MOʻUI TAʻENGATA ʻI HE MĀMANÍ —KO HA ʻAMANAKI NAʻE TOE ʻILOʻI
“Taniela, tapuni ʻa e ngaahi lea . . . ʻo aʻu ki he taimi fakamui: ʻe lele holo ha tokolahi, pea ʻe fakautuutu ʻa e ʻilo.”—TAN. 12:4.
1, 2. Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?
KO E laui miliona ʻo e kakai he ʻaho ní ʻoku nau mahinoʻi lelei ʻa e makatuʻunga Fakatohitapu ki he ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi ha palataisi he māmaní. (Fkh. 7:9, 17) ʻI he kamataʻanga e hisitōlia ʻo e tangatá, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he ʻOtuá naʻe ngaohi ʻa e tangatá, ke ʻoua te nau moʻui ʻi ha ngaahi taʻu siʻi pē pea mate leva, ka ke moʻui taʻengata.—Sen. 1:26-28.
2 Ko hono fakafoki ko ia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he haohaoa naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá ko ha konga ia ʻo e ʻamanaki ʻa ʻIsilelí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻa e founga ʻe ʻai ai ʻe he ʻOtuá ke malava ʻa e moʻui taʻengatá ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he Palataisi he māmaní. Ko ia, ko e hā naʻe fiemaʻu ai ke toe ʻiloʻi ʻa e ʻamanaki ʻa e tangatá? Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi mai pea ʻai ke ʻiloa ki he laui miliona?
Fūfuuʻi ha ʻAmanaki
3. Ko e hā ʻoku ʻikai fakaʻohovale ai ʻa hono fūfuuʻi ʻa e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he moʻui taʻengatá?
3 Naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsū ko e kau palōfita loí te nau fakameleʻi ʻene ngaahi akonakí pea ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻe takihalaʻi. (Mt. 24:11) Ko e ʻapositolo ko Pitá naʻá ne fakatokanga ki he kau Kalisitiané: “ʻE ai ha kau akonaki loi ʻiate kimoutolu.” (2 Pita 2:1) Naʻe lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻo kau ki “ha kuonga, ʻa ia [ko e kakaí] ʻe ʻikai te nau kātaki ai ʻa e tokateline haohaoa; ka te nau fokotuʻuniu hanau kau akonaki, ʻo fakatatau ki he ngaahi holi ʻanautolu, he veli honau telinga.” (2 Tim. 4:3, 4) ʻOku kau ʻa Sētane ʻi hono takihalaʻi ʻa e kakaí pea kuó ne ngāueʻaki ʻa e lotu faka-Kalisitiane tafoki mei he moʻoní ke nau fūfuuʻi ʻa e moʻoni fakalotomāfana ʻo kau ki he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he tangatá pea mo e māmaní.—Lau ʻa e 2 Kolinito 4:3, 4.
4. Ko e hā ʻa e ʻamanaki ki he faʻahinga ʻo e tangatá naʻe talitekeʻi ʻe he kau taki lotu tafoki mei he moʻoní?
4 ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko ha founga-pule ia ʻi hēvani ʻa ia te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi pule kotoa pē kuo fokotuʻu ʻe he tangatá. (Tan. 2:44) Lolotonga ʻa e pule ʻa Kalaisi ʻi he taʻu ʻe taha afé, ʻe lī ai ʻa Sētane ki ha luo taʻehanotakele, ʻe toe fokotuʻu hake ʻa e kau maté, pea ʻe ʻohake ʻa e tangatá ki he tuʻunga haohaoa ʻi he māmaní. (Fkh. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Kae kehe, ko e kau taki lotu tafoki mei he moʻoní ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané kuo nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau kehe. Ko e fakatātaá, ko e Tamai ʻo e Siasí ʻa ʻOliseni ʻo ʻAlekisanituliá ʻi he senituli hono tolú naʻá ne fakahalaiaʻi ʻa e kau tui ki he ngaahi tāpuaki fakaemāmani ʻo e Taʻu ʻe Taha Afé. Ko e teolosia Katolika ko ia ko ʻAokositaine ʻo Hipó (354-430 T.S.) naʻá ne “piki ki he tui heʻikai ʻi ai ha taʻu ʻe taha afe,” ko e lau ia ʻa e Catholic Encyclopedia.a
5, 6. Ko e hā naʻe fakafepakiʻi ai ʻe ʻOliseni mo ʻAokositaine ʻa e tui ki he taʻu ʻe taha afé?
5 Ko e hā naʻe fakafepakiʻi ai ʻe ʻOliseni mo ʻAokositaine ʻa e tui ki he taʻu ʻe taha afé? Ko ʻOlisení ko ha tokotaha ako ia ʻa Kelemeni ʻo ʻAlekisanituliá, ʻa ia naʻá ne ohi ʻa e fakakaukau ʻo ha laumālie taʻefaʻamate mei he talatukufakaholo faka-Kalisí. ʻI hono tākiekina mālohi ʻe he ngaahi fakakaukau ʻa Palato ʻo kau ki he laumālié, naʻe hanga ai ʻe ʻOliseni ʻo “fokotuʻu ki he tokāteline faka-Kalisitiané ʻa e fakakaukau kotoa fekauʻaki mo e laumālié mo hono tufakangá, ʻa ia naʻá ne maʻu mai meia Palato,” ko e fakamatala ia ʻa e teolosia ko Werner Jaeger. Ne iku ai ʻo hanga ʻe ʻOliseni ʻo taukaveʻi ko e ngaahi tāpuaki ʻo e Taʻu ʻe Taha Afé ʻe hoko ia ʻi he nofoʻanga laumālié.
6 Ki muʻa ke ne liliu ko ha Kalisitiane lau pē ʻi hono taʻu 33, naʻe hoko ʻa ʻAokositaine ko ha tokotaha tui Neopalato—ko ha tokotaha taukapoʻi ia ʻo e tuʻunga filōsofia faka-Palató ʻa ia naʻe kamataʻi ʻe Polotinasi ʻi he senituli hono tolú. Hili ʻa e liliu ʻa ʻAokositainé, ko ʻene fakakaukaú naʻe kei faka-Neopalato pē. “Naʻe ʻi heʻene fakakaukaú ʻa e ngafa makehe ʻa ia naʻe fio fakaʻaufuli ai ʻa e lotu ʻo e Fuakava Foʻoú mo e talatukufakaholo faka-Palato ʻo e filōsofia faka-Kalisí,” ko e fakamatala ia ʻa e New Encyclopædia Britannica. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻAokositaine ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻoku hā ʻi he Fakahā vahe 20 ʻaki hono “fakamatalaʻi fakaefakatātā [ia],” ko e lau ia ʻa e Catholic Encyclopedia. ʻOku tānaki mai ai: “Ko e fakamatala ko ení . . . naʻe ohi mai ia ki mui ai ʻe he kau teolosia Uēsité, pea ko e muʻaki tui ko ia ki he taʻu ʻe taha afé naʻe ʻikai kei poupoua.”
7. Ko e hā ʻa e tui hala kuó ne fakavaivaiʻi ʻa e ʻamanaki ʻa e tangatá ki ha moʻui taʻengata ʻi he māmaní, pea ʻoku anga-fēfē?
7 Ko e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki ha moʻui taʻengata ʻi he māmaní naʻe fakavaivaiʻi ia ʻe he foʻi fakakaukau naʻe ʻiloa ʻi Pāpilone ʻo e kuonga muʻá pea mafola atu ki māmani lahi—ko e fakakaukau ʻoku ʻi ai ha laumālie taʻefaʻamate ʻo e tangatá ʻoku nofo pē ʻi ha sino fakakakano. ʻI he taimi naʻe ohi mai ai ʻe he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa e fakakaukau ko iá, naʻe mioʻi ai ʻe he kau teolosiá ʻa e Tohi Tapú ke ʻai ʻa e ngaahi konga tohi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e ʻamanaki fakahēvaní ke hā ʻoku akoʻi ai ko e kakai lelei kotoa pē ʻoku nau ō ki hēvani. Fakatatau ki he fakakaukau ko ení, ko e moʻui ʻa ha tokotaha ʻi he māmaní ʻoku fakataumuʻá ke fakataimi pē—ko ha sivi ke fakapapauʻi pe ʻokú ne taau mo e moʻui ʻi hēvaní. Naʻe hoko ai ha meʻa meimei tatau ki he muʻaki ʻamanaki ʻa e kau Siú ki ha moʻui taʻengata ʻi he māmaní. ʻI he ohi māmālie hake ʻe he kau Siú ʻa e fakakaukau faka-Kalisi ʻo e taʻefaʻamate fakanatulá, ko ʻenau muʻaki ʻamanaki ki he moʻui ʻi he māmaní naʻe mole ia. He kehe moʻoni ko e meʻá ni mei he anga hono fakamatalaʻi ʻa e tangatá ʻi he Tohi Tapú! Ko e tangatá ko ha meʻamoʻui kakano, ʻo ʻikai ko ha laumālie. Naʻe pehē ʻe Sihova ki he ʻuluaki tangatá: “Ko e efu koe.” (Sen. 3:19) Ko e māmaní, ʻo ʻikai ko hēvani, ʻa e ʻapi taʻengata ʻo e tangatá.—Lau ʻa e Sāme 104:5; 115:16.
Ulo ʻa e Moʻoní ʻi he Fakapoʻulí
8. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ʻo e 1600 tupú ʻo kau ki he ʻamanaki ʻa e tangatá?
8 Neongo ko e lahi taha ʻo e ngaahi lotu ʻoku nau taukaveʻi ko e kau Kalisitiane kinautolú ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi he māmaní, naʻe ʻikai ke lavameʻa maʻu pē ʻa Sētane ʻi hono fūfuuʻi ʻa e moʻoní. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe fakatokangaʻi ʻe ha tokosiʻi ʻo e kau lautohi tokanga ʻo e Tohi Tapú ha ulo ʻa e moʻoní ʻi heʻenau mahinoʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo e founga ʻe fakafoki ai ʻe he ʻOtuá ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he tuʻunga haohaoá. (Sāme 97:11; Mt. 7:13, 14; 13:37-39) ʻI he 1600 tupú, naʻe malava ke toe ala maʻu lahi ange ai ʻa e Tohi Tapú ʻi hono liliú pea mo hono pulusí. ʻI he 1651, naʻe tohi ai ha mataotao ʻe taha ʻo pehē, fakafou ʻia ʻĀtama kuo hanga ai ʻe he tangatá ʻo “liʻaki ʻa e Palataisí, mo e Moʻui Taʻengata ʻi he Māmaní,” ko ia ai fakafou ʻia Kalaisi “ʻe moʻui ʻa e tangata kotoa pē ʻi he Māmaní; he ka ʻikai naʻe hala ʻa e fakafehoanakí.” (Lau ʻa e 1 Kolinito 15:21, 22.) Ko e taha ʻo e kau faʻu maau ʻiloa ʻi he māmaní he lea faka-Pilitāniá, ko Sione Militoni (1608-1674), naʻá ne hiki ʻa e Paradise Lost pea mo e tohi hoko atu ki ai ko e Paradise Regained. ʻI heʻene māú, naʻe lave ai ʻa Militoni ki he pale ʻe maʻu ʻe he faitōnungá ʻi ha palataisi he māmaní. Neongo naʻe vaheʻi ʻe Militoni ʻa e lahi taha ʻo ʻene moʻuí ki he ako Tohi Tapú, naʻá ne lāuʻilo ko e moʻoni Fakatohitapú heʻikai mahinoʻi kakato ia kae ʻoua kuo ʻi ai ʻa Kalaisi.
9, 10. (a) Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hiki ʻe ʻAisake Niutoni ʻo kau ki he ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? (e) Ko e hā naʻe hā ngali mamaʻo ai kia Niutoni ʻa e taimi ʻo e ʻi ai ʻa Kalaisí?
9 Ko e matematika ʻiloa ko ia ko ʻAisake Niutoní (1642-1727) naʻá ne toe mahuʻingaʻia lahi foki ʻi he Tohi Tapú. Naʻá ne mahinoʻi ko e kau māʻoniʻoní ʻe fokotuʻu hake kinautolu ki he moʻui fakahēvani pea te nau pule taʻehāmai mo Kalaisi. (Fkh. 5:9, 10) ʻI he felāveʻi mo e faʻahinga ʻe pule mai ki ai ʻa e Puleʻangá, naʻá ne tohi: “ʻE hokohoko atu ʻa e māmaní ke nofoʻi ʻe he tangatá hili ʻa e ʻaho ʻo e fakamāú pea ʻikai ʻi he taʻu pē ʻe 1000 ka ʻe aʻu ʻo taʻengata.”
10 Naʻe fakakaukau ʻa Niutoni ko e ʻi ai ʻa Kalaisí ʻe ʻi ha ngaahi senituli mamaʻo ia. “Ko e ʻuhinga ʻe taha naʻe fakakaukau ai ʻa Niutoni ʻoku kei mamaʻo ʻi he kahaʻú ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá he naʻá ne fakatuʻatamaki lahi ʻi heʻene mātā takatakai ʻiate ia ʻa e tui lahi ʻa e kau tafoki mei he moʻoní ki he Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá,” ko e lau ia ʻa e faihisitōlia ko Sitīveni Sinopeleni. Ko e ongoongo leleí naʻe kei puli ia. Pea naʻe fakatokangaʻi ʻe Niutoni heʻikai ha kulupu taukaveʻi ko ha Kalisitiane ʻe lava ke ne malangaʻi ia. Naʻá ne tohi: “Ko e kikite ko eni ʻa Tanielá mo e kikite ʻa Sione [ʻa ia naʻe hiki ʻi he tohi Fakahaá] ʻoku ʻikai totonu ke mahinoʻi ia kae ʻoua kuo aʻu ki he taimi ʻo e ngataʻangá.” Naʻe fakamatala ʻa Niutoni: “Pea naʻe pehē ʻe Taniela, ‘ʻE lele takai holo ha tokolahi, pea ʻe fakautuutu ʻa e ʻiló.’ Pea kuo pau ke malangaʻi ʻa e Kōsipelí ki he ngaahi puleʻangá kotoa ki muʻa he mamahi lahí, pea mo e ngataʻanga ʻo e māmaní. Ko e fuʻu tokolahi ko ia ʻoku nau toʻo ha vaʻa paame, ʻa ia ʻoku nau hū mai mei he mamahi lahi ko ení, heʻikai lava hano lau mei he ngaahi puleʻangá kotoa, ka ʻe toki malava ia ʻi hono malangaʻi ʻa e Kōsipelí ki muʻa ke hoko mai iá.”—Tan. 12:4; Mt. 24:14; Fkh. 7:9, 10.
11. Ko e hā naʻe kei puli ai mei he kakai tokolahi ʻa e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he kuonga ʻo Militoni mo Niutoní?
11 ʻI he kuonga ʻo Militoni mo Niutoní, ke fakahaaʻi ha fakakaukau naʻe kehe mei he tokāteline fakaʻofisiale ʻa e siasí naʻe fakatuʻutāmaki ia. Ko ia ai, ko e lahi taha ʻo ʻena ngaahi fakatotolo ki he Tohi Tapú naʻe toki pulusi pē ia hili ʻena maté. Ko e Fakalelei-Lotu ko ia ʻi he senituli hono 16 naʻe halaʻatā haʻane fakatonutonu ʻa e akonaki ʻo kau ki he taʻefaʻamate fakanatulá, pea ko e ngaahi tefitoʻi siasi Palotisaní naʻa nau hokohoko atu ke akoʻi ʻa e fakakaukau ʻa ʻAokositaine ko e Taʻu ʻe Taha Afé naʻe ʻi he kuohilí ia, ʻo ʻikai ʻi he kahaʻú. Kuo fakautuutu ʻa e ʻiló ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá?
“ʻE Fakautuutu ʻa e ʻIlo” Moʻoni
12. Ko fē ʻa e taimi naʻe hoko ai ʻo fakautuutu ʻa e ʻilo moʻoní?
12 ʻI he felāveʻi mo e “taimi fakamui,” naʻe tomuʻa tala ai ʻe Taniela ha laka ki muʻa lelei ʻaupito. (Lau ʻa e Taniela 12:3, 4, 9, 10.) “E toki ulo atu ae maonioni o hage koe laa,” ko e lau ia ʻa Sīsuú. (Mt. 13:43, PM) Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e ʻilo moʻoní ʻo fakautuutu ʻi he taimi fakamuí? Fakakaukau angé ki he ngaahi laka ki muʻa fakahisitōlia ʻe niʻihi ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu ki muʻa he 1914, ʻa e taʻu naʻe kamata ai ʻa e taimi fakamuí.
13. Ko e hā naʻe hiki ʻe Charles Taze Russell hili hono sivisiviʻi ʻa e tuʻunga-lea ʻo e toe fakafoki ke haohaoá?
13 ʻI he konga ki mui ʻo e 1800 tupú, naʻe fekumi ai ʻa e faʻahinga tāutaha loto-moʻoni ki ha mahino ʻo e sīpinga ʻo e “ngaahi lea moʻui.” (2 Tim. 1:13) Ko e taha ʻo e faʻahinga ko iá ko Charles Taze Russell. ʻI he 1870, ko ia mo e kau fekumi tokosiʻi kehe ki he moʻoní naʻa nau fokotuʻu ha kalasi ako Tohi Tapu. ʻI he 1872 naʻa nau sivisiviʻi ai ʻa e tuʻunga-lea ʻo e toe fakafoki ki he tuʻunga haohaoá. Ki mui ai naʻe hiki ʻe Russell: “Aʻu mai ki he taimi ko iá naʻa mau tōnounou ʻi hono mahinoʻi lelei ʻa e faikehekehe lahi ʻi he vahaʻa ʻo e pale ʻo e siasi ʻoku lolotonga ʻahiʻahiʻí, pea mo e pale ʻo e kau faitōnunga ʻi he māmaní.” Ko e pale ʻo e kau faitōnunga ʻi he māmaní ko e “fakafoki ki he tuʻunga haohaoa ʻo e natula fakaetangatá ʻa ia naʻe maʻu ki muʻa ʻi ʻĪteni ʻe heʻenau kui pea mo e ʻulu, ko ʻĀtamá.” Naʻe lāuʻilo ʻa Russell ne faitokonia ia ʻe he niʻihi kehé ʻi heʻene ako ʻa e Tohi Tapú. Ko hai ʻa e faʻahinga ko ení?
14. (a) Naʻe anga-fēfē hono mahinoʻi ʻe Henry Dunn ʻa e Ngāue 3:21? (e) Ko hai naʻe pehē ʻe Dunn ʻe moʻui taʻengata ʻi he māmaní?
14 Ko Henry Dunn ko e taha ia ʻo kinautolu. Naʻá ne tohi ʻo kau ki he “Fakafoʻou mai ʻo e meʻa kotoa pe, ʻa e ngaahi taimi kuo folofola ki ai ʻa e ʻEiki ʻi he fofonga o ʻene kau palofita tapu, talu mei muʻa.” (Ng. 3:21) Naʻe ʻiloʻi ʻe Dunn ko e fakafoʻou ko ení naʻe kau ai hono ʻohake ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he tuʻunga haohaoa ʻi he māmaní lolotonga ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí. Naʻe toe sivisiviʻi foki ʻe Dunn ha fehuʻi naʻe fakapuputuʻu ki he tokolahi, Ko hai ʻe moʻui taʻengata ʻi he māmaní? Naʻá ne fakamatalaʻi ʻe toe fokotuʻu hake ʻa e laui miliona, akoʻi kia kinautolu ʻa e moʻoní, pea nau maʻu ʻa e faingamālie ke ngāueʻi ʻa e tui kia Kalaisí.
15. Ko e hā naʻe ʻiloʻi ʻe George Storrs ʻo kau ki he toetuʻú?
15 ʻI he 1870, naʻe toe aʻu ai ʻa George Storrs ki he fakamulituku ko e taʻemāʻoniʻoní ʻe fokotuʻu hake ki ha faingamālie ʻo e moʻui taʻengata. Naʻá ne ʻiloʻi foki mei he Tohi Tapú ko ha tokotaha toetuʻu pē ʻe ʻikai ke ne tali lelei ʻa e faingamālie ko ení “ʻe iku ki he mate, ʻo aʻu kapau ko e ‘tokotaha angahalá te ne teau taʻu.’” (Ai. 65:20) Naʻe nofo ʻa Storrs ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke, pea naʻá ne ʻetitaʻi ha makasini naʻe ui ko e Bible Examiner.
16. Ko e hā naʻá ne fakamavaheʻi ʻa e Kau Ako Tohi Tapú mei he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané?
16 Naʻe ʻiloʻi ʻe Russell mei he Tohi Tapú kuo hoko mai e taimi ke ʻai ai ke ʻiloa ʻa e ongoongo leleí. Ko ia ʻi he 1879, naʻá ne kamata pulusi ai ʻa e Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, ʻa ia ʻoku ui he taimí ni Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová. Ki muʻá, ko e moʻoni ko ia ʻo kau ki he ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá naʻe mahinoʻi ia ʻe he kakai tokosiʻi ʻaupito, ka ʻi he taimi ko iá ko ha ngaahi kulupu ʻo e Kau Ako Tohi Tapu ʻi he ngaahi fonua lahi naʻa nau maʻu mo ako ʻa e Taua Leʻo. Ko e tui ko ia ko ha tokosiʻi pē te nau ō ki hēvaní, lolotonga ia ko e laui miliona ʻe foaki kia kinautolu ʻa e moʻui haohaoa fakaetangata ʻi he māmaní, naʻe fakamavaheʻi ai ʻa e Kau Ako Tohi Tapú mei he tokolahi taha ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané.
17. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakautuutu ʻa e ʻilo moʻoní?
17 Ko e “taimi fakamui” naʻe tomuʻa talá naʻe kamata ia ʻi he 1914. Naʻe hoko nai ʻa e ʻilo moʻoni ʻo kau ki he ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo fakautuutu? (Tan. 12:4) ʻI he 1913, ko e ngaahi malanga ʻa Russell naʻe pulusi ia ʻi he ngaahi nusipepa ʻe 2,000 mo ha kau lautohi fakakātoa ʻe toko 15,000,000. ʻI he ngataʻanga ʻo e 1914, laka hake ʻi he kakai ʻe toko 9,000,000 mei he ngaahi konitinēniti ʻe 3 naʻa nau sio ʻi he “Tulama-ʻAta ʻo e Fakatupú”—ko ha polokalama naʻe kau ai ʻa e heleʻuhila mo e silaiti naʻe fakamatalaʻi ai ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí. Mei he 1918 ʻo aʻu ki he 1925, ko e malanga “Ko e Laui Miliona ʻOku Lolotonga Moʻui he Taimi Ní ʻE ʻIkai ʻAupito Te Nau Mate,” ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ai ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi he māmaní, naʻe fakahoko ia ʻe he kau sevāniti ʻa Sihová ʻi he ngaahi lea laka hake ʻi he 30 ʻi māmani lahi. ʻI he 1934, naʻe lāuʻilo ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e faʻahinga naʻa nau ʻamanaki ke moʻui taʻengata ʻi he māmaní ʻoku totonu ke papitaiso kinautolu. Ko e mahino ko ení naʻe fakafonu ʻaki ai kinautolu ʻa e longomoʻui kuo toe fakafoʻou ke malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá. ʻI he ʻahó ni, ko e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi he māmaní ʻoku fakafonu ai ʻa e ngaahi loto ʻo e laui miliona ʻaki ʻa e houngaʻia kia Sihova.
“Tauʻataina Fakalangi” mei Muʻa!
18, 19. Ko e hā ʻa e faʻahinga moʻui naʻe tomuʻa tala ʻi he Aisea 65:21-25?
18 Ko e palōfita ko ʻAiseá naʻe fakamānavaʻi ia ke ne tohi fekauʻaki mo e faʻahinga moʻui ʻe maʻu ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní. (Lau ʻa e Aisea 65:21-25.) Ko e ʻulu ʻakau ʻe niʻihi naʻe moʻui ʻi he taʻu nai ʻe 2,700 kuohilí ʻi he taimi naʻe hiki ai ʻe ʻAisea ʻa e ngaahi lea ko iá ʻoku hā mahino ʻoku kei moʻui ia he ʻahó ni. ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki haʻo moʻui fuoloa pehē ʻi he mālohi mo e moʻui lelei?
19 ʻI he ʻikai moʻui fuonounou peé, ʻe ʻomai ʻi he moʻuí ʻa e ngaahi faingamālie taʻefakangatangata ke langa ai, tō pea mo ako. Fakakaukau atu ki he ngaahi vā fakakaumeʻa te ke malava ʻo fakatupulekiná. Ko e ngaahi vahaʻangatae anga-ʻofa ko iá ʻe hokohoko atu ʻene tupú ʻo taʻengata. He “tauʻataina fakalangi” ē ʻe toki maʻu ʻi he māmaní ʻe he “fanau ʻa e ʻOtua”!—Loma 8:21.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Naʻe taukaveʻi ʻe ʻAokositaine ko e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻikai tuʻu ki he kahaʻú ka kuo ʻosi kamata ia ʻi hono fokotuʻu pē ʻa e siasí.
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
• Naʻe anga-fēfē hono fūfuuʻi ʻa e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he moʻui ʻi he māmaní?
• Ko e hā ʻa e mahino naʻe maʻu ʻe he niʻihi ʻo e kau lau Tohi Tapú ʻi he 1600 tupú?
• Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻo toe māʻalaʻala ange ʻa e ʻamanaki moʻoni ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he fakaofiofi ki he 1914?
• Kuo anga-fēfē ʻa e fakautuutu ʻa e ʻilo fekauʻaki mo e ʻamanaki ki he māmaní?
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko e faʻu maau ko Sione Militoni (toʻohema) pea mo e matematika ko ʻAisake Niutoní (toʻomataʻu) naʻá na ʻilo ʻo kau ki he ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi he māmaní
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko e muʻaki Kau Ako Tohi Tapú naʻa nau ʻilo mei he Tohi Tapú kuo taimi ke ʻai ʻa e ʻamanaki moʻoni ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke ʻiloa ʻi māmani lahi