ʻeké ʻa ia kuo tokoni ia ki hono fulihi ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni peheé. Ko ha keisi ʻe taha naʻe fekauʻaki ia mo ha Fakamoʻoni ʻa ia ko e pupula ʻa e fanga kiʻi halanga toto ʻi he kau ʻo hono keté, ko ha palopalema ia ʻokú ne fakatupunga ʻa e fānoa lahi ʻa e totó ʻi he keté. ʻI he taimi naʻá ne tokoto falemahaki aí, naʻe ʻosi siʻi ʻaupito hono totó ʻoʻona—ko e lau ʻo ʻene hemokolopiní naʻe kalami ʻe 4.7 ki he tesilita.a ʻI he ʻuluaki taimí, naʻe ʻikai ke tenge ia ke ne tali ʻa e totó, pea naʻá ne maʻu pē ha tokoni fakafaitoʻo.
Ko ia, ʻi he hili ha uike ʻe taha ʻi he falemahakí, naʻe ʻohovale ʻa e tokotaha mahakí heʻene maʻu ha ʻaʻahi mei ha ʻōfisa fakamaauʻanga ʻokú ne haʻu mo ha tuʻutuʻuni ke huhu toto. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko ʻení ne ʻalu hake ʻene hemokolopiní ki he kalami ʻe 6.4 ki he tesilita, pea naʻá ne tuʻumaʻu fakaesivi ai. ʻOku hangehangē naʻe makatuʻunga ʻa e tuʻutuʻuni ʻa e fakamāú ia ʻi he ʻuluaki lēvolo ʻo e hemokolopiní kae ʻikai ʻi hono uá, ʻa ē ʻoku māʻolunga angé.
Naʻe fokotuʻu mai ʻa e HLC ke fai ha tokoni. Naʻe kole mai leva ʻa e tokotaha mahakí kiate au ke u sivi ia. Naʻá ku fai ia pea ʻi he hili iá naʻe malava ke ʻave ia ki ha falemahaki ʻa ia naʻe malava ke faitoʻo ai ia ʻo ʻikai kau ai ʻa e totó. ʻI he taimi tatau pē, naʻe hanga ʻe heʻene kau loeá ʻo fakafepakiʻi ʻa e tuʻutuʻuni ʻa e fakamaauʻangá ke fai ki he tokotaha mahakí ha huhu totó.
Naʻe fekauʻi au ke u fai ha fakamatala ʻi he ʻao ʻo e fakamāú, ʻa ia naʻá ne fakaʻekeʻeke au ʻo fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e tokotaha mahakí. ʻI he lolotonga ʻo e fakamaau ʻeké, naʻá ne fakamafaiʻi au ke u hokohoko atu hono faitoʻo ʻa e tokotaha mahakí lolotonga ia naʻe kei fai hono tipeitiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga taau ʻo e tuʻutuʻuni fakaefakamāuʻangá. ʻI he aʻu mai ki he taimi ʻo e fakamaau ʻeke foʻoú, ne fakalakalaka ʻa e tokotaha mahakí ia pea naʻe ʻosi ʻatā ia mei he falemahakí. ʻI hono ui au ke u fai ha toe fakamoʻoní, naʻe poleʻi au ʻe he loea ʻa e falemahakí ke u fakamoʻoniʻi ange ko e faitoʻo naʻá ku fakaongoongoleleiʻí naʻe ʻi ai hono makatuʻunga fakasaienisi. He toki mā lahi ē ka ko ia, ʻi heʻeku faʻu ha kupu ʻi ha tohi fakafaitoʻo naʻe pulusi ʻe he falemahaki pē ko ia naʻá ne fakafofongaʻí, pea naʻe fakaongoongoleleiʻi mai ai ʻa e faitoʻo ko iá!
ʻI he taimi naʻe ʻomai ai ʻa e tuʻutuʻuní, naʻa mau fiefia he fanongo ko homau tuʻunga fekauʻaki mo e falala ki he ngāue fakafaitoʻo ʻoku ʻikai fakakau ai ʻa e totó kuo fakatonuhiaʻi ia. Naʻe tuʻutuʻuni ki he falemahakí ke ne totongi ʻa e ngaahi fakamolé kotoa, ʻo kau ai ʻa e ngaahi fakamole fakalaó. Neongo naʻe tangi ʻa e falemahakí, ne toe foʻi pē.
Tokanga ki Homa Fāmilí
Talu mei heʻeku hoko ko ha Fakamoʻoní, mo ʻeku maʻu ʻa e tokoni ʻa Vera Lúcia ʻi he tuʻunga ko ha takanga anga-līʻoa pea ʻi he tuʻunga ko ha uaifi lavameʻa mo e faʻē faʻifaʻitakiʻanga lelei ki heʻema fānaú. Naʻe anga-fēfē ʻa e malava ke ne fehangahangai mo e kotoa ʻo e ngaahi polé, ko hono tauhi ʻo homa ʻapí pea mo e tokoni ki hono tokangaʻi ʻo e fānaú, ʻo na hoko ai ko e ongo talavou ʻi he tuʻunga fakalaumālie māʻolunga he taimí ní? Naʻe malava ʻení koeʻuhi ko ʻene ʻofa loloto kia Sihova pea mo e ngāue fakafaifekau Kalisitiané.
ʻI he tuʻunga ko e ongo mātuʻá, kuó ma akoʻi ʻema fānaú ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohitapú talu mei heʻenau kei iiki ʻaupitó. Neongo ʻa e ʻi ha moʻui femoʻuekiná, ʻokú ma feinga ke ngāue ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató ʻi ha ngaahi māhina siʻi ʻi he taʻu taki taha. Pea ʻokú ma fai homa lelei tahá ke ma pipiki ki ha taimi-tēpile ʻoku fakakau ai ʻa e lau tuʻumaʻu ʻo e Tohitapú, ko e fetalanoaʻaki ʻi ha konga Tohitapu ʻi he ʻaho taki taha, pea vahevahe atu ʻema ngaahi tuí ki he niʻihi kehé ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané. ʻI he ngaahi taimi ki mui ní kuo fai tuʻumaʻu ai ʻe homa fāmilí ha ngaahi ako Tohitapu ʻe 12 fakauike mo e kakai ʻoku ʻikai ko e Kau Fakamoʻoní.
Ko Vera Lúcia mo au ʻokú ma feinga ke fakakau homa ongo fohá ʻi heʻema ngaahi ngāué, lolotonga iá, ʻi he taimi tatau pē, ʻokú ma tokaʻi ʻena ngaahi fiemaʻu fakafoʻituituí. ʻOkú ma tui ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa tefito ʻe tolu ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ki he ngaahi mātuʻá ke nau tokanga totonu ai ki honau ngaahi fāmilí. ʻUluakí, ko e akoʻi totonu, ʻo makatuʻunga ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ko e Tohitapú. Uá, ko e faʻifaʻitakiʻanga totonu, ʻa ia ʻokú ne ʻoatu ki he fānaú ʻa e fakamoʻoni māʻalaʻala ko ʻenau ongo mātuʻá ʻokú na maʻu ha manavahē totonu ki he ʻOtuá. Pea ko hono tolú, ko e feohi totonu mo e kau Kalisitiane ʻo e ngaahi taʻumotuʻa kotoa pē mo e ngaahi tuʻunga fakasōsiale totonu, ʻa ia ʻoku malava ke nau ʻoatu ha ngaahi tufakanga mo e ngaahi malava kehekehe ki he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí. ʻI he tuʻunga ko e ongo mātuʻá, kuó ma ʻai ia ko ʻema taumuʻa ke tokonaki ki homa fāmilí ʻa e ngaahi meʻá ni.
ʻI he sio atu ki mui ki homa taʻu ʻe meimei 30 ʻo hono tauhi ʻa Sihová, ʻoku malava ai ʻe hoku uaifí mo au ke ma leaʻaki, ʻo ʻikai ha veiveiua, kuó ne foaki mai kiate kimaua ʻa e lelei taha ʻi he moʻuí pea tokonaki mai mo e ngaahi fiefia mo e ngaahi tāpuaki lahi. Neongo naʻe ʻikai te u aʻu ki he ʻOlimipikí, ʻoku ou kei fiefia ʻi he kakau ʻi ha ngaahi kilomita ʻi he uike. Ko e moʻoni, ko ʻeku hoko ko ha toketaá pea pehē ki he hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová kuo iku ai ki ha toe moʻui femoʻuekina lahi ange, ka kuó u ʻilo ʻoku mātuʻaki fakafiefia ke tokoni ki hoku fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Kalisitiané ke nau kītaki ʻi heʻenau ngāue ki he ʻOtuá ʻi he fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahí.
ʻOku faʻa ʻeke mai kiate au pe ʻe fakatupu loto-hohaʻa ʻa e mole atu ʻeku ngāué ʻi he hoko mai ʻa e fokotuʻutuʻu foʻou ʻa e ʻOtuá pea ʻe ʻikai toe ʻi ai ha puké. ʻOku ou tali ʻo pehē ko au ʻa e fuofua tokotaha ʻe puna fiefia ʻi he taimi ‘ʻe hopo ai ʻa e heké hange ha tiá, pea hiki mavava ʻa e ʻelelo ʻo e noá,’ pea ʻi he ‘ʻikai ha nofo ai te ne pehe, “ʻOku ou mahaki.”’—Aisea 33:24; 35:6.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko ha tokotaha lahi ʻoku moʻuilelei ʻokú ne maʻu ha hemokolopini ʻi he lēvolo ʻoku fakafuofua ki he kalami ʻe 15 ki he tesilita.
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko hono tafa ha tokotaha mahaki
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Fakataha mo Vera Lúcia, pea mo ʻemau ako fakafāmilí