Tonú mo e Halá ʻOku Totonu ke Fēfē Hoʻo Fakapapauʻí?
KO HAI ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ke ne fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e tonú mo e halá? Naʻe ʻohake ʻa e fehuʻi ko iá ʻi he kamataʻanga pē ʻo e hisitōlia fakaetangatá. Fakatatau ki he tohi Tohi Tapu ʻa Senesí, naʻe fakamavaheʻi ʻe he ʻOtuá ha fuʻu ʻakau ʻa ia naʻe tupu ʻi he ngoue ko ʻĪtení ko e “ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi.” (Senesi 2:9) Naʻe fakahinohino ʻe he ʻOtuá ki he ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá ke ʻoua te na kai ʻa e fua mei he fuʻu ʻakau ko ení. Kae kehe, ko e fili ʻo e ʻOtuá, ʻa Sētane ko e Tēvoló, naʻá ne fokotuʻu ange kapau te na kai mei he fuʻu ʻakau ko ení, ʻe hoko ai ʻo “ʻa” hona matá pea te na ‘hange ko e ʻOtuá, heʻena ʻilo ʻa e leleí mo e koví.’—Senesi 2:16, 17; 3:1, 5; Fakahā 12:9.
Naʻe fehangahangai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mo ha fili—te na tali ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ki he leleí mo e koví pe ʻoku totonu ke na muimui ʻi he tuʻunga pē ʻa kinauá? (Senesi 3:6) Naʻá na fili ke talangataʻa ki he ʻOtuá pea ke kai mei he fuʻu ʻakaú. Ko e hā naʻe fakahuʻunga ki ai ʻi he ngāue faingofua ko ení? ʻI he fakafisi ke tokaʻi ʻa e ngaahi fakangatangata naʻe fokotuʻu kia kinaua ʻe he ʻOtuá, naʻá na pehē ai ko kinaua mo ʻena fānaú te nau lelei ange ʻi hono fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga pē ʻanautolu ki he tonú mo e halá. Kuo lavameʻa fēfē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he feinga ke ngāueʻaki ʻa e mafai hangē ko eni ha ʻotuá?
Ngaahi Fakakaukau Kehekehe
Hili hono fakamanatu ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kau filōsefa ʻiloa ʻi he kotoa ʻo e ngaahi senitulí, ʻoku fakamatala ʻa e Encyclopædia Britannica ʻo pehē mei he taimi ʻo e filōsefa Kalisi ko Sōkolotesí ki he senituli hono 20, kuo ʻi ai ʻa e “ngaahi toutou fakakikihi fekauʻaki mo e ʻuhinga totonu ʻo e leleí pea mo e tuʻunga ʻo e tonú pea mo e halá.”
Ko e fakatātaá, ko e kau Sōfisí ko ha kulupu ʻiloa ia ʻo e kau faiako Kalisi ʻi he senituli hono nima K.M. Naʻa nau akoʻi ko e ngaahi tuʻunga ʻo e tonú mo e halá naʻe fakapapauʻi ia ʻe he fakakaukau manakoá. Naʻe leaʻaki ʻe ha faiako pehē ʻe taha: “Ko e hā pē ʻa e ngaahi meʻa naʻe hā ngali tonu mo lelei ki he kolo taki taha, ʻoku tonu mo lelei ia ki he kolo ko iá, kehe pē ʻoku fakakaukau ʻa e kakaí ʻoku pehē.” ʻI he tuʻunga ko ení, ko Jodie, naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, ʻoku totonu ke ne tauhi ʻa e paʻangá, koeʻuhi ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi hono feituʻú, pe “koló,” ʻoku ngalingali te nau fai ia.
Ko ʻImanuela Kaní, ko ha filōsefa ʻiloa he senituli hono 18, naʻá ne fakahāhā ha fakakaukau kehe. Ko e pepa Issues in Ethics ʻoku pehē ai: “Ko ʻImanuela Kani mo e niʻihi kehe hangē ko iá . . . naʻa nau tokangataha ki he totonu ʻa e tokotaha tāutahá ke ne fai ʻa e fili maʻana.” Fakatatau ki he filōsofia ʻa Kaní, kehe pē ʻoku ʻikai ke maumauʻi ʻe Jodie ʻa e ngaahi totonu ʻa e niʻihi kehé, ko e meʻa ʻokú ne faí ko e meʻa ʻataʻatā pē ia ʻaʻana. ʻOku ʻikai totonu ke ne fakaʻatā ʻa e fakakaukau ʻa e tokolahí ke ne fakapapauʻi ʻa ʻene ngaahi tuʻungá.
Ko ia, naʻe anga-fēfē hono fakaleleiʻi ʻe Jodie ʻa ʻene palopalemá? Naʻá ne fai ha fili hono tolu. Naʻá ne ngāueʻaki ʻa e akonaki ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko hono ngaahi tuʻunga fakamōlalé naʻe fakahīkihikiʻi tatau ʻe he kau Kalisitiané mo e faʻahinga ʻikai ko e Kalisitiané. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū: “Ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakai kiate kimoutolu, fai pehe foki kiate kinautolu.” (Mātiu 7:12) ʻI he ʻohovale ʻa e tokotaha naʻá ne fakafofongaʻí, naʻe ʻoange ʻe Jodie kiate ia ʻa e $82,000. ʻI hono ʻeke ange pe ko e hā naʻe ʻikai te ne ʻave ai iá, naʻe fakamatala ʻa Jodie ko e taha ia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová peá ne pehē: “Ko e paʻangá naʻe ʻikai ʻaʻaku ia ke u tauhi.” Naʻe ongoʻi ʻe Jodie ʻa e mahuʻinga ke fai ki he ngaahi lea ʻa Sīsū ʻoku lēkooti ʻi he Tohi Tapú ʻi he Mātiu 19:18: “ʻE ʻikai te ke kaihaʻa.”
Ko ha Tataki Alafalalaʻanga ʻa e Fakakaukau Manakoá?
Ngalingali ʻe pehē ʻe he kakai ʻe niʻihi naʻe fakasesele ʻa Jodie ʻi heʻene hoko ʻo mātuʻaki faitotonú. Ka ko e fakakaukau manakoá ko ha tataki ʻikai alafalalaʻanga ia. Ko e fakatātaá, kapau naʻá ke nofo ʻi ha sōsaieti ʻa ia ʻoku tui ai ʻa e tokolahi tahá naʻe ala tali ʻa e feilaulauʻaki ʻo e fānaú, hangē ko ia ko e fakakaukau ʻa e ngaahi sōsaieti ʻe niʻihi ʻi he kuohilí, naʻe mei ʻai ʻe he meʻa ko iá ke tonu ʻa e tōʻongafaí? (2 Tuʻi 16:3) Fēfē kapau naʻe fāʻeleʻi koe ʻi ha sōsaieti naʻe vakai ai ki he kai-tangatá ko ha tōʻonga lelei? Ne mei ʻuhinga ia naʻe ʻikai moʻoni ke hala ʻa hono kai ʻo e kakano fakaetangatá? Ko e tuʻunga manakoa ʻo ha tōʻongafai ʻoku ʻikai te ne ʻai ia ke tonu. Naʻe fakatokanga fuoloa ʻa e Tohi Tapú he kuohilí ʻo fekauʻaki mo e tauhele ko iá, ʻo pehē: “Oua naa ke muimui ki he toko lahi ke fai kovi.”—Ekisoto 23:2, PM.
Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e toe ʻuhinga ke hoko ai ʻo tokanga fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻa e fakakaukau manakoá ko ha tataki ia ki he tonú mo e halá. Naʻá ne fakaeʻa ʻa Sētane ko e “ʻeiki [ia] ʻo māmani.” (Sione 14:30; Luke 4:6) ʻOku ngāueʻaki ʻe Sētane ʻa hono tuʻungá ke takihalaʻi ʻa e “mamani kātoa.” (Fakahā 12:9) Ko ia ai, kapau ʻokú ke fokotuʻu ʻataʻatā ʻa hoʻo ngaahi tuʻunga ʻo e tonú mo e halá ʻi he meʻa ʻa ia ʻoku manakoá, ʻokú ke ngāueʻaki nai ai ʻa e fakakaukau ʻa Sētane fekauʻaki mo e tuʻunga fakamōlalé, pea ʻoku hā mahino ʻe fakatupu ʻauha ia.
ʻE Lava Ke Ke Falala ki Hoʻo Fakafuofua Pē ʻAʻaú?
ʻOku totonu leva ki he tokotaha tāutaha taki taha ke ne fili ʻiate ia pē ʻa e meʻa ʻoku tonú mo e meʻa ʻoku halá? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “ʻOuae fāki ki ho poto oʻou.” (Palovepi 3:5) Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí kuo maʻu tukufakaholo ʻe he tangatá kotoa ha mele tefito ʻa ia ʻe lava ke ne mioʻi ʻenau fakafuofuá. ʻI he taimi naʻe angatuʻu ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki he ʻOtuá, naʻá na ngāueʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e tokotaha-lavaki siokita ko Sētané pea fili ia ko ʻena tamai fakalaumālie. Naʻá na fakahoko atu leva ai ki heʻena fānaú ha anga fakafāmili—ko ha loto kākā fakataha mo e malava ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku tonú kae hehema ke tuli ki he meʻa ʻoku halá.—Senesi 6:5; Loma 5:12; 7:21-24.
Ko e Encyclopædia Britannica, ʻi heʻene lāulea ki he ʻēfiká, ʻoku pehē ai: “ʻOku ʻikai hā ngali fakaʻohovale kapau ʻoku ʻiloʻi ʻe he kakaí ʻa e meʻa ʻoku totonu fakamōlale ke nau faí kae hoko atu leva ʻi hono kehé ke fai ʻa e ngaahi meʻa pē ʻanautolu. Ko e founga ke ʻoange ai ki he kakai peheé ʻa e ngaahi ʻuhinga ki hono fai ʻa e meʻa ʻoku tonú kuo hoko ia ko ha palopalema lahi ki he ʻēfika he Hihifó.” ʻOku fakalea totonu ia ʻe he Tohi Tapú ʻo peheni: “Ko e fungani ʻi he meʻa kākā ka ko e loto, pea ʻoku hilio hono kovi: ko hai te ne lava ke ʻilo ia?” (Selemaia 17:9) Te ke falala ki ha taha ʻa ia ʻoku ʻiloa ʻi heʻene hoko ʻo fakatou kākā mo kovi?
Ko ia ai, naʻa mo e faʻahinga ʻoku ʻikai haʻanau tui ki he ʻOtuá ʻoku nau maʻu ʻa e malava ke tōʻongaʻaki ha anga totonu fakamōlale pea fakahoko ha ngaahi tuʻunga ʻaonga mo e tuʻunga fakaʻēfika taau. Neongo ia, ʻoku faʻa hoko ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni lelei ʻoku nōfoʻi ʻi heʻenau ngaahi tuʻungá ʻoku tapua atu pē ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakamōlale ʻa e Tohi Tapú. Neongo ʻe fakaʻikaiʻi nai ʻe he faʻahinga tāutaha peheé ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá, ʻoku fakahāhā ʻe heʻenau ngaahi fakakaukaú ʻoku nau maʻu ha malava ne nau tupu mo ia ki hono tapua atu ʻa e ʻulungāanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he meʻá ni hangē ko ia ʻoku fakaeʻa ʻe he Tohi Tapú, ko e faʻahinga ʻo e tangatá naʻe ʻuluaki fakatupu kinautolu ʻi he “imisi ʻo e ʻOtua.” (Senesi 1:27; Ngāue 17:26-28) ʻOku pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ko e faʻahinga ia ʻoku ha ʻi heʻenau anga kuo tohi ʻi honau loto ʻa e ngaue fakalao.”—Loma 2:15.
Ko e moʻoni, ko e meʻa ʻe taha ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku tonú; ko e toe meʻa ia ʻe taha ke maʻu ʻa e mālohi fakamōlale ke fai ʻa e meʻa ʻoku tonú. ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa ha taha ʻo maʻu ʻa e mālohi fakamōlale ʻoku fiemaʻú? Koeʻuhi ko e ngaahi ngāué ʻoku ueʻi ia ʻe he lotó, ko hono fakatupulekina ha ʻofa ki he Faʻu-Tohi ʻo e Tohi Tapú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ʻe lava ke ne tokoniʻi ha tokotaha ke ne fakatupulekina ʻa e mālohi ko iá.—Sāme 25:4, 5.
Ko Hono Maʻu ʻa e Mālohi ke Fai Leleí
Ko e ʻuluaki sitepu ʻi he ako ke ʻofa ki he ʻOtuá ko hono ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga lelei mo e ʻaonga ʻa ʻene ngaahi fekaú. “Ko eni ia ʻa e ʻofa ki he ʻOtua,” ko e fakamatala ia ʻa e ʻapositolo ko Sioné, “ʻa ʻetau tauhi ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuni. Pea ʻoku ʻikai ke fakamafasia ʻene ngaahi tuʻutuʻuni.” (1 Sione 5:3, 4a [1Sio 5:3, PM]) Ko e fakatātaá, ʻoku ʻi he Tohi Tapú ʻa e faleʻi ʻaonga ʻa ia ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e fānaú ke nau ʻiloʻi ʻa e tonú mei he halá ʻi he taimi ʻo e fili pe ʻoku totonu ke nau inu ʻa e ngaahi inu ʻolokaholó, maʻu ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú, pe kau ʻi he fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí. ʻE lava ke tokoniʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ngaahi hoa malí ke nau ʻiloʻi ʻa e founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi faikehekehé, pea ʻe lava ke ne ʻomai ki he ngaahi mātuʻá ʻa e ngaahi fakahinohino ki hono tauhi hake ʻo e fānaú.a ʻI hono ngāueʻakí, ʻoku maʻu ʻaonga tatau ai ʻa e taʻu siʻi mo e taʻumotuʻa ʻi he ngaahi tuʻunga fakamōlale ʻa e Tohi Tapú, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau puipuituʻa fakasōsialé, fakaakó pe fakafonuá.
Hangē pē ko hono ʻoatu kiate koe ʻe he meʻakai fakatupu iví ʻa e mālohi ke ngāué, ko hono lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻoatu ai kiate koe ʻa e mālohi ke moʻui ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi tuʻungá. Naʻe fakatatau ʻe Sīsū ʻa e ngaahi folofola ʻa e ʻOtuá ki he mā fakatolonga moʻui. (Mātiu 4:4) Naʻá ne toe pehē: “Ko ʻeku meʻakai e, ko e tuli ke fai ʻa e finangalo ʻo ia naʻa ne fekau mai au.” (Sione 4:34) Ko e kai mei he Folofola ʻa e ʻOtuá naʻe tokoni ia ki hono teuʻi ʻa Sīsū ke ne talitekeʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahí pea ke ne fai ʻa e ngaahi fili fakapotopotó.—Luke 4:1-13.
ʻI he ʻuluaki taimí, te ke ʻiloʻi nai ʻoku faingataʻa ke fafangaʻi ho ʻatamaí ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá pea ke ngāueʻaki ʻa ʻene ngaahi tuʻungá. Kae manatuʻi ʻi he taimi naʻá ke kei siʻi aí, naʻe ʻikai nai te ke saiʻia he ifo ʻo e meʻakai ʻa ia naʻe lelei kiate koé. Ke tupu ʻo mālohí, naʻe pau ke ke ako ke saiʻia ʻi he ngaahi meʻakai lelei ko iá. ʻI he founga tatau, ʻe fiemaʻu nai ʻa e taimi kiate koe ke ke maʻu ai ha ifoʻia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá. Kapau ʻokú ke kīvoi, te ke hoko ʻo saiʻia ai pea hoko ʻo mālohi fakalaumālie. (Sāme 34:8; 2 Timote 3:15-17) Te ke ako ai ke falala kia Sihova pea ueʻi koe ke “fai lelei.”—Sāme 37:3.
ʻE ʻikai ʻaupito nai ke ke fetaulaki mo ha tuʻunga hangē ko ia naʻe fehangahangai mo Jodie. Ka neongo ia, ʻi he ʻaho taki taha ʻokú ke fai ai ʻa e ngaahi fili fakaʻēfika, siʻisiʻi mo lahi fakatouʻosi. Ko ia ai, ʻoku naʻinaʻi atu ʻa e Tohi Tapú: “Falala ki he ʻEiki ʻaki ʻa e kotoa ʻo ho loto, ʻo ʻouae fāki ki ho poto oʻou: ke ke fakaongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pe, pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻalunga.” (Palovepi 3:5, 6) Ko e ako ke falala kia Sihová ʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene ʻaonga kiate koe he taimi ní ka ʻe toe fakaʻatā ai kiate koe ʻa e faingamālie ke moʻui taʻengata, koeʻuhi ko e hala ʻo e talangofua kia Sihova ko e ʻOtuá ʻoku taki atu ia ki he moʻuí—Mātiu 7:13, 14.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e faleʻi ʻaonga mei he Tohi Tapú ki he ngaahi meʻá ni pea ki he ngaahi kaveinga mahuʻinga kehe ʻoku maʻu ia ʻi he ongo tohi ko e Questions Young People Ask—Answers That Work mo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá, ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakamatala ʻi he peesi 6]
Ko e ngaahi fakakaukau manakoá ʻoku tākiekina nai ia ʻe he ngaahi mālohi taʻehāmai
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá, kuo fekīhiaki ai ʻa e kau filōsefá ʻi he ʻīsiu ʻo e tonú mo e halá
SŌKOLOTESI
KANI
KONIFUSIŌ
[Maʻuʻanga]
Kani: From the book The Historian’s History of the World; Sōkolotesi: From the book A General History for Colleges and High Schools; Konifusiō: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e Tohi Tapú ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻa e tonú mei he halá ka ʻokú ne toe ueʻi kitautolu ke fai ʻa e meʻa ʻoku tonú