LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w94 12/1 p. 10-15
  • ʻOku Anga-Fakaʻatuʻi ʻa Sihova!

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻOku Anga-Fakaʻatuʻi ʻa Sihova!
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Sihova​—Ko e Tokotaha Maliliungofua Lahi Taha ʻi he ʻUniveesí
  • Ko e Anga-Fakaʻatuʻí ko ha Fakaʻilonga ia ʻo e Poto Fakaʻotuá
  • “Faʻa Fakamolemole”
  • Ko Hono Liliu ʻa e ʻAlungá ʻi he Malanga Hake ha Ngaahi Tuʻunga Foʻou
  • Anga-Fakaʻatuʻi ʻi Hono Ngāueʻaki ʻa e Mafaí
  • “Poto ʻi he Lotó”​—Kae Kei Anga-Fakatōkilalo
    ʻUnuʻunu Ofi kia Sihova
  • Fakatupulekina ʻa e Anga-Fakaʻatuʻí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • Faʻifaʻitaki kia Sihova​—Hoko ʻo Fakaʻatuʻi
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2023
  • Houngaʻia ʻi he Nima-Homo mo e Fakaʻatuʻi ʻa Sihová
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2013
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
w94 12/1 p. 10-15

ʻOku Anga-Fakaʻatuʻi ʻa Sihova!

“Ko e poto ʻoku mei ʻolunga . . . [ʻoku] anga fakaʻatūʻi.”​—SĒMISI 3:17.

1. Kuo anga-fēfē ʻa hono fakamatalaʻi ʻe he niʻihi ʻa e ʻOtuá ʻo pehē ʻoku anga-taʻefakaʻatuʻi, pea ko e hā ʻa hoʻo vakai ʻo fekauʻaki mo e anga ʻo e fakakaukau pehē ki he ʻOtuá?

KO E faʻahinga ʻOtua fēfē ʻokú ke lotu ki aí? ʻOkú ke tui kiate ia ko ha ʻOtua ʻoku ʻikai ngaofengofua, ʻoku pikimaʻu ki he fakamaau totonú, mo ʻulungāanga anga-fefeka? Fakatatau ki he tokotaha fakalelei-lotu Palotisani ko John Calvin, kuo pau ke pehē ʻa e ʻOtuá. Naʻe taukaveʻi ʻe Calvin ʻo pehē ko e ʻOtuá ʻoku ʻi ai ʻene “fokotuʻutuʻu taʻengata mo ʻikai ala liliu” ʻo fekauʻaki mo e tokotaha taki taha, ʻo ne tomuʻa fakapapauʻi ʻa e tokotaha taki taha pe ʻe moʻui taʻengata ʻi he fiefia pe ko e fakamamahiʻi taʻengata ʻi he afi ko helí. Fakakaukau atu angé: Kapau ko e moʻoni eni, kuo ʻikai ha meʻa ia ne ke malava ke fai, tatau ai pē pe ko e hā hono lahi ʻa hoʻo feingá, ke liliu ai ʻa e fokotuʻutuʻu fefeka mo tuʻumaʻu fuoloa ʻa e ʻOtuá ʻo kau kiate koe mo ho kahaʻú. ʻE tohoaki koe ki ha ʻOtua anga-taʻefakaʻatuʻi pehē?​—Fakafehoanaki mo Sēmisi 4:8.

2, 3. (a) ʻE anga-fēfē nai ʻetau fakatātaaʻi ʻa e tuʻunga ʻo e anga-taʻefakaʻatuʻi ʻa e ngaahi kautaha fakaetangatá? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakahā ʻe he vīsone ʻa ʻIsikeli ʻo fekauʻaki mo e saliote fakalangi ʻa Sihová ʻa ʻEne maliliungofuá?

2 Ko ha fiemālie lahi ē ka ko kitautolu ʻi heʻetau ako ʻo ʻilo ko e ʻOtua ʻo e Tohi Tapú ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻi he anga-fakaʻatuʻí! ʻOku ʻikai ko e ʻOtuá ia ka ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku nau hehema ke anga-fefeka mo ʻikai ngaofengofua, tupu mei heʻenau ngaahi taʻehaohaoa ʻa kinautolú pē. ʻOku malava ke hoko ʻa e ngaahi kautaha fakaetangatá ʻo puleʻingataʻa ʻo hangē ko e ngaahi lēlue uta koloá. ʻI he taimi ʻoku haʻu ai ha fuʻu lēlue lahi pea ʻoku tuʻu atu ha meʻa ʻi hono halangá, ʻoku taʻemalava ke afeʻi ia, pea ʻoku toe mātuʻaki faingataʻa ke taʻofi ia ke tuʻu. Ko e ngaahi lēlue ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku fuʻu vave ʻaupito mo mālohi ʻa ʻenau lelé neongo hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi taʻofí ʻoku lahi ange ʻi he kilomita ʻe taha ʻa ʻene lelé pea toki tuʻu! ʻOku meimei tatau ia, mo ha fuʻu vaka lahi uta lolo ʻoku lele nai ʻi ha toe kilomita ʻe valu hili ia ʻa hono tāmateʻi ʻa e mīsiní. Naʻa mo hano ʻai ʻa e kiá ke foki ʻo holomui, ʻoku kei lelelele pē nai ia ki muʻa ʻi ha kilomita ʻe tolu! Kae fakakaukau ange ki ha meʻalele ʻoku toe fakaofo lahi ange ia ʻi he ongo meʻa ʻe ua ko ení, ʻa ia ko e meʻalele eni ia ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e kautaha ʻa e ʻOtuá.

3 Ki muʻa ʻi he taʻu ʻe 2,600 tupu kuo maliu atú, naʻe ʻoange ai ʻe Sihova ki he palōfita ko ʻIsikelí ha vīsone naʻe fakatātaaʻi ai ʻa ʻEne kautaha fakahēvani ʻo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he laumālié. Ko ha saliote naʻe fakamanavahē fakaʻulia ʻa hono lahí, ko e “meʻalele” tonu ʻa Sihova ʻokú ne puleʻi maʻu ai pē. Ko e meʻa ʻoku fakatupu tokanga lahi tahá ko e founga ʻo ʻene ʻalú. Ko hono ngaahi foʻi vaʻe lalahí naʻe konga fā pea fonu ʻi he ngaahi kanoʻimata, koeʻuhi ke nau malava ʻo sio ki ha feituʻu pē mo malava ke liliu leva ʻa honau ʻalungá, ʻo ʻikai ke toe taʻofi pe afe. Pea ko e fuʻu meʻalele kāfakafá ni naʻe ʻikai ke ʻi ai ha toe ngaahi meʻa kehe ke fakamamafa ai ʻo hangē ko ia ʻoku ʻi ha fuʻu vaka uta lolo pe ko ha fuʻu lēlue uta koloa. ʻOku malava ke ne ʻalu ʻo vave tatau mo e ʻuhilá, pea ʻoku aʻu ʻo afe māsila! (ʻIsikeli 1:​1, 14-28) ʻOku pehē ʻa e kehekehe ʻa Sihova mei he ʻOtua naʻe malangaʻi ʻe Calvin ʻa ia ko ʻEne salioté ko e mīsini fakahelengavale naʻe ngaohi pē ʻe he tangatá. Ko Sihová ʻoku mātuʻaki maliliungofua ʻaupito. ʻOku totonu ke tokoniʻi kitautolu ʻe heʻetau houngaʻia ki he tafaʻaki ko ʻeni ʻo e ʻulungāanga ʻo Sihová ke tau maliliungofua maʻu pē pea fakaʻehiʻehi mei he tauhele ko e anga-taʻefakaʻatuʻi.

Sihova​—Ko e Tokotaha Maliliungofua Lahi Taha ʻi he ʻUniveesí

4. (a) ʻI he founga fē ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he huafa tonu ʻo Sihová ʻa ʻene hoko ko ha ʻOtua ʻoku maliliungofuá? (e) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi hingoa fakalakanga ʻoku ngāueʻaki kia Sihova ko e ʻOtuá, pea ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku feʻungamālie ai iá?

4 ʻOku fakahaaʻi ʻe he huafa tonu ʻo Sihová ʻa ʻene maliliungofuá. Ko e ʻuhinga fakafoʻilea ʻo e “Sihová” ko e “ʻOkú Ne ʻAi ke Fakahoko.” ʻOku hā mahino ʻoku ʻuhinga ení ʻoku ʻai ʻe Sihova ʻa ia tonu ke ne hoko ko e Tokotaha-Fakahoko ʻo ʻene ngaahi talaʻofa kotoa pē. ʻI he ʻeke ʻe Mōsese ki he ʻOtuá ʻo kau ki hono huafá, naʻe fakahā mahino ai ʻe Sihova ʻa hono ʻuhingá ʻi he foungá ni: “Ko au ko au ai pe.” (ʻEkisoto 3:14) Ko e anga eni ʻa hono liliu lea fakahangatonu ʻe Rotherham: “Te u Hoko ki ha Meʻa pē ʻOku Ou Loto Ki Ai.” ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe Sihova ʻa ʻene hoko, pe fili ke hoko, ki ha meʻa pē ʻoku fiemaʻu ki hono fakahoko ʻa ʻene ngaahi taumuʻa mo ʻene ngaahi talaʻofa māʻoniʻoní. Ko ia, ʻokú ne maʻu ha ngaahi hingoa fakalakanga molumalu mo hokohoko lelei, ʻo hangē ko e Tokotaha-Fakatupu, Tamai, ʻEiki Fakaleveleva, Tauhi-Sipi, Sihova ʻo e ngaahi kau tau, Tokotaha-Fanongo ki he lotu, Fakamaau, Faiako Maʻongoʻonga, Tokotaha Tokonaki Huhuʻi. Kuó ne ʻai ʻa ia tonu ke ne hoko ki he ngaahi meʻá ni kotoa mo e toe ngaahi meʻa kehe koeʻuhi ke fakahoko ʻa ʻene ngaahi taumuʻa anga-ʻofá.​—ʻAisea 8:13; 30:20; 40:28; 41:14; Sāme 23:1; 65:2; 73:28; 89:26; Fakamaau 11:27; toe sio foki ki he New World Translation, Appendix 1J.

5. Ko e hā ʻoku ʻikai ke totonu ai ke tau fakamulituku ʻaki ʻo pehē ko e maliliungofua ʻa Sihová ʻoku ʻuhinga ʻoku liliu ai ʻa hono natulá pe ko ʻene ngaahi tuʻungá?

5 Ko ia ai, ʻoku ʻuhinga ení ʻoku liliu ʻa e natula pe ko e ngaahi tuʻunga ʻo e ʻOtuá? ʻIkai; ʻo hangē pē ko ia ko hono fakalea ʻi he Sēmisi 1:​17, “ʻoku ʻikai ʻi he ʻEne ʻAfio ha fetoʻoaki, pe ko ha nenefu tupu ʻi haʻane liliu.” ʻOku ʻi ai ha fepakipaki heni? ʻIkai ʻaupito. Ko e fakatātaá, ʻikai ko ha mātuʻa ʻofa ʻa ia ʻokú ne fetongitongi ʻa hono ngaahi ngafá ke maʻu ha ʻaonga mei ai ʻe he fānaú? ʻI he lolotonga ʻo ha foʻi ʻaho ʻe taha, ʻe hoko nai ai ha taha ʻo e ongo mātuʻá ko ha tokotaha akonaki, tokotaha feimeʻatokoni, ko ha tauhi-ʻapi, ko ha faiako, ko ha tokotaha tuʻutuʻuni, ko ha kaumeʻa, ko ha ʻenisinia, ko ha tokotaha tauhi​—ʻo hokohoko pehē atu ai pē ʻa e fakahokohokó ni. ʻOku ʻikai ke liliu ai ʻa e angaʻitangata ʻo e tokotaha ko ʻeni ʻo e ongo mātuʻá ʻi he taimi ʻokú ne maʻu ai ʻa e ngaahi ngafá ni; ʻokú ne liliu pē ke fai ʻa e ngaahi fiemaʻu lolotongá. Ko ia ʻoku pehē pē tofu pē mo Sihova ka ʻoku ʻi ha tuʻunga mātuʻaki molumalu ange ia. ʻOku ʻikai ha fakangatangata ki he meʻa ʻokú ne malava ke ne ʻai ai ʻe ia ʻa ia tonu ke ne hoko ki ai ʻo maʻu ai ha ʻaonga ʻe heʻene ngaahi meʻamoʻui fakatupú. ʻOku fakapuputuʻu-loto moʻoni ʻa e loloto ʻo hono potó!​—Loma 11:33.

Ko e Anga-Fakaʻatuʻí ko ha Fakaʻilonga ia ʻo e Poto Fakaʻotuá

6. Ko e hā ʻa e ʻuhinga fakafoʻilea pea mo e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he foʻi lea faka-Kalisi naʻe ngāueʻaki ʻe Sēmisi ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e poto ʻo e ʻOtuá?

6 Naʻe ngāueʻaki ʻe he ākonga ko Sēmisí ha foʻi lea fakatupu tokanga ki hono fakamatalaʻi ʻa e poto ʻo e ʻOtua mātuʻaki maliliungofua ko ení. Naʻá ne tohi: “Ko e poto ʻoku mei ʻolunga . . . [ʻoku] anga fakaʻatūʻi.” (Sēmisi 3:17) Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻá ne ngāueʻaki hení (e·pi·ei·kesʹ) ʻoku faingataʻa ke liliu ki ha lea kehe. Kuo ngāueʻaki ʻe he kau liliu leá ʻa e ngaahi foʻi lea ʻo hangē ko e “anga-malū,” “anga-faingofua,” “anga-fakamaʻumaʻu,” mo e “anga-tokaʻi.” ʻOku liliu ia ʻe he New World Translation ko e “anga-fakaʻatuʻi,” fakataha mo hano fakamatala ʻi lalo ʻo fakahaaʻi ai ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ko e “ʻulutukua.”a ʻOku toe maʻu ʻe he foʻi leá ʻa e ʻuhinga ko e ʻikai ke pīkitai ki he fanga kiʻi fakaikiiki kotoa pē ʻo ha ngaahi tuʻutuʻuni kuo tohi, ko e ʻikai ke hoko ʻo mātuʻaki anga-fefeka. Ko e fakamatala ʻeni ʻa e tokotaha poto mataotao ko William Barclay ʻi he New Testament Words: “Ko e meʻa tefito ʻo fekauʻaki mo e epieikeia ko e tupu pē ia mei he ʻOtuá. Kapau naʻe tuʻukāivi ai pē ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene ngaahi totonú, kapau naʻe ngāueʻaki mai ʻe he ʻOtuá kiate kitautolu ʻo ʻikai ha toe meʻa kehe ka ko e ngaahi tuʻunga kakaha pē ʻo e laó, te tau ʻi fē? Ko e ʻOtuá ko e faʻifaʻitakiʻanga aoniu ia ʻo e tokotaha ʻoku epieikēs pea ʻokú ne feangai mo e niʻihi kehé ʻaki ʻa e epieikeia.”

7. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene anga-fakaʻatuʻi ʻi he ngoue ko ʻĪtení?

7 Fakakaukau atu ki he taimi naʻe anga-tuʻu ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he tuʻunga-hau ʻo Sihová. He toki meʻa faingofua lahi ē ki he ʻOtuá ke ne fakaʻauha fakalao ai leva ʻa e kau anga-tuʻu taʻehoungaʻia ʻe toko tolu ko iá​—ʻa ʻĀtama, ʻIvi, mo Sētane! Ko ha loto-mamahi lahi ē naʻá ne maluʻi ia mei ai! Pea ko hai ia ʻoku malava ke ne fakakikihiʻi ʻo pehē naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻane totonu ki ha fakamaau totonu fefeka matematē pehē? Ka neongo ia, naʻe ʻikai ʻaupito ke ʻai ʻe Sihova ʻa ʻene kautaha fakasaliote fakalangí ke pīkitai mālohi ki ha tuʻunga fakamaau totonu taʻealaliliu mo anga-fefeka. Ko ia naʻe ʻikai ke laiki taʻefakaʻatuʻi ʻe he saliote ko iá ʻa e fāmili ʻo e tangatá mo e ngaahi ʻamanaki kotoa ki he kahaʻu fiefia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko hono kehe ʻaupitó, naʻe ʻai ʻe Sihova ʻa ʻene salioté ke oma ʻo hangē ko e ʻuhilá. ʻI he hili pē ʻa e anga-tuʻú, naʻe fokotuʻu leva ʻe Sihova ko e ʻOtuá ha taumuʻa taimi lōloa ʻa ia ʻe fakahoko mai ai ʻa e meesi mo e ʻamanaki ki he kotoa ʻo e ngaahi hako ʻo ʻĀtamá.​—Sēnesi 3:15.

8. (a) Ko e hā ʻa e maʻuhala ʻa e Puleʻanga-Haʻa-​Kalisitiané ʻo fekauʻaki mo e anga-fakaʻatuʻí ʻoku kehe ia mo e anga-fakaʻatuʻi totonu ʻa Sihová? (e) Ko e hā ʻoku malava ai ke tau pehē ko e anga-fakaʻatuʻi ʻa Sihová ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ʻokú ne fakangaloku nai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá?

8 Kae kehe, ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ʻa e anga-fakaʻatuʻi ia ʻa Sihová ke pehē ʻokú ne fakangaloku ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. ʻOku fakakaukau nai ʻa e ngaahi siasi he ʻahó ni ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻoku nau anga-fakaʻatuʻi ʻi heʻenau tukunoaʻi pē ʻa e ʻulungāanga taʻetaaú ke kei hokohoko atu mo ʻenau ngaahi tākanga talangataʻá. (Fakafehoanaki mo 2 Tīmote 4:3) ʻOku ʻikai ʻaupito ke maumauʻi ʻe Sihova ʻa ʻene ngaahi lao ʻaʻaná, pea ʻoku ʻikai te ne fakangaloku ʻa ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní. Kae kehe, ʻokú ne fakahāhaaʻi ha loto-lelei ke ngaofengofua, ke liliu ki he ngaahi tuʻungá, koeʻuhi ʻoku lava nai ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá fakatouʻosi ʻi he founga totonu mo e manavaʻofa. ʻOkú ne fakakaukau maʻu pē ke ʻai ke mafamafatatau ʻa ʻene ngāueʻaki ʻa e fakamaau totonú pea mo hono mālohí ʻaki ʻene ʻofá pea mo ʻene poto anga-fakaʻatuʻí. Tau lave ange ki he founga ʻe tolu ʻoku fakahaaʻi ai ʻe Sihova ʻa e anga-fakaʻatuʻí.

“Faʻa Fakamolemole”

9, 10. (a) Ko e hā ʻa e kaunga ki he anga-fakaʻatuʻí ʻa e hoko ʻo mateuteu ke “faʻa fakamolemole”? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa hono maʻu ʻe Tēvita ʻa e ʻaonga mei he faʻa fakamolemole ʻa Sihová, pea ko e hā hono ʻuhingá?

9 Naʻe tohi ʻe Tēvita: “He ko e lelei koe, Atonai, mo e faʻa fakamolemole, pea ke mohu mēsi ki he kakai kotoa ʻoku tautapa kiate koe.” (Sāme 86:5) ʻI he taimi naʻe liliu ai ʻa e Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ki he lea faka-Kalisí, ko e foʻi lea ki he “faʻa fakamolemole” naʻe liliu lea ko e e·pi·ei·kesʹ, pe “anga-fakaʻatuʻi.” Ko hono moʻoní, ko e hoko ʻo mateuteu ke faʻa fakamolemolé pea fakahāhā ʻa e meesí ko e kī nai ia ki hono fakahaaʻi ʻa e anga-fakaʻatuʻí.

10 Naʻe ʻilo lelei ʻaupito ʻe Tēvita ʻa e anga-fakaʻatuʻi ʻa Sihová ʻi he meʻá ni. ʻI he taimi naʻe fai tono ai ʻa Tēvita mo Patisepá pea fokotuʻutuʻu ke tāmateʻi ʻa e husepāniti ʻo Patisepá, naʻe taau fakatouʻosi ai kia Tēvita mo Patisepa ʻa e tautea mate. (Teutalōnome 22:22; 2 Sāmiuela 11:​2-27) Kapau ko ha kau fakamaau fakaetangata anga-fefeka naʻa nau fakamaauʻi ʻa e meʻá ni, ʻe mole fakatouʻosi nai mei he ongo meʻá ni ʻa ʻena moʻuí. Ka naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa e anga-fakaʻatuʻi (e·pi·ei·kesʹ), ʻa ia, ʻo hangē ko hono fakalea ʻe he Vine’s Expository Dictionary of Biblical Words, “ko e fakahaaʻi ʻo e anga-fakaʻatuʻi ʻoku hā ‘anga-ʻofa mo fakapotopoto ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻo e meʻa naʻe hokó.’” Ko e ngaahi moʻoniʻi meʻa naʻe tupu mei ai ʻa e tuʻutuʻuni anga-ʻofa ʻa Sihová ʻoku hangehangē naʻe kau ai ʻa e fakatomala loto-moʻoni ʻa e ongo faihalá ni pea pehē ki he meesi naʻe fakahaaʻi ʻe Tēvita tonu ki he niʻihi kehe. (1 Sāmiuela 24:​4-6; 25:​32-35; 26:​7-11; Mātiu 5:7; Sēmisi 2:13) Kae kehe, fakatatau ki he fakamatala ʻa Sihova ʻo kau kiate ia tonu ʻi he ʻEkisoto 34:​4-7, ko e anga-fakaʻatuʻí naʻe fakatonutonu ai ʻe Sihova ʻa Tēvita. Naʻá ne fekau ʻa e palōfita ko Nētané ke ʻalu kia Tēvita mo ha pōpoaki mamafa, ʻo ʻai ke maongo kia Tēvita ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia naʻá ne taʻetokaʻi ʻa e folofola ʻa Sihová. Naʻe fakatomala ʻa Tēvita pea ko ia ai naʻe ʻikai te ne mate ʻi heʻene angahalá.​—2 Sāmiuela 12:​1-14.

11. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateuteu ke fakamolemole ʻi he meʻa fekauʻaki mo Manasé?

11 Ko e meʻa fekauʻaki mo e Tuʻi ko Manase ʻo Siutá ʻoku taau ke fakatokangaʻi lahi ange ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni, koeʻuhi naʻe ʻikai ke hangē ʻa Manase ia ko Tēvitá, naʻe mātuʻaki anga-fulikivanu ʻa Manase ia ʻi ha vahaʻa taimi lōloa. Naʻe poupouʻi ʻe Manase ʻa e ngaahi tōʻonga fakalotu fakalielia ʻi he fonuá, ʻo kau ki ai ʻa hono feilaulauʻaki ʻa e tangatá. Naʻá ne toe kaunga nai ki hono “kilisi ua” ʻa e palōfita anga-tonu ko ʻAiseá. (Hepelū 11:37) Ke tauteaʻi ʻa Manase, naʻe fakaʻatā ʻe Sihova ke taki pōpula ia ki Pāpilone. Kae kehe, naʻe fakatomala ʻa Manase ʻi he pilīsoné peá ne kole ki ha meesi. ʻI he tali ki he fakatomala loto-moʻoni ko ʻení, naʻe mateuteu ʻa Sihova ke “faʻa fakamolemole”​—naʻa mo e meʻa mamafa ko ʻení.​—2 Kalonikali 33:​9-13.

Ko Hono Liliu ʻa e ʻAlungá ʻi he Malanga Hake ha Ngaahi Tuʻunga Foʻou

12, 13. (a) ʻI he meʻa fekauʻaki mo Ninivé, ko e hā ʻa e liliu ʻo e tuʻungá naʻe ueʻi ai ʻa Sihova ke ne liliu ʻa hono ʻalungá? (e) Naʻe fakamoʻoniʻi fēfē ʻe Siona ʻa ʻene anga-fakaʻatuʻi siʻi ange ʻia Sihova ko e ʻOtuá?

12 ʻOku toe fakahaaʻi ʻa e anga-fakaʻatuʻí ʻa Sihová ʻi heʻene loto-lelei ke liliu ha meʻa naʻe ʻosi fakakaukauʻi ke fai ʻi he malanga hake ha ngaahi tuʻunga foʻou. Hangē ko ʻení, ʻi he fononga atu ʻa e palōfita ko Sioná ʻi he hala ʻo Ninive ʻo e kuonga muʻá, naʻe faingofua ʻaupito ʻa ʻene pōpoaki fakamānavaʻí: Ko e fuʻu kolo mālohí ni ʻe fakaʻauha ʻi he hili ʻa e ʻaho ʻe 40. Kae kehe, naʻe liliu ʻa e ngaahi tuʻungá​—ʻi he tuʻunga fakafokifā mo fakaofo! Naʻe fakatomala ʻa e kau Ninivé.​—Siona, vahe 3.

13 ʻOku fakatupu ʻilo ʻa hono fakafaikehekeheʻi ʻa e anga ʻo e tali ʻa Sihova mo Siona ki he liliu ko eni ʻa e ngaahi tuʻungá. Ko hono moʻoní naʻe liliu ʻe Sihova ʻa e ʻalunga ʻo ʻene saliote fakalangí. ʻI he meʻá ni naʻá ne fai ha liliu ʻo ʻai ia ke ne hoko ko ha tokotaha fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá kae ʻikai ko ha “pateʻi tau.” (ʻEkisoto 15:3) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe siʻi ʻaupito ʻa e ngaofengofua ʻa Sioná. ʻI he ʻikai ke ne tauhi maʻu ke laka tatau mo e saliote ʻa Sihová, naʻe lahi ange ʻa ʻene hangē ko e lēlue uta koloá pe ko e fuʻu vaka uta lolo naʻe lave ki ai ki muʻá. Naʻá ne fanongonongo ʻa e fakaʻauha, ko ia kuo pau ke fai ʻa e fakaʻauhá! Mahalo naʻá ne ongoʻi kapau ʻe liliu ʻa e ʻalunga ko iá ʻe hoko ʻo fakamaaʻi ai ia ʻi he ʻao ʻo e kau Ninivé. Ka neongo ia, ʻi he anga-kātaki, naʻe akoʻi ai ʻe Sihova ki heʻene palōfita anga-fefeká ha lēsoni ʻoku taau ke manatuʻi ʻi he fekauʻaki mo e anga-fakaʻatuʻí mo e meesí.​—Siona, vahe 4.

14. Ko e hā naʻe liliu ai ʻe Sihova ʻa e ʻalunga ʻo e meʻa te ne faí ʻi he fekauʻaki mo ʻene palōfita ko ʻIsikelí?

14 Kuo fai ʻe Sihova ha liliu ʻo e ʻalungá ʻi he ngaahi taimi kehe​—naʻa mo e fanga kiʻi meʻa iikí. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe taha naʻá ne fekauʻi ai ʻa e palōfita ko ʻIsikelí ke ne fakatātaaʻi ha meʻa fakaekikite, naʻe kau ʻi he ngaahi fakahinohino ʻa Sihová ʻa hono fekauʻi ʻa ʻIsikeli ke ne tunu ʻene meʻakaí ʻi ha afi ʻoku tafuʻaki ʻa e meʻa kovi ʻoku haʻu mei he tangatá. Naʻe fuʻu lahi fau ʻeni ki he palōfitá, ʻa ia naʻá ne kalanga, “ʻOiaue Atonai Sihova e!” peá ne kole ke ʻoua muʻa ʻe ʻai ia ke ne fai ʻa e meʻa ʻoku fuʻu taukovi kiate ia tonu. Naʻe ʻikai ke tukunoaʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa e palōfitá ke pehē ʻoku ʻikai mahuʻinga ia; ka, naʻá Ne fakaʻatā ʻa ʻIsikeli ke ne ngāueʻaki ʻa e teʻe pulú, ko ha meʻa tafu afi ia naʻe angaʻaki ʻi he ngaahi fonua lahi ʻo aʻu mai pē ki he ʻahó ni.​—ʻIsikeli 4:​12-15.

15. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻoku nau fakahaaʻi naʻe loto-lelei ʻa Sihova ke fanongo mo fai ha tali ki he faʻahinga ʻo e tangatá? (e) Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai nai ʻe he meʻá ni kiate kitautolú?

15 ʻIkai ko ha meʻa fakaloto-māfana ia ke fakakaukau atu ki he anga-vaivai ʻa hotau ʻOtua ko Sihová? (Sāme 18:35) ʻOkú ne mātuʻaki māʻolunga mamaʻo ange ia ʻiate kitautolu; ka ʻokú ne anga-kātaki ʻo fanongo mai ki he faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá pea aʻu ʻo ne liliu ʻa hono ʻalungá ke fehoanakimālie ʻi he taimi ʻe niʻihi. Naʻá ne fakaʻatā ʻa ʻĒpalahame ke ne kōlenga ange kiate ia ʻi ha vahaʻa taimi lōloa ʻo fekauʻaki mo e fakaʻauha ʻo Sōtoma mo Komolá. (Sēnesi 18:​23-33) Pea naʻá Ne fakaʻatā pē ʻa Mōsese ke ne ʻohake ʻa ʻene ngaahi taʻeloto ki he ʻEne fokotuʻutuʻu ke fakaʻauha ʻa e kau ʻIsileli anga-tuʻú kae ngaohi ha puleʻanga mālohi ʻia Mōsesé. (ʻEkisoto 32:​7-14; Teutalōnome 9:​14, 19; fakafehoanaki mo ʻĒmosi 7:​1-6.) Naʻá ne fokotuʻu ai ha faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ki heʻene kau sevāniti fakaetangatá, ʻa ia ʻoku totonu ke nau fakahāhā ha mateuteu meimei tatau ke fanongo ki he niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku totonu mo malava ai ke fai peheé.​—Fakafehoanaki mo Sēmisi 1:19.

Anga-Fakaʻatuʻi ʻi Hono Ngāueʻaki ʻa e Mafaí

16. ʻOku anga-fēfē ʻa e kehe ʻa Sihova mei he tokolahi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he founga ʻokú ne ngāueʻaki ai ʻa hono mafaí?

16 Kuó ke fakatokangaʻi, ʻi he maʻu ʻe ha faʻahinga ʻo lahi ange honau mafaí, ʻoku hoko ai ʻa e tokolahi ʻo siʻi ʻenau anga-fakaʻatuʻí? Ko hono kehe ʻaupitó, ko Sihova ʻokú ne maʻu ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e mafaí ʻi he ʻuniveesí, ka ko e faʻifaʻitakiʻanga tefito ia ʻo e anga-fakaʻatuʻí. ʻOkú ne ngāueʻaki ʻa hono mafaí ʻi ha founga fakaʻatuʻi maʻu pē. ʻI he ʻikai ke hangē ko e tokolahi ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku ʻikai ke ongoʻi tailiili ʻa Sihova ʻo fekauʻaki mo hono mafaí, ko ia ʻoku ʻikai te ne ongoʻi kuo pau ke ne maluʻi anga-meheka ʻa hono mafaí​—ʻo hangē nai kapau te ne ʻoange ha konga ʻo hono mafaí ki ha niʻihi kehe ʻe ngali kau kovi nai ia ki hono mafaí. Ko hono moʻoní, ʻi he taimi naʻe toe ʻi ai ai ʻa e tokotaha kehe pē ʻe taha ʻi he ʻuniveesí, naʻe foaki ange ai ʻe Sihova ha mafai lahi ʻaupito ki he tokotaha ko iá. Naʻá ne ʻai ʻa Folofola ko ʻene “tufunga lahi,” ʻa ia naʻe fakahoko mai ai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ke moʻui fakafou mai ʻi he ʻAlo ʻofeiná ni. (Palōvepi 8:​22, 29-31; Sione 1:​1-3, 14; Kolose 1:​15-17) Naʻá ne ʻoange kiate ia ki mui ʻa e “pule kotoa pe ʻi langi pea ki mamani.”​—Mātiu 28:18; Sione 5:22.

17, 18. (a) Ko e hā naʻe fekau atu ai ʻe Sihova ʻa e kau ʻāngelo ki Sōtoma mo Komolá? (e) Ko e hā naʻe kole ai ʻa Sihova ki he kau ʻāngeló ʻo kau ki ha ngaahi fokotuʻu fekauʻaki mo e founga ki hono fakalotoʻi ʻa ʻĒhapí?

17 ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku tuku ʻe Sihova ki he tokolahi ʻo ʻene ngaahi meʻamoʻuí ʻa e ngaahi fatongia ʻa ia naʻe mei malava ke ne fakahoko lelei ange ia ʻe ia tonu. Hangē ko ʻení, ʻi heʻene tala kia ʻĒpalahame, “Kau ʻalu hifo muʻa [ki Sōtoma mo Komola], ʻo vakaiā, pe kuo pehe fau ʻenau fai, ʻo hange ko e tangi kuo ongo mai,” naʻe ʻikai te ne ʻuhingá te ne ʻalu ki ai ʻa ia tonu. Ka, naʻe fili ʻe Sihova ke ʻoatu ʻa e mafaí, pe fakanofo ha kau ʻāngelo ke nau ō ʻo maʻu mai ha fakamatala pehē kiate ia. Naʻá ne ʻoange kiate kinautolu ʻa e mafai ke nau fakahoko ʻa e fatongiá ni pea ke nau fakamatala mai ia kiate ia.​—Sēnesi 18:​1-3, 20-22.

18 ʻI ha toe taimi ʻe taha, ʻi he taimi naʻe fili ai ʻe Sihova ke hilifaki ʻa e tautea mate ki he Tuʻi anga-kovi ko ʻĒhapí, naʻá Ne fakaafeʻi ʻa e kau ʻāngeló ʻi ha fakatahataha fakahēvani ke nau fai mai ha ngaahi fokotuʻu pe ʻe anga-fēfē ke “fakalotoʻi” ʻa e tuʻi fakafilí ke kau ki he tau ʻa ia ʻe mole ai ʻene moʻuí. Ko hono moʻoní, ko Sihova, ko e Matavai ia ʻo e poto kotoa pē, naʻe ʻikai fiemaʻu kiate ia ha tokoni ki hono fokotuʻutuʻu ʻa e ʻalunga lelei taha ʻo e meʻa ʻe faí! Ka, naʻá ne fakalāngilangiʻi ʻa e kau ʻāngeló ʻaki ʻa e monū ko ʻenau fokotuʻu atu ʻa e ngaahi fakaleleiʻanga pea mo e mafai ke fai ʻa e meʻa naʻá ne hanga ʻo filí.​—1 Tuʻi 22:​19-22.

19. (a) Ko e hā ʻoku fakangatangata ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi lao ʻokú ne faʻú? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene anga-fakaʻatuʻi ʻi he fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ne ʻamanekina meiate kitautolú?

19 ʻOku ʻikai ke ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa hono mafaí ke ne pule taʻefeʻunga ai ki ha niʻihi kehe. ʻOkú ne toe fakahāhā ʻi he meʻá ni ʻa e anga-fakaʻatuʻi taʻefakatataua. ʻOkú ne tokanga ʻo fakangatangata ʻa e ngaahi lao kuó ne faʻú pea tapui ʻa ʻene kau sevānití mei haʻanau ‘hulu atu ʻi he ngaahi meʻa kuo tohí’ ʻaki hano toe tānaki mai ha ngaahi lao fakakavenga ko e faʻu pē ʻe kinautolu. (1 Kolinitō 4:6; Ngāue 15:28; fakafehoanaki mo Mātiu 23:4.) ʻOku ʻikai ʻaupito te ne fiemaʻu ha talangofua taʻefaituʻunga mei heʻene ngaahi meʻamoʻuí, ka ʻokú ne tokonaki mai maʻu pē ʻa e fakamatala feʻungamālie ke tataki kinautolu pea tuku kiate kinautolu ke nau fai ʻa e filí, ʻo ʻai kinautolu ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e talangofuá pea mo e ngaahi nunuʻa ʻo e talangataʻá. (Teutalōnome 30:​19, 20) ʻI he ʻikai ke fakamālohiʻi ʻa e kakaí ʻo fakafou ʻi hano ai ke ongoʻi halaia, ongoʻi mā, pe manavahē, ʻokú ne feinga ke aʻu ki he lotó; ʻokú ne fiemaʻu ʻa e kakaí ke nau tauhi kiate ia ʻaki ʻa e ʻofa moʻoni kae ʻikai ko hono kounaʻi. (2 Kolinitō 9:7) Ko e ngāue loto ʻaufuatō peheé ʻokú ne ʻai ʻa e loto ʻo e ʻOtuá ke fiefia, ko ia ʻoku ʻikai ko ha tokotaha “agamalohi” mo anga-taʻefakaʻatuʻi ia.​—1 Pita 2:​18, PM; Palōvepi 27:11; fakafehoanaki mo Maika 6:8.

20. Ko e hā ʻa e kaunga ʻa e anga-fakaʻatuʻi ʻa Sihová kiate koe?

20 ʻIkai ko ha meʻa fakaofo ia ko Sihova ko e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi lahi ange ʻi ha toe meʻamoʻui, ʻoku ʻikai ʻaupito te ne ngāueʻaki ʻa e mālohi ko iá ʻi ha anga-taʻefakaʻatuʻi, ʻoku ʻikai ʻaupito te ne ngāueʻaki ia ke fakamālohiʻi pe fakamanamanaʻiʻaki ʻa e niʻihi kehé. Kae kehe, ko e tangatá, ʻoku mātuʻaki siʻi ʻaupito ʻi hono fakahoa atu ki aí, kuo ʻi ai honau hisitōlia ʻi he pule anga-fieʻeiki ki he niʻihi kehé. (Koheleti 8:9) ʻOku hā mahino, ko e anga-fakaʻatuʻí ko ha ʻulungāanga mātuʻaki mahuʻinga ia, ko ha ʻulungāanga ʻokú ne ueʻi kitautolu ke tau ʻofa kia Sihova ke toe lahi ange. ʻOkú ne toe ueʻi nai ai kitautolu ke tau fakatupulekina ʻa e ʻulungāangá ni ʻiate kitautolu. ʻE malava fēfē ke tau fai ia? Ko e kupu hono hokó ʻe lave ki he meʻá ni.

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻI he 1769, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he tokotaha faʻu tikisinali ko John Parkhurst ʻa e foʻi lea ko e “ʻulutukua, ʻo fekauʻaki mo e loto ke ʻulutukua, anga-malū, anga-mokomoko, anga-kātaki.” Naʻe toe ʻi ai mo e kau poto mataotao kehe naʻa nau fai ha fakamatala ʻo kau ki he “ʻulutukua.”

Ko e Hā Haʻo Tali?

◻ ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakamamafaʻi ʻe he huafa ʻo Sihová pea mo e vīsone ʻo kau ki heʻene saliote fakalangí ʻa ʻene maliliungofuá?

◻ Ko e hā ʻa e anga-fakaʻatuʻí, pea ko e hā ko ha fakaʻilonga ai ia ʻo e poto fakaʻotuá?

◻ ʻI he ngaahi founga fē kuo fakahāhā ai ʻe Sihova ko iá ʻokú ne mateuteu ke “faʻa fakamolemole”?

◻ Ko e hā naʻe fili ai ʻa Sihova ke liliu ha meʻa naʻá ne teu ke fai ʻi ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi?

◻ ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻa e anga-fakaʻatuʻí ʻi he founga ʻokú ne ngāueʻaki ai ʻa hono mafaí?

[Fakatātā ʻi he peesi 11]

Ko e hā naʻe fakamolemoleʻi ai ʻe Sihova ʻa e Tuʻi anga-fulikivanu ko Manasé?

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share