LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w99 2/15 p. 13-18
  • Huhuʻi ʻa Kalaisí—Founga ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Huhuʻi ʻa Kalaisí—Founga ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Toʻo Atu ʻa e Angahalá mo e Maté
  • ʻUfiufi ʻa e Totongi ʻo e Angahalá
  • “Ko ha Huhuʻi Fehoanakimālie”
  • Ko e Mahuʻinga ʻo e Moʻui Haohaoa Fakaetangatá
  • Maʻu ʻAonga mei he Huhuʻi ʻa Kalaisí
  • Ko e Huhuʻí ​—Ko ha Fakahāhā Ia ʻo e ʻOfa
  • Huhuʻí—Meʻaʻofa Lahi Taha ʻa e ʻOtuá
    Ko e Hā ʻOku Lava ke Akoʻi Mai ʻe he Tohi Tapú?
  • Ko e Huhuʻí—Meʻaʻofa Lahi Taha ʻa e ʻOtuá
    Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?
  • ʻOku Tokonaki Mai ʻe Sihova “ha Huhuʻi ko e Fetongi ʻo e Tokolahi”
    ʻUnuʻunu Ofi kia Sihova
  • Ko e Huhuʻi Fehoanaki-Mālie Maʻá e Kakai Kotoa
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
w99 2/15 p. 13-18

Huhuʻi ʻa Kalaisí—Founga ʻa e ʻOtuá ki he Fakamoʻuí

“Naʻe ʻofa pehe ʻa e ʻOtua ki māmāni, ko ia naʻa ne foaki hono ʻAlo tofu-pe-taha-ne-fakatupu, koeʻuhi ko ia kotoa pe ʻoku tui pikitai kiate ia ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengata.”​—SIONE 3:16.

1, 2. Fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga kuo tupulaki fekauʻaki mo e matakali ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

FAKAʻUTA ATU ʻokú ke faingataʻaʻia ʻi ha mahaki ʻa ia kuo pau ke ne toʻo hoʻo moʻuí tuku kehe kapau ʻe fai hao tafa. ʻE fēfē hoʻo ongoʻí kapau ko e totongi ʻo e faitoʻó ʻe lahi mamaʻo ia ʻi he meʻa ʻe lava ke ke totongí? Fēfē kapau ko hono fakatahaʻi ē ʻo e koloa ʻo ho fāmilí mo e kaungāmeʻá ʻe ʻikai lava ia ke totongi ai? Ke fehangahangai mo ha palopalema fakamanamana pehē ki he moʻuí ʻe hoko ia ko e fakasivaʻamanaki!

2 ʻOku fakatātaaʻi ʻe he meʻá ni ha tuʻunga kuo tupulaki ʻi he fekauʻaki mo e matakali ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, naʻe haohaoa hona fakatupú. (Teutalonome 32:4) Naʻá na maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá pea mo hono fakahoko ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá: “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia.” (Senesi 1:28) Kae kehe, naʻe angatuʻu ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki hona Tokotaha-Fakatupú. (Senesi 3:​1-6) Naʻe ʻomai ʻi heʻena talangataʻá ʻa e angahala ʻo ʻikai ngata pē kia ʻĀtama ko ʻIvi tonu kae pehē foki ki heʻena fānau ne teʻeki ai fanauʻí. Ko e tangata anga-tonu ko Siopé naʻá ne pehē ki mui ange: “Ko loto ke tupu ha maʻa mei he taʻemaʻa; ka ʻoku ʻikai ha taha!”​—Siope 14:4.

3. Kuo mafola fēfē ʻa e maté ki he tangata kotoa pē?

3 ʻOku hoko ai ʻa e angahalá ʻo hangē ha mahaki kuo pihia ai ʻa e tokotaha taki taha ʻo kitautolu, he ʻoku pehē ʻe he Tohitapú “kuo fai angahala kotoa pe.” Ko e tuʻunga ko ení ʻoku ʻi ai hono ngaahi nunuʻa fakamanamana ki he moʻuí. Ko e moʻoni, “ko e tokonaki ʻa Angahala ko e mate.” (Loma 3:​23, fakaʻītali ʻamautolu; 6:​23.) ʻOku hala ʻatā ha taha ʻiate kitautolu ʻe lava ke hao mei ai. ʻOku angahala ʻa e tangata kotoa pē, ko ia ai, ʻoku mate ʻa e tangata kotoa pē. ʻI he hoko ko e hako ʻo ʻĀtamá, naʻe fanauʻi ai kitautolu ki he tuʻunga ko ení. (Sāme 51:5) “Ko e hoko ʻa e fakamoʻui,” ko e tohi ia ʻa Paulá, “naʻe tatau mo e hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.” (Loma 5:12) Ka ʻoku ʻikai ʻuhinga eni ia ʻoku ʻikai haʻatau ʻamanaki ki he fakamoʻuí.

Toʻo Atu ʻa e Angahalá mo e Maté

4. Ko e hā ʻoku ʻikai lava ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻiate kinautolu pē ʻo toʻo ʻa e puké mo e maté?

4 Ko e hā ʻe fiemaʻu ke toʻo ʻaki ʻa e angahalá mo hono nunuʻá, ʻa e maté? ʻOku hā mahino, ko ha meʻa lahi ange ia ʻi he meʻa ʻe lava ke tokonaki ʻe ha tangata pē. Naʻe tangilāulau ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Ko e totongi ki ha moʻui fakaetangata ʻoku mātuʻaki lahi ia. Ko e meʻa te ne lava ʻo totongí ʻe ʻikai ʻaupito feʻunga ke ne taʻofi ia mei faʻitoká, ke ʻai ia ke ne moʻui taʻengata.” (Sāme 49:​8, 9, Today’s English Version) Ko hono moʻoní, te tau lava nai ke fakalahi ʻetau moʻuí ʻi ha ngaahi taʻu siʻi fakafou ʻi ha meʻakai fakatupu moʻui lelei mo ha tokangaʻi fakafaitoʻo, ka ʻoku hala ʻatā ha taha ʻo kitautolu ʻe lava ke ne faitoʻo hotau tuʻunga angahalaʻia tukufakaholó. ʻOku hala ʻatā ha taha ʻo kitautolu ʻe lava ke ne fakafoki ʻa e ngaahi nunuʻa taʻehaohaoa ʻo e ngāue ʻa e hoholo ke motuʻá pea toe fakafoki hotau sinó ki he haohaoa naʻe tomuʻa fakahangahanga ki ai ʻe he ʻOtuá. Naʻe ʻikai moʻoni ko ha fakamatala fakalahi ʻa Paula ʻi heʻene tohi ʻo pehē koeʻuhi ko e angahala ʻa ʻĀtamá, ko e meʻa fakatupu fakaetangatá “naʻe fakamoʻulaloa . . . ki he muna”​—pe hangē ko hono fakalea ia ʻe he The Jerusalem Bible, “naʻe faʻu ia ʻo ʻikai malava ke ne maʻu ʻene taumuʻá.” (Loma 8:20) Neongo ia, ʻoku fakafiefiá, kuo ʻikai liʻaki kitautolu ʻe he Tokotaha-Fakatupú. Kuó ne ʻosi fai ha tokonaki ke toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e angahalá mo e maté. Anga-fēfē?

5. Naʻe anga-fēfē ʻa e tapua mei he Lao naʻe foaki ki ʻIsilelí ha tokanga mamafa ki he fakamaau totonú?

5 Ko Sihová, “ʻoku ne manako ki he totonu, mo e fakamāu lelei.” (Sāme 33:5) Ko e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Lao naʻá ne ʻoange ki ʻIsilelí ʻoku tapua mei ai ha tokanga mamafa ki ha fakamaau mafamafatatau mo taʻefilifilimānako. Ko e fakatātaá, ʻi loto ʻi he ngaahi ʻotu lao ko ení, ʻoku tau lau ai ko e “totongi ʻa e moʻui ʻaki ʻa e moʻui.” ʻI hono toe fakalea ʻe tahá, kapau ʻe fakapoongi ʻe ha tokotaha ʻIsileli ha taha, kuo pau ke fakamoleki ʻene moʻuí tonu ke fetongi ʻaki ʻa e moʻui ko ia naʻá ne toʻó. (Ekisoto 21:23; Nomipa 35:21) Ko ia, ʻe mafamafatatau leva ai ʻa e meʻafua ʻo e fakamaau totonu fakaʻotuá.​—Fakafehoanaki mo Ekisoto 21:30.

6. (a) ʻI he ʻuhinga fē ʻe lava ke ui ai ʻa ʻĀtama ko ha tokotaha fakapō? (e) Ko e hā ʻa e faʻahinga moʻui naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá, pea ko e hā ʻa e faʻahinga feilaulau ʻe fiemaʻu ke mafamafatatau ai ʻa e meʻafua ʻo e fakamaau totonú?

6 ʻI he taimi naʻe faiangahala ai ʻa ʻĀtamá, naʻá ne hoko ai ko ha tokotaha fakapō. ʻI he ʻuhinga fē? ʻI heʻene tuku atu hono tuʻunga angahalaʻiá​—pea mei ai ko e mate​—ki he kotoa ʻo hono hakó. Ko e tupu mei he talangataʻa ʻa ʻĀtamá ʻoku hoholo ai hotau sinó, ʻi he mōmeniti tonu pē ko ení, ʻo ngaʻunu māmālie atu ki he faʻitoká. (Sāme 90:10) Ko e angahala ʻa ʻĀtamá ʻoku ʻi ai hono kaunga mafatukituki lahi ange. Manatuʻi, ko e meʻa ne fakamoleki ʻe ʻĀtama meiate ia mo ʻene fānaú naʻe ʻikai ko ha moʻui anga-maheni pē ʻo e taʻu ʻe 70 pe 80. Naʻá ne fakamoleki ʻa e moʻui haohaoá​—ko e moʻoni, ʻa e moʻui taʻengatá. Ko ia, kapau ko e ‘moʻuí ke totongi ʻaki ʻa e moʻui,’ ko e hā ʻa e faʻahinga moʻui kuo pau ke ʻave ke fakahoko ai ʻa e fakamaau totonu ʻi he tuʻunga ko ení? Ko hono moʻoní, kuo pau pē ko e moʻui haohaoa fakaetangata​—ko ha moʻui, hangē ko ʻĀtamá, naʻe ʻi ai ʻene malava ke fakatupu ha fānau haohaoa fakaetangata. Kapau ʻe ʻoatu ia ko ha feilaulau, ko ha moʻui haohaoa fakaetangata ʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene ʻai ke mafamafatatau ʻa e meʻafua ʻo e fakamaau totonú ka te ne toe ʻai foki ke malava ʻa hono toʻo atu fakaʻaufuli ʻo e angahalá mo hono nunuʻá, ʻa e maté.

ʻUfiufi ʻa e Totongi ʻo e Angahalá

7. Fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea “huhuʻi.”

7 Ko e totongi naʻe fiemaʻu ke fakatauʻatāinaʻi ʻaki kitautolu mei he angahalá ʻoku lau ki ai ʻa e Tohitapú ko e “huhuʻi.” (Sāme 49:7) ʻI he faka-Pilitāniá ʻoku lava ke ʻuhinga ʻa e kupuʻi leá ki he totongi ʻoku kounaʻi ʻe ha tokotaha kaihaʻa fakamālohi ke fakafetongi ʻaki ha taha kuó ne ʻave. Ko e moʻoni, ko e huhuʻi kuo tokonaki ʻe Sihová ʻoku ʻikai kau ki ai ha kaihaʻa fakamālohi ia. Ko e fakakaukau ko ia ki hono foaki ha totongí ʻoku kei tatau pē. Ko hono moʻoní, ko e faʻunga veape ʻo e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “huhuʻi” ʻoku ʻuhinga moʻoní “ke ʻufiʻufi.” Ke fakalelei ki he angahalá, ko e huhuʻí kuo pau ke feʻungamālie ia mo e meʻa ko ia ʻoku teu ke ʻufiʻufí​—ʻa e moʻui fakaetangata haohaoa ʻa ʻĀtamá.

8. (a) Fakamatalaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e toe fakatau maí. (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e fekauʻaki mo kitautolu angahalá ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e toe fakatau maí?

8 ʻOku fehoanaki eni mo ha tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he Lao ʻa Mōsesé​—ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e toe fakatau maí. Kapau naʻe tō ki he masivá ha taha ʻIsileli peá ne fakatau atu ia ke ngāue pōpula ki ha taha ʻikai ko ha ʻIsileli, ʻe lava ʻe ha kāinga ke toe fakatau mai ia (pe, huhuʻi) ʻaki hono foaki ha totongi ʻa ia naʻe vakai ki ai naʻe mahuʻinga tatau mo e pōpulá. (Livitiko 25:​47-​49) ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ʻi hotau tuʻunga ko e faʻahinga ʻo e tangata taʻehaohaoá ʻoku tau “popula kia Angahala.” (Loma 6:6; 7:​14, 25) Ko e hā ʻe fiemaʻu ke toe fakatau mai ʻaki kitautolú? Hangē ko ia kuo tau sio ki aí, ko e mole ʻa e moʻui fakaetangata haohaoá ʻe fiemaʻu ai ʻa e totongi ʻo ha moʻui haohaoa fakaetangata​—ʻo ʻikai lahi ange, pe siʻi ange.

9. Kuo anga-fēfē hono fai ʻe Sihova ʻa e tokonaki ke ʻufiʻufi ʻaki ʻa e angahalá?

9 Ko e moʻoni, ʻoku fanauʻi taʻehaohaoa mai kitautolu faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku ʻikai ha taha ʻo kitautolu ʻe tatau mo ʻĀtama; ʻoku ʻikai ha taha ʻo kitautolu ʻe lava ke ne foaki ʻa e totongi huhuʻi ʻoku kounaʻi ʻe he fakamaau totonú. Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi he kamatá, ʻoku hangē ia kuo tau maʻu ha mahaki fakamanamana ki he moʻuí pea ʻikai lava ke totongi ki he tafa ʻe lava ke ne fakamoʻui iá. ʻI ha tuʻunga pehē, ʻikai te tau houngaʻia kapau ʻe fakalaloa ha taha maʻatautolu pea ʻufiʻufi ʻa e totongí? Ko e meʻa tofu pē eni naʻe fai ʻe Sihová! Kuó ne fai ʻa e tokonaki ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he angahalá, ʻo tā tuʻo taha. ʻIo, ʻokú ne loto-lelei ke ʻomai kiate kitautolu ʻa e meʻa ko ia ʻe ʻikai ʻaupito ke tau lava ʻo maʻu ʻiate kitautolu peé. Anga-fēfē? “Ko e meʻaʻofa ʻa e ʻOtua,” ko e tohi ia ʻa Paulá, “ko e moʻui taʻengata tuʻu ʻia Kalaisi Sisu ko hotau ʻEiki.” (Loma 6:23) Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sione ʻa Sīsū ko e “Lami ʻa e ʻOtua, ʻa ia ʻoku ne ʻave ʻa e angahala ʻa māmani!” (Sione 1:29) Tau sio angé ki he anga hono ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa hono ʻAlo ʻofaʻangá ke ne foaki ʻa e totongi huhuʻí.

“Ko ha Huhuʻi Fehoanakimālie”

10. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko mai ʻa e ngaahi kikite fekauʻaki mo ha “hako” ke fakahangataha kia Siosefa mo Melé?

10 Hili pē ʻa e angatuʻu ʻi ʻĪtení, naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene taumuʻa ke fakatupu ha “hako” pe fānau, ʻa ia te ne huhuʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he angahalá. (Senesi 3:15) Fakafou ʻi ha holongā ʻo e ngaahi meʻa fakahā fakaʻotuá, naʻe fakamahino ai ʻe Sihova ʻa e laine fakafāmili te ne fakatupu ʻa e hako ko ení. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe fakahangataha ʻa e ngaahi meʻa fakahā ko ení kia Siosefa mo Mele, ko ha ongo meʻa naʻá na fakamaʻu naʻá na nofo ʻi Pālesitaine. ʻI ha misi, naʻe tala ai kia Siosefa naʻe feitama ʻa Mele ʻi he laumālie māʻoniʻoní. Naʻe pehē ʻe he ʻāngeló: “Te ne ʻaloʻi ha tama, pea te ke fakahingoa ko SISU; he ko ia ia te ne fakamoʻui hono kakai mei heʻenau ngāhi angahala.”​—Mātiu 1:​20, 21.

11. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki hono ʻAló ke ʻaloʻi mai ko ha tangata haohaoá? (e) Ko e hā naʻe malava ai ʻa Sīsū ke ne tokonaki “ha huhuʻi fehoanakimālié”?

11 Naʻe ʻikai ʻaupito ko ha feitama anga-maheni eni, he naʻe ʻosi ʻi ai ʻa Sīsū ia ki muʻa ke ne hoko ko ha tangatá ʻi hēvani. (Palovepi 8:​22-​31; Kolose 1:​15) Naʻe hiki hifo ʻene moʻuí ʻe he mālohi fakaemana ʻo Sihová ki he manava ʻo Melé, ʻo ʻai ai ke malava ʻa e ʻAlo ʻofaʻanga ko eni ʻo e ʻOtuá ʻo fanauʻi mai ko ha tangata. (Sione 1:​1-3, 14; Filipai 2:​6, 7) Naʻe tataki ʻe Sihova ʻa e ngaahi meʻá ke ʻoua naʻa fakameleʻi ai ʻa Sīsū ʻe he angahala ʻa ʻĀtamá. ʻI hono kehé, naʻe fanauʻi haohaoa mai ʻa Sīsū. Ko ia ai, naʻá ne maʻu mai ʻa e meʻa naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá​—ʻa e moʻui haohaoa fakaetangatá. Faifai pē, kuo ʻi ai ha tangata ʻa ia ʻe lava ke ne ʻufiʻufi ʻa e totongi ʻo e angahalá! Pea ko e meʻa tofu pē ia naʻe fai ʻe Sīsū ʻi Nīsani 14, 33 T.S. ʻI he ʻaho fakahisitōlia ko iá, naʻe fakaʻatā ai ʻe Sīsū tonu ia ke tāmateʻi ʻe hono kau fakafepakí, ʻo tokonaki mai ai “ha totongi huhuʻi fehoanakimālie.”​—1 Timote 2:​6, NW.

Ko e Mahuʻinga ʻo e Moʻui Haohaoa Fakaetangatá

12. (a) Fakamatalaʻi ʻa e faikehekehe mahuʻinga ʻi he pekia ʻa Sīsuú mo e mate ʻa ʻĀtamá. (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa Sīsū ko e “Tamai Taʻengata” ki he faʻahinga talangofua ʻo e tangatá?

12 ʻOku ʻi ai ha faikehekehe ʻi he pekia ʻa Sīsuú pea mo e mate ʻa ʻĀtamá​—ko ha faikehekehe ʻokú ne fakaeʻa ʻa e mahuʻinga ʻo e huhuʻí. Ko e mate ʻa ʻĀtamá naʻe tuha pē ia, he naʻá ne talangataʻa loto-lelei ki hono Tokotaha-Fakatupú. (Senesi 2:​16, 17) ʻI hono kehé, ko e pekia ʻa Sīsuú naʻe ʻikai ʻaupito tuha ia mo ia, he “naʻe ʻikai te ne momoʻi fai ha angahala.” (1 Pita 2:22) Ko ia, ʻi he taimi naʻe pekia ai ʻa Sīsuú, naʻe ʻi ai ʻene meʻa naʻe mahuʻinga lahi ʻa ia naʻe ʻikai ke maʻu ia ʻe ʻĀtama ʻi heʻene maté​—ko e totonu ki he moʻui fakaetangata haohaoá. Ko ia, ko e pekia ʻa Sīsuú naʻe ʻi ai hono mahuʻinga fakaefeilaulau. ʻI heʻene hāʻele hake ki hēvani ko ha tokotaha laumālié, naʻá ne foaki ai ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene feilaulaú kia Sihova. (Hepelu 9:24) ʻI heʻene fai peheé, naʻe fakatau ai ʻe Sīsū ʻa e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá pea hoko ai ko ʻenau Tamai foʻou, ko ha fetongi ʻo ʻĀtama. (1 Kolinito 15:45) ʻI ha ʻuhinga lelei, ʻoku ui ai ʻa Sīsū ko e “Tamai Taʻengata.” (Aisea 9:6) Fakakaukau atu ki he ʻuhinga ʻo e meʻá ni! Ko ʻĀtamá, ko ha tamai angahalaʻia, naʻá ne fakamafola atu ʻa e maté ki he kotoa ʻo hono hakó. Ko Sīsuú, ko ha Tamai haohaoa, ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e mahuʻinga ʻo ene feilaulaú ke foaki ai ʻa e moʻui taʻengatá ki he faʻahinga talangofua ʻo e tangatá.

13. (a) Fakatātaaʻi ʻa e anga hono kaniseli ʻe Sīsū ʻa e moʻua naʻe ʻomai ʻe ʻĀtamá. (e) Ko e hā ʻoku ʻikai ʻufiʻufi ai ʻe he feilaulau ʻa Sīsuú ʻa e angahala ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá?

13 Ko ia ai, ʻe lava fēfē ke ʻufiʻufi ʻe he pekia ʻa e tangata pē ʻe taha ʻa e angahala ʻa e tokolahi? (Mātiu 20:28) ʻI ha kupu ʻi he ngaahi taʻu kuohilí, naʻa tau fakatātaaʻi ai ʻa e huhuʻí ʻi he founga ko ení: “Fakaʻuta atu ki ha fuʻu falengāue mo ha kau ngāue ʻe lauingeau. ʻOku hanga ʻe ha pule taʻefaitotonu ʻo e falengāué ʻo ʻai ʻo mate ʻa e pisinisí; ʻoku tāpuni ai ʻa e falengāué. ʻOku ʻikai leva ha ngāue ʻi he taimi ko iá ʻa e lauingeau pea ʻikai malava ke totongi honau ngaahi moʻuá. Ko honau ngaahi hoa malí, fānaú, ʻio, pea mo e faʻahinga ke totongi ki ai ʻa e moʻuá ʻoku nau faingataʻaʻia kotoa koeʻuhi ko e kākā ʻa e tangata pē taha ko iá! Pea haʻu eni ha tokotaha foaki meʻaʻofa maʻukoloa ʻa ia ʻokú ne totongi fakafoki ʻa e moʻua ʻo e kautahá pea toe fakaava ʻa e falengāué. Ko hono kaniseli ʻo e moʻua pē taha ko iá, ʻoku hoko ai, ʻo ʻomai ʻa e ʻaonga kakato ki he kau ngāue tokolahi, ki honau ngaahi fāmilí, pea mo e faʻahinga ke totongi moʻua ki aí. Ka ʻe maʻu ʻinasi ʻa e ʻuluaki pulé ʻi he tuʻumālie foʻoú? ʻIkai, ʻokú ne ʻi he pilīsoné pea ko ia ai, ʻokú ne mavahe ʻaupito mei heʻene ngāué! ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko hono kaniseli ʻo e moʻua pē taha ʻa ʻĀtamá ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi ʻaonga ki he laui miliona ʻo hono hakó​—kae ʻikai kia ʻĀtama.”

14, 15. Ko e hā ʻe lava ai ke ui ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ko e ongo angahala fai loto-leleí, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e kehe hotau tuʻungá meia kinauá?

14 ʻOku totonu eni. Manatuʻi, ko ʻĀtama mo ʻIví ko e ongo angahala fai loto-lelei. Naʻá na fili ke talangataʻa ki he ʻOtuá. ʻI hono kehé, ʻoku fanauʻi kitautolu ʻi he angahalá. ʻOku ʻikai haʻatau fili. Tatau ai pē pe ko e hā hono lahi ʻo ʻetau feingá, ʻe ʻikai lava ke tau fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei he angahalá. (1 Sione 1:8) Te tau ongoʻi hangē nai ko Paulá ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻa ia naʻá ne tohi: “Pea ko ia ʻoku ou ongona, lolotonga ʻoku te tokanga kita ki he Lao, ke te fai lelei, ta ʻoku tolotui mai kia kita ʻa e fai kovi. Seuke, ʻoku te kaungā-malieʻia mo e lao ʻa e ʻOtua, ʻa hoto tangata-ʻi-loto; ka ʻoku ha kiate au ha lao kehe ʻoku nofo i hoku ngaahi kupu, ʻo fai tau mo e lao ʻo hoku loto, mo takipopula au ki he lao angahalaʻia ʻoku nofo ʻi hoku ngaahi kupu. ʻOiaue! siʻi toki malaʻia kita!”​—Loma 7:​21-​24.

15 Ka, koeʻuhi ko e huhuʻí, ʻoku tau maʻu ʻa e ʻamanaki! Ko Sīsū ʻa e hako ʻa ia ʻoku fakafou mai ai, hangē ko ia naʻe talaʻofa ʻe he ʻOtuá, “ʻe monuʻia ai ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo mamani.” (Senesi 22:18; Loma 8:​20) Ko e feilaulau ʻa Sīsuú ʻokú ne fakaava ʻa e matapā ki he ngaahi faingamālie fakaofo maʻá e faʻahinga ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tui kiate iá. Tau vakai angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni.

Maʻu ʻAonga mei he Huhuʻi ʻa Kalaisí

16. Neongo hotau tuʻunga angahalaʻiá, ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku lava ke tau fiefia ai he taimí ni koeʻuhi ko e huhuʻi ʻa Sīsuú?

16 Ko e tokotaha tohi Tohitapu ko Sēmisí ʻokú ne fakahaaʻi “ʻoku lahi ʻa e meʻa ʻoku tau humu ai kotoa pe.” (Semisi 3:2) Kae kehe, koeʻuhi ko e huhuʻi ʻa Kalaisí, ʻe lava ai ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi halá. ʻOku tohi ʻe Sione: “Ka kuo fai ha angahala ʻe ha taha, ʻoku tau maʻu ha taukapo ki he Tamai, ko Sisu Kalaisi ko e faitotonu; pea ko e fakatupuhōifuaʻanga foki ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi hia.” (1 Sione 2:​1, 2) Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai totonu ke tau vakai taʻetokanga ki he angahalá. (Siutasi 4; fakafehoanaki mo 1 Kolinito 9:27.) Kae kehe, kapau ʻoku tau faihala, ʻe lava ke tau lilingi atu hotau lotó kia Sihova, ʻo falala ʻokú ne “faʻa fakamolemole.” (Sāme 86:5; 130:​3, 4; Aisea 1:​18; 55:7; Ngāue 3:​19) Ko ia, ʻoku ʻai ʻe he huhuʻí ke malava ʻo tau tauhi ʻa e ʻOtuá ʻaki ha konisēnisi maʻa pea ʻai ke malava ke tau fakaofiofi kiate ia ʻi he lotu fakafou ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.​—Sione 14:​13, 14; Hepelu 9:​14.

17. Koeʻuhi ko e huhuʻí, ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ki he kahaʻú ʻe ala maʻú?

17 ʻOku fakaava ʻe he huhuʻi ʻa Kalaisí ʻa e hala ki hono fakahoko ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá​—ke moʻui taʻengata ai ʻa e faʻahinga talangofua ʻo e tangatá ʻi Palataisi ʻi he māmaní. (Sāme 37:29) Naʻe tohi ʻe Paula: “Neongo pe ʻoku fiha ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtua, ka ʻoku tuʻu kotoa pe ʻiate ia [Sīsū] hono ʻio.” (2 Kolinito 1:20) Ko e moʻoni, kuo “Hau” ʻa mate. (Loma 5:17) ʻOku tokonaki mai ʻe he huhuʻí ha makatuʻunga ki he ʻOtuá ke ne fakaʻauha atu ai ʻa e “fili fakamui” ko ení. (1 Kolinito 15:26; Fakahā 21:4) Ko e huhuʻi ʻa Sīsuú ʻe aʻu ʻo ʻaonga ia ki he faʻahinga kuo maté. “ʻOku ʻunu mai ha taimi,” ko e lea ia ʻa Sīsuú, “ʻa ia ʻe fanongo ai ki hono leʻo [Sīsū] ʻe he kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka, pea te nau ʻalu atu mei ai.”​—Sione 5:​28, 29; 1 Kolinito 15:​20-​22.

18. Ko e hā ʻa e nunuʻa kovi kuo ʻomai ʻe he angahalá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, pea ʻe anga-fēfē hono toe fakafoki mai eni ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá?

18 Fakakaukau atu ki he fiefia ʻe hokó ke hokosia ʻa e moʻuí hangē ko ia naʻe ʻuhinga ki aí​—ʻo ʻatā mei he ngaahi loto-moʻua ʻokú ne lōmekina kitautolu ʻi he ʻaho ní! Kuo ʻai ʻe he angahalá ke tau taʻefeongoongoi ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ʻOtuá kae pehē foki mo hotau ʻatamaí, lotó, mo e sinó. Kae kehe, ʻoku talaʻofa mai ʻa e Tohitapú ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá, “ʻoku ʻikai ha nofo ai te ne pehe, ʻOku ou mahaki.” ʻIo, ʻe ʻikai ke toe fakahohaʻasi ʻe he ngaahi puke fakaesinó mo fakaeongó ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku tali ia ʻe ʻAisea: “Ko e kakai ʻoku nofo ai ʻe fakamolemole ʻenau angahala.”​—Aisea 33:24.

Ko e Huhuʻí ​—Ko ha Fakahāhā Ia ʻo e ʻOfa

19. ʻOku totonu ke tau tali tāutaha fēfē ki he huhuʻi ʻa Kalaisí?

19 Naʻe ueʻi ʻe he ʻofá ʻa Sihova ke ne fekau mai hono ʻAlo ʻofaʻangá. (Loma 5:8; 1 Sione 4:9) Hili iá, naʻe ueʻi ʻe he ʻofá ʻa Sīsū ke ne “kamata ʻa e mate maʻa e tangata taki taha.” (Hepelu 2:9; Sione 15:13) ʻI he ʻuhinga lelei, naʻe tohi ʻe Paula: “ʻOku loki kimautolu ʻe he ʻofa ʻa Kalaisi; . . . ko ʻene mate ʻo fetongi ʻa e kakai kotoa pe naʻe fai koeʻuhi ke ʻoua naʻa toe moʻui maʻanautolu ʻa e kakai ʻoku moʻui, ka maʻae toko taha ko ia, ʻa ia naʻa ne pekia mo toetuʻu ko honau fetongi.” (2 Kolinito 5:​14, 15) Kapau ʻoku tau houngaʻia ʻi he meʻa naʻe fai ʻe Sīsū maʻatautolú, te tau tali. He ko ē, ʻoku ʻai ʻe he huhuʻí ʻo malava ai ke fakahaofi kitautolu mei he maté! Ko e moʻoni, ʻe ʻikai te tau loto ke fakahuʻunga ʻi heʻetau ngaahi tōʻongá ʻoku tau vakai ki he feilaulau ʻa Sīsuú ko e meʻa noa pē.​—Hepelu 10:29.

20. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe niʻihi ʻoku tau fai ai ki he “lea” ʻa Sīsuú?

20 ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e houngaʻia fakamātoato ki he huhuʻí? Taimi nounou ki muʻa ʻi hono puké, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau ʻoku ʻofa ha taha kiate au, te ne tauhi ʻeku lea.” (Sione 14:23) Ko e “lea” ʻa Sīsuú ʻoku kau ai ʻene fekau ke tau kau faivelenga ʻi hono fakahoko ʻa e tuʻutuʻuni: “Ko ia ke mou ō, ʻo ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko ʻeku kau ako, ʻi he papitaiso kinautolu.” (Mātiu 28:19) Ko e talangofua kia Sīsuú ʻoku toe fiemaʻu ai ke tau fakahāhā ʻa e ʻofa ki hotau fanga tokoua fakalaumālié.​—Sione 13:​34, 35.

21. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau maʻu ʻa e kātoanga Fakamanatu ʻi ʻEpeleli 1?

21 Ko e taha ʻo e ngaahi founga lelei taha ʻe lava ke tau fakahāhā ai ʻa e houngaʻia ki he huhuʻí ko hono maʻu ʻo e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí, ʻa ia ʻi he taʻu ní ʻe fai ia ʻi ʻEpeleli 1.a Ko e meʻá ni foki ko e konga ia ʻo e “lea” ʻa Sīsuú, he ʻi heʻene fokotuʻu ʻa e kātoangá ni, naʻe fekau ai ʻe Sīsū ki hono kau muimuí: “Fai ʻeni mōku fakamanatu.” (Luke 22:19) ʻI heʻetau maʻu ʻa e meʻa mahuʻinga taha ko ení pea ʻi heʻetau tokanga loto-vēkeveke ki he meʻa kotoa naʻe fekau ʻe Kalaisí, te tau fakahāhā ai ʻetau tuipau mālohi ko e huhuʻi ʻa Sīsuú ko e founga ia ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí. Ko e moʻoni, “ʻoku ʻikai ke tuʻu ʻi ha taha kehe ʻa e fakamoʻui.”​—Ngāue 4:12.

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻI he taʻú ni, ʻoku fehoanakimālie ʻa ʻEpeleli 1 mo Nīsani 14, 33 T.S., ʻa e ʻaho naʻe pekia ai ʻa Sīsuú. ʻEke ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ho feituʻú ʻa e taimi mo e feituʻu ʻo e kātoanga Fakamanatú.

ʻOkú Ke Manatuʻi?

◻ Ko e hā ʻe ʻikai lava ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo fakaleleiʻi honau tuʻunga angahalaʻiá?

◻ ʻI he founga fē ʻoku hoko ai ʻa Sīsū “ko ha huhuʻi fehoanakimālié”?

◻ Naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻene totonu ki he moʻui haohaoa fakaetangatá ki ha lelei maʻatautolu?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku hoko mai ki he faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhi ko e huhuʻi ʻa Kalaisí?

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Ko ha tangata haohaoa pē​—ko e tatau ʻo ʻĀtama​—ʻe lava ke mafamafatatau ai ʻa e meʻafua ʻo e fakamaau totonú

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Koeʻuhi ʻoku maʻu ʻe Sīsū ʻa e totonu ki he moʻui haohaoa fakaetangatá, ʻoku ʻi ai ʻa e mahuʻinga fakaefeilaulau ʻo ʻene pekiá

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share