Ko e ʻI Ai ʻa e Mīsaiá mo ʻEne Pulé
“Ko e Sisu ko ia ʻa ia kuo ʻohake meiate kimoutolu ki he langi, te ne toe haʻu; pea ʻe hangē tofu pe hono anga pea mo ʻene haʻele ki langi kuo mou mamata ki ai.”—NGĀUE 1:11.
1, 2. (a) ʻI he ʻalu hake ʻa Sīsū ki hēvaní naʻe fakafiemālieʻi fēfē ʻe he ongo ʻāngeló ʻa ʻene kau ʻapositoló? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku langaʻi ʻo kau ki he ʻamanaki ki he toe foki mai ʻa Kalaisí?
NAʻE tutuʻu ha kau tangata ʻe toko hongofulu mā taha ʻi he tahakehake fakahahake ʻo e Moʻunga ko ʻOlivé, ʻo sio fakamamaʻu ki he langí. ʻI ha ngaahi momeniti siʻi pē ki muʻa naʻe ʻalu hake ai ʻa Sīsū Kalaisi mei honau lotolotongá, ʻo fakapulipuli hake ʻo aʻu ki hano fakapuliki ia ʻe ha konga ʻao. ʻI he ngaahi taʻu naʻa nau nofo ai mo iá, naʻe sio ʻa e kau tangata ko ʻení ki he ngaahi fakamoʻoni lahi naʻe fai ʻe Sīsū ke fakamoʻoniʻi ko e Mīsaiá ia; naʻe aʻu ʻo nau moʻui foki lolotonga ʻa e taimi mātuʻaki fakamamahi ʻo ʻene maté mo e fakatoʻoa loto ʻo ʻene toetuʻu mei he maté. Ka, kuó ne ʻalu ʻeni.
2 Naʻe hā fakafokifā ʻa e ongo ʻāngelo ʻo na leaʻaki ʻa e ngaahi lea fakafiemālie ko ení: “ʻA e tuʻunga mātuʻa Kaleli, ko e ha ʻoku mou tutuʻu ai, ʻo sio pehe ki langi? ko e Sisu ko ia ʻa ia kuo ʻohake meiate kimoutolu ki he langi, te ne toe haʻu; pea ʻe hangē tofu pe hono anga pea mo ʻene haʻele ki langi kuo mou mamata ki ai.” (Ngāue 1:11) Ko ha toki meʻa fakafiemālie ē—naʻe ʻikai ke ʻuhinga ʻa e ʻalu hake ʻa Sīsū ki hēvaní kuo ngata ʻa hono kaunga ki he māmaní mo e faʻahinga ʻo e tangatá! Ko hono kehe ʻaupitó, ʻe toe foki mai ʻa Sīsū. ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ko e ngaahi lea ko ʻení naʻe ʻai ke mālohi ai ʻa e ʻamanaki ʻa e kau ʻapositoló. Kuo laui miliona ʻa e kakai foki ʻi he ʻahó ni ʻoku nau fakamahuʻingaʻi lahi ʻa e talaʻofa ʻo e toe foki mai ʻa Kalaisí. ʻOku lave ʻa e niʻihi ki ai ko e “Hāʻele ʻAngaua Mai” pe “Hoko Mai.” Ka neongo ia, ʻoku hā ngali puputuʻu ʻa e tokolahi taha ʻo fekauʻaki mo e ʻuhinga moʻoni ʻo e toe foki mai ʻa Kalaisí. Ko e hā ʻa e founga ʻe toe foki mai ai ʻa Kalaisí? ʻAfē? Pea ko e hā ʻa e kaunga ʻa e meʻá ni ki heʻetau moʻui ʻi he ʻaho ní?
Ko e Anga ʻo e Toe Foki Mai ʻa Kalaisí
3. Ko e hā ʻoku tui ki ai ʻa e kakai tokolahi ʻo fekauʻaki mo e toe foki mai ʻa Kalaisí?
3 Fakatatau ki he tohi ko e An Evangelical Christology, “ko e hāʻele ʻangaua pe toe foki mai ʻa Kalaisí (parousia) ʻokú ne fokotuʻu leva mo fakahāhā mo taʻengata ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.” ʻOku tokolahi ʻa e faʻahinga ʻoku tui ʻe hā fakahāhā ʻa e toe foki mai ʻa Kalaisí ʻo malava moʻoni ke sio ki ai ʻe he tokotaha kotoa pē ʻi he palanité ni. ʻOku lave ʻa e tokolahi ki he Fakahā 1:7 ke poupouʻi ʻa e foʻi fakakaukaú ni, ʻa ia ʻoku pehē: “Vakai, ʻoku ne hoko mai mo e ngaahi ʻao; pea ʻe mamata kiate ia ʻe he mata kotoa pe, ʻio mo kinautolu naʻa nau hokaʻi ia.” Ka te tau lau ʻa e ʻuhinga ʻo e veesi ko ʻení ko e meʻa tofu pē ia ʻe hokó?
4, 5. (a) Ko e hā ʻoku tau ʻilo ai ko e Fakahā 1:7 ʻoku ʻuhinga fakaefakatātā? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakapapauʻi ʻe he ngaahi lea ʻa Sīsū tonu ʻa e ʻuhinga ko ʻení?
4 Manatuʻi, ko e tohi Fakahaá ia ʻoku fai ʻi he “fakatātā.” (Fakahā 1:1) Ko ia, ko e konga tohi ko ʻení ʻoku pau ko e meʻa fakaefakatātā pē; he, ʻe lava fēfē ʻe “kinautolu naʻa nau hokaʻi ia” ke sio ki he toe foki mai ʻa Kalaisí? Kuo nau ʻosi mate ʻo meimei senituli ʻe 20! ʻIkai ko ia pē, naʻe pehē ʻe he ongo ʻāngeló ʻe toe foki mai ʻa Kalaisi ʻo “hangē tofu pe hono anga” mo ʻene ʻalu haké. Ko ia, naʻe anga-fēfē ʻa ʻene ʻalu haké? Naʻe mamata ki ai ʻa e toko laui miliona? ʻIkai, ko e kau mateaki tokosiʻi pē naʻa nau mamata ki he meʻa ko iá. Pea ʻi he lea ʻa e ongo ʻāngeló kiate kinautolú, naʻe sio tonu pē ʻa e kau ʻapositoló ki he fononga hake ʻa Sīsū ʻo aʻu ki hēvaní? ʻIkai, naʻe fakapuliki ʻe ha konga ʻao ʻa Sīsū mei heʻenau sio ki aí. ʻI ha taimi ki mui mai ai, ʻoku pau naʻá ne toki hū ki he hēvani fakalaumālié ko ha meʻa moʻui laumālie, ʻo taʻe hā mai ia ki he mata ʻo e kakaí. (1 Kolinitō 15:50) Ko ia, naʻe sio pē ʻa e kau ʻapositoló ia ʻi he kamataʻanga pē ʻo e fononga ʻa Sīsū; naʻe ʻikai malava ke nau mamata ki hono ngataʻangá, ʻa ʻene toe foki ki he ʻafioʻanga fakahēvani ʻa ʻene Tamai ko Sihová. Naʻe lava pē ke nau ʻilo eni ʻaki ʻa e mata ʻo e tuí.—Sione 20:17.
5 ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohitapú ʻe toe foki mai ʻa Sīsū ʻi ha founga mātuʻaki meimei tatau. Taimi siʻi pē ki muʻa peá ne maté naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku toe siʻi pea ʻikai kei sio kiate au ʻa māmani.” (Sione 14:19) Naʻá ne toe pehē foki ko e “hoko mai ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtua ʻe ʻikai ala lamasia.” (Luke 17:20) Ko ia, ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e pehē ʻe “mamata kiate ia ʻe he mata kotoa pe”? Ke maʻu ʻa e talí, ʻoku fiemaʻu ke tau maʻu ʻa e mahino totonu ʻo e foʻi lea naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū mo ʻene kau muimuí ʻo fekauʻaki mo ʻene toe foki maí.
6. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai ke feʻunga ai ʻa e ngaahi liliu lea ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e pa·rou·siʹa ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ʻo hangē ko e “foki mai,” “tau mai,” “hoko mai,” mo e “haʻu”? (e) Ko e hā ʻokú ne fakahā ko e pa·rou·siʹa, pe “ʻi ai,” ko ha vahaʻa taimi fuoloa ange ia kae ʻikai ko ha momeniti pē?
6 Ko hono moʻoní, ʻoku hulu atu ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe Kalaisí mei he “foki mai” pē. Ko e kupuʻi lea ko ia, ʻo hangē ko e “haʻu,” “tau mai,” pe “hoko mai,” ʻoku lave ki ha meʻa pē ʻe taha ʻi ha taimi fuonounou pē. Ka ʻoku lahi ange ʻa e ʻuhinga ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū mo hono kau muimuí. Ko e foʻi lea ko e pa·rou·siʹa, ko hono ʻuhinga fakatufungaleá ko e “ʻi he tafaʻaki” pe “ʻi ai.” ʻOku loto-tatau ʻa e kau poto mataotao tokolahi taha ʻi he pehē ʻoku ʻikai ke ngata pē ʻa e fakafekauʻaki ʻo e foʻi lea ko ení ki he hoko maí pē ka ki he ʻi ai ki mui mai—ʻo hangē ko ha ʻaʻahi Fakapuleʻanga ʻa ha tokotaha ʻi he fāmili ʻo e tuʻí. Ko e ʻi ai ko ení ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻoku taimi siʻi pē; ko ha kuonga makehe ia, ko ha vahaʻa taimi ia kuo fakaʻilongaʻi. ʻI he Mātiu 24:37-39, NW, naʻe pehē ai ʻe Sīsū ko e “ʻi ai [pa·rou·siʹa] ʻa e Fanautama ʻa tangata” ʻe “hange ko e taimi ʻo Noa” ʻa ia naʻe iku ai ki he Lōmakí. Naʻe langa ʻe Noa ʻa e ʻaʻaké mo fai fakatokanga ki he kau anga-fulikivanú ʻi he laui hongofuluʻi taʻu ki muʻa pea toki hoko mai ʻa e Lōmakí ʻo fakaʻauha ʻa e tuʻunga kovi ʻo e māmani ko iá. Ko ia ʻoku pehē pē, ko e ʻi ai taʻe hā mai ʻa Kalaisí ʻoku feʻunga ia mo e vahaʻa taimi ʻo e ngaahi hongofuluʻi taʻu ki muʻa ke aʻu ki hono ikuʻangá ʻi ha fakaʻauha lahi.
7. (a) Ko e hā ʻokú ne fakamoʻoniʻi ko e pa·rou·siʹa ʻoku ʻikai ke hā mai ia ki he mata ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá? (e) ʻE hoko ʻafē mo anga-fēfē ʻa hono fakahoko ʻo e ngaahi konga Tohitapu ʻoku nau fakamatalaʻi ʻe hā ki he “mata kotoa pē” ʻa e toe foki mai ʻa Kalaisí?
7 ʻOku ʻikai ha toe veiveiua, ʻoku ʻikai ke hā mai ʻa e pa·rou·siʹa ki he mata moʻoni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Kapau ʻoku hā mai, ko e hā naʻe fakamoleki ai ʻe Sīsū ʻa e taimi lahi, ʻo hangē ko ia te tau sio ki ai, ʻi hono ʻoange ki hono kau muimuí ha fakaʻilonga ke tokoni kiate kinautolu ke ʻilo ʻa ʻene ʻi aí?a Kaekehe, ʻi he haʻu ʻa Kalaisi ke fakaʻauha ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e māmani ʻo Sētané, ʻe fuʻu hulu ʻene hā ki he tokotaha kotoa pē ʻa e moʻoni ʻo ʻene ʻi aí. Ko e taimi ia ʻe toki “mamata kiate ia ʻe he mata kotoa pe.” Naʻa mo e kau fakafepaki ʻo Sīsuú te nau ʻilo, ka ko e meʻa fakatupu mamahi kiate kinautolu, ko e meʻa moʻoni ʻa e pule ʻa Kalaisí.—Sio kia Mātiu 24:30; 2 Tesalonaika 2:8; Fakahā 1:5, 6.
ʻOku Kamata Eni ʻAfē?
8. Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e kamataʻanga ʻo e ʻi ai ʻa Kalaisí, pea naʻe hoko ʻeni ʻi fē?
8 ʻOku kamata ʻa e ʻi ai ʻa e Mīsaiá ʻi he hoko ha meʻa ʻoku fakahoko ai ʻa e kaveinga ʻoku toutou ʻasi ʻi he ngaahi kikite fekauʻaki mo e Mīsaiá. Kuo hilifaki kalauni ia ko e Tuʻi ʻi hēvani. (2 Sāmiuela 7:12-16; ʻAisea 9:6, 7 [5, 6, PM]; ʻIsikeli 21:26, 27) Naʻe fakahā ʻe Sīsū tonu ʻe fekauʻaki ʻa ʻene ʻi aí mo hono tuʻunga-tuʻí. ʻI he ngaahi talanoa fakatātā ʻe niʻihi, naʻá ne fakatatauʻi pē ia ko ha ʻeiki naʻá ne tuku ʻa hono ʻapí mo ʻene kau tamaioʻeikí, ʻo ne fononga ʻi ha taimi fuoloa ki ha “fonua mamaʻo” ʻa ia naʻá ne “maʻu moʻona ha puleʻanga” ai. Naʻá ne fakahā ʻa e taha ʻo e fakatātā peheé ko e konga ia ʻo ʻene tali ki he fehuʻi ʻa ʻene kau ʻapositoló ʻo fekauʻaki mo e taimi ʻe kamata ai ʻa ʻene pa·rou·siʹa; ko e taha naʻá ne fakahā koeʻuhi naʻe “ʻamanaki ʻa e kakai, ʻoku panaki ʻaupito ʻa e fakaha mai ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (Luke 19:11, 12, 15; Mātiu 24:3; 25:14, 19) Ko ia lolotonga ʻa e taimi naʻá ne ʻi māmani ai ko ha tangatá, naʻe kei fuoloa ʻaupito ʻa e taimi ia pea toki hilifaki-kalauní, ʻa ia ʻe fakahoko ʻi he “fonua mamaʻo” ko hēvani. ʻE fakahoko ia ʻafē?
9, 10. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻokú ne fakahā ʻoku lolotonga pule ʻa Kalaisi ʻi hēvani, pea naʻe kamata ʻanefē ʻa ʻene pulé?
9 ʻI he ʻeke ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú kiate ia: “Ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo hoʻo ʻi ai, mo e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻú ni?” naʻe tali ʻe Sīsū ʻaki ʻene fakahā kiate kinautolu ʻa e fakamatala fakaikiiki ʻo e taimi ko iá ʻi he kahaʻú. (Mātiu, vahe 24, NW; Maʻake, vahe 13; Luke, vahe 21; sio foki kia 2 Tīmote 3:1-5; Fakahā, vahe 6.) ʻOku hoko ʻa e fakaʻilongá ko ha fakamatala fakaikiiki ʻo e kuonga faingataʻa. Ko ha vahaʻa taimi ʻe fakaʻilongaʻaki ʻa e ngaahi tau fakavahaʻapuleʻanga, fakautuutu ʻa e faihiá, fakaʻau ke kovi ange ʻa e moʻui fakafāmilí, ngaahi mahaki fakaʻauha, ngaahi honge, mo e ngaahi mofuike—ʻo ʻikai ko e ngaahi palopalema fakalotofonua pē ka ko e taimi tauhaʻa ʻokú ne uesia ʻa e māmaní kātoa. ʻOkú ke fanongo ʻi ha meʻa pehē? Ko e ʻosi atu ʻa e ʻaho kotoa pē ʻokú ne fakapapauʻi ʻoku feʻungamālie ʻaupito ʻa e senituli hono 20 mo e fakamatala ʻa Sīsuú.
10 ʻOku loto-tatau ʻa e kau faihisitōliá ko e 1914 ko e liliuʻanga ia ʻo e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e taʻu mātuʻaki mahuʻinga naʻe kamata mei ai ʻa e ngaahi palopalema taʻealataʻofi lahi ko ʻení, ʻo fakautuutu ʻi māmani lahi. ʻIo, ko e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní ʻa ia ko e fakahoko ia ʻo e kikite ʻa e Tohitapú, ʻoku nau fakahā kotoa pē ko e 1914 ko e taʻu ia naʻe kamata ke pule ai ʻa Sīsū ko e Tuʻi ʻi hēvani. ʻIkai ko ia pē, ʻoku tokonaki mai ʻe ha kikite ʻi he Tāniela vahe 4 ʻa e fakamoʻoni ki he taimi fakahokohoko ʻokú ne taki atu kitautolu ki he taʻu tatau pē ko iá—1914—ko e taimi ia naʻe kamata ke pule ai ʻa e Tuʻi kuo fakanofo ʻa Sihová.b
Ko e Hā ko ha Taimi ai ʻo e Ngaahi Faingataʻá?
11, 12. (a) Ko e hā ʻoku faingataʻa ai ki he niʻihi ke tui ʻoku lolotonga pule ʻa Kalaisi ʻi hēvani? (e) Ko e hā te ne fakatātaaʻi nai ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he ʻosi ʻa hono fakanofo ʻa Sīsū ko e Tuʻí?
11 Ka ʻe fifili ʻa e niʻihi, ‘Ko e hā ʻoku fuʻu faingataʻaʻia ai ʻa e māmaní kapau ʻoku pule ʻa e Mīsaiá ʻi hēvani? ʻOku ʻikai ke ʻaonga ʻa ʻene pulé?’ ʻE tokoni nai ha fakatātā. ʻOku puleʻi ʻe ha palesiteni anga-kovi ha fonua. Kuó ne fokotuʻu ha founga-pule kākā ʻo ne aʻu ki he feituʻu hono kotoa ʻo e fonuá. Ka ʻoku fai ha fili; ʻoku ikuna ia ʻe ha tangata lelei. Ko e hā ʻa e meʻa ʻe hokó? ʻOku hangē ko ia ʻi he ngaahi fonua fakatemokalati ʻe niʻihi, ʻoku hoko mai leva ha vahaʻa taimi ʻo e fetongi ʻa ia ko ha ngaahi māhina ki muʻa ke fakanofo ʻa e palesiteni foʻoú. ʻOku fēfē ʻa e ngāue ʻa e ongo tangatá ni lolotonga ʻa e vahaʻa taimi peheé? ʻE hanga ʻe he tangata leleí ʻo ʻohofi mo fakaʻauha leva ʻa e kovi hono kotoa pē ki he fonuá naʻe fai ʻe he tokotaha ʻokú ne fetongí? ʻIkai te ne ʻuluaki fakahanga ʻa ʻene tokangá ki he kolomuʻá, ʻo ne fokotuʻu ha kapineti foʻou mo ʻikai ke kei ngāue mo e kau ngāue kākā mo e kau tangata ngāue mateaki ʻa e palesiteni ki muʻá? ʻI he founga ko iá, ʻi he taimi te ne maʻu ai ʻa e mafai kakató te ne ngāue ʻi he mafai maʻa mo lavameʻa. Ka, ʻikai ʻe ngāueʻaki ʻe he palesiteni kovi ʻaupitó ʻa e taimi nounou ʻoku toé ke ne toʻo mei he fonuá ʻa e ngaahi tupu taʻetotonu te ne malavá ʻa ia naʻá ne maʻu ki muʻa pea toki fetongi iá?
12 Ko hono moʻoní, ʻoku meimei tatau mo e pa·rou·siʹa ʻa Kalaisí. ʻI he tohi Fakahā 12:7-12 kuo fakahā ai ʻo pehē ʻi he fakanofo Tuʻi ʻo Kalaisi ʻi hēvaní, naʻá ne ʻuluaki lī hifo ʻa Sētane mo ʻene kau tēmenioó ki tuʻa mei hēvani, ʻo ne fakamaʻa ʻa e feituʻu ʻe pule mei ai ʻa Hono puleʻangá. ʻI he hoko ʻa e ikunaʻi ko eni ʻo Sētané ʻa ia naʻe fuoloa ʻa e tatali ki aí, ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe Sētane lolotonga ʻa e ‘taimi toesiʻi’ ki muʻa pea ngāueʻaki ʻe Kalaisi ʻa hono mafai kakato ʻi he māmani ko ʻení? ʻOkú ne feinga ke ne maʻu ʻa e meʻa te ne malavá mei he fokotuʻutuʻu motuʻa ko ʻení, ʻo hangē pē ko e palesiteni anga-koví. ʻOku ʻikai te ne fiemaʻu ʻe ia ha paʻanga; ka ʻokú ne fiemaʻu ʻe ia ha kau muimui. ʻOkú ne loto ke fakamavaheʻi ʻa e tokolahi taha ʻo e kakai te ne malavá meia Sihova mo ʻEne Tuʻi ʻoku lolotonga pulé.
13. ʻOku fakahā fēfē ʻe he Tohitapú ʻe hoko ʻa e kamataʻanga ʻo e pule ʻa Kalaisí ko ha taimi faingataʻa ʻi heni he māmaní?
13 Tā neʻineʻi ko e kamataʻanga ʻo e pule faka-Mīsaiá ko e taimi ia ʻo e “ʻoiaue ʻa e fonua.” (Fakahā 12:12) ʻOku meimei tatau pē, ʻoku fakahā ʻe he Sāme 110:1, 2, 6 ʻoku kamata ʻa e pule ʻa e Mīsaiá ‘ʻi he lotolotonga ʻo hono ngaahi filí.’ Te ne toki laiki kakato ʻa e “ngaahi puleʻanga” ʻamui ange, fakataha mo e ngaahi tafaʻaki hono kotoa pē ʻo e fokotuʻutuʻu anga-kovi ʻa Sētané, ʻo ngalo atu ia mei he manatú!
ʻI he Puleʻi ʻe he Mīsaiá ʻa e Māmaní
14. Ko e hā ʻe malava ʻe he Mīsaiá ke fai ʻi he ʻosi ʻo ʻene fakaʻauha ʻa e fokotuʻutuʻu anga-fulikivanu ko ʻeni ʻa Sētané?
14 ʻI he hili ʻo e fakaʻauha ʻe he Tuʻi Faka-Mīsaiá, ko Sīsū Kalaisi, ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa Sētané mo e faʻahinga kotoa ʻoku nau poupouʻi iá, te ne toki aʻusia ʻa e tuʻunga ke fakahoko ʻa e ngaahi kikite faka-Tohitapu fakaofo ʻa ia ʻokú ne fakamatala ʻo kau ki heʻene Pule ʻi he Afeʻi Taʻu. ʻOku tokoni kiate kitautolu ʻa e ʻAisea 11:1-10 ke tau sio pe ko e faʻahinga pule fēfē ʻa e Mīsaiá. ʻI he ʻAi 11 veesi 2 ʻokú ne tala kiate kitautolu te ne maʻu ʻa e “Laumalie ʻo Sihova, ʻa e laumalie ʻo e poto mo e ʻilomeʻa, ʻa e laumalie ʻo e faleʻi mo e mafai.”
15. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e ‘laumālie ʻo e mafai’ ʻi he fekauʻaki mo e pule faka-Mīsaiá?
15 Fakakaukau ange ki he ʻuhinga ʻo e ‘laumālie ʻo e mafai’ ʻi he fekauʻaki mo e pule ʻa Sīsuú. ʻI he taimi naʻá ne ʻi māmani aí, naʻá ne maʻu ha mafai meia Sihova, ʻo ne fakaivia ia ke fai ʻa e ngaahi mana. Pea naʻá ne fakahā ʻa e ongoʻi mei he lotó ke tokoni ki he kakaí, ʻaki ʻene pehē, “ʻOku ou loto pe.” (Mātiu 8:3) Ka, ko e ngaahi mana ʻo e ngaahi ʻaho ko iá ko ha tomuʻa fakahāhā ia ʻa e meʻa te ne fai ʻi heʻene pule mei hēvaní. ʻE fai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi mana ʻi māmani lahi! ʻE fakamoʻui ʻa e kakai ʻoku puke, kui, tuli, konga-tangata, mo e heke ʻo ʻikai ʻaupito te nau toe puke. (ʻAisea 35:5, 6) ʻE fakangata ʻo taʻengata ʻa e fiekaiá, ʻaki ʻa e hulu fau ʻa e meʻakai, ʻa ia ʻoku tufotufa ki he kakai kotoa. (Sāme 72:16) Kae fēfē ʻa e faʻahinga taʻefaʻalaua ʻe laui miliona ʻi he ngaahi faʻitoká ʻa ia ʻoku hōifua ʻa e ʻOtuá ke manatua? ʻE kau ki he “mafai” ʻo Sīsuú ʻa e mālohi ke fokotuʻu kinautolu mei he maté, ʻo ʻoange ki he tokotaha taki taha ʻa e faingamālie ke moʻui taʻengata ʻi he Palataisí! (Sione 5:28, 29) Kaekehe, neongo ʻa hono maʻu ʻa e kotoa ʻo e mafai ko ʻení, ʻe anga-fakatōkilalo tautakele maʻu ai pē ʻa e Tuʻi Faka-Mīsaiá. “Pea ko e ʻapasia kia Sihova ko ʻene fangu nanamu ia.”—ʻAisea 11:3.
16. Ko e faʻahinga Fakamaau fēfē ʻa e Tuʻi Faka-Mīsaiá, pea ʻe fēfē ʻa ʻene faikehekehe mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻo fekauʻaki mo e kau fakamaau fakaetangatá?
16 Ko e Tuʻi ko ʻení ʻe toe hoko foki ko e Fakamaau haohaoa. “Ko ʻene fai fakamaau ʻoku ʻikai fai ki he meʻa ʻoku ha ki he mata, pea ko ʻene fakaʻosi ʻe ʻikai fai ki he ongo ʻo e telinga.” ʻOku ʻi ai ha fakamaau fakaetangata ʻi he kuo hilí mo e lolotongá ni ʻa ia ʻe lava ke fakamatalaʻi ʻi he founga ko ení? Naʻa mo ha tangata fakamaau fakapotopoto ʻaupito ʻe lava ke ne fakamaau pē mei he meʻa ʻokú ne lava ʻo sio mo fanongo ki aí, ʻo ngāueʻaki pē ʻa e poto mo e fakapotopoto ʻokú ne maʻú nai. Ko ia, ko e kau fakamaau mo e kau sula ʻo e māmani motuʻa ko ʻení ʻe fakalotoʻi nai pe fakapuputuʻuʻi ʻe he ʻuhinga fakapoto ngali totonu, ngaahi fāliunga fakaefale-hopo, pe fakamoʻoni ʻoku fepaki. Ko e kau maʻu koloá mo e mafai mālohí pē ʻoku nau faʻa malava ke maʻu ʻa e taukapoʻi ola lelei, ʻa ia ko hono moʻoní ko e totongiʻi ʻa e fakamaau totonú. Ka ʻe ʻikai ke pehē ia ʻi he Fakamaau Faka-Mīsaiá! ʻOkú ne sio ki he ngaahi lotó. ʻOku tokaimaʻananga kiate ia ʻa e meʻa hono kotoa pē. ʻE ʻikai lava ke fakatau ʻa e fakamaau totonú, ʻa ia ʻe faiʻaki ia ʻa e ʻofa mo e meesi. ʻE ʻi ai maʻu ai pē ia.—ʻAisea 11:3-5.
Ko e Kaunga Kiate Koe ʻo ʻEne Pulé
17, 18. (a) Ko e hā ʻa e fakamatala mālie ʻo kau ki he kahaʻu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku fakahā ʻi he ʻAisea 11:6-9? (e) ʻOku kaungatonu fakatefito ʻa e kikite ko ʻení kia hai, pea ko e hā ʻa hono ʻuhingá? (f) ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakahoko fakamatelie ʻa e kikite ko ʻení?
17 ʻOku hā mahino, ʻoku ʻi ai ʻa e kaunga loloto ʻo e pule faka-Mīsaiá ki he kakai ʻoku pule ki aí. ʻOkú ne liliu ʻa e kakaí. ʻOku fakahā ʻe he ʻAisea 11:6-9 ʻa e lahi ʻo e ngaahi liliu pehē. ʻOku fakahā ʻe he kikité ʻa e meʻa fakaueʻi loto ʻo kau ki he fanga monumanu fekai mo fakatuʻutāmaki—fanga pea, ulofi, lēpati, laione, ngata—ʻoku nau takanga mo e fanga monumanu lalata mo ʻikai ke fakatuʻutāmaki pea naʻa mo e fānaú. Ka ko e fanga manu fekaí ē ʻoku ʻikai ke toe fakatuʻutāmaki ia! Ko e hā ʻa hono ʻuhingá? ʻOku tali ʻe he ʻAi 11 veesi 9: “ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa ʻo hoku moʻunga tapu: he ʻe fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”
18 Ko e moʻoni, ko e “ʻiloʻi ʻo Sihova” ʻoku ʻikai malava ke ne ueʻi ʻa e fanga monumanú tonu; ko ia ko e ngaahi veesi ko ʻení ʻoku pau ke kaungatonu fakatefito pē ki he kakaí. ʻOku fai ʻe he pule Faka-Mīsaiá ha fokotuʻutuʻu ako ʻi māmani lahi, ʻo akoʻi ʻa e kakaí ʻo fekauʻaki mo Sihova mo hono ngaahi ʻalungá, ʻo akoʻi hono kotoa ke tauhi ʻi he ʻofa, fakaʻapaʻapa mo e ngeia ʻa honau kaungātangatá. ʻI he Palataisi ka hoko maí, ʻe fakamoʻui ʻi he mana ʻe he Mīsaiá ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he haohaoa fakaesino mo fakaeʻulungaanga. ʻE ʻosi atu ʻa e ngaahi ʻulungaanga fakaemanufekai ʻoku nau fakameleʻi ʻa e anga ʻo e tangata taʻehaohaoá. Pehē foki, ʻi he ʻuhinga moʻoni, ʻe hoko ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke toki melino mo e fanga manú!—Fehoanaki mo Sēnesi 1:28.
19. Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e pule ʻa e Mīsaiá ki he moʻui ʻa e kakai ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni?
19 Ka neongo ia, manatuʻi ʻoku pule ʻa e Mīsaiá ʻi he taimí ni. Naʻa mo e taimí ni, ʻoku ako ʻa e kakai ʻa hono Puleʻangá ke nofo fakataha ʻi he melino, ʻo nau fakahoko ʻa e ʻAisea 11:6-9 ʻi he ʻuhinga ʻe taha. ʻIkai ko ia pē, kuo meimei taʻu ʻe 80 ʻa hono fakahoko ʻe Sīsū ʻa e ʻAisea 11:10: “Pea ʻe hoko ʻi he taimi ko ia, ko e huli ʻo Sese, ʻa ia ʻoku tuʻu ko e fuka ki he ngaahi kakai, ʻe kumi ki ai ʻa e ngaahi puleʻanga; pea ko hono nofoʻanga ko e koto langilangi.” ʻOku tafoki ʻa e kakai ʻo e puleʻanga kotoa pē ki he Mīsaiá. Ko e hā ʻa hono ʻuhingá? Koeʻuhi talu mei heʻene kamata pulé, kuó ne “tuʻu ko e fuka.” Kuó ne ʻai ke ʻiloa ʻa ʻene ʻi aí ʻi māmani lahi ʻo fakafou ʻi he fuʻu fokotuʻutuʻu fakaeako kuo fakamatala ki ai ʻi ʻolungá. Ko hono moʻoní, naʻe kikiteʻi ʻe Sīsū ko e ngāue fakaemalanga ʻi māmani lahí ko e fakaʻilonga tuʻu-ki-muʻa ia ʻo ʻene ʻi aí ki muʻa ke ngata ʻa e fokotuʻutuʻu motuʻa ko ʻení.—Mātiu 24:14.
20. Ko e hā ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi mei ai ʻa e faʻahinga hono kotoa pē ʻoku ʻi he malumalu ʻo e pule Faka-Mīsaiá, pea ko e hā ʻa hono ʻuhingá?
20 Ko ia ko e ʻi ai ʻa Kalaisi ʻi he mafai Fakaetuʻí ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻoku mamaʻo pe ko ha fakakaukau pē, pe ko ha kaveinga tipeiti fakaefakakaukau pē ʻi he lotolotonga ʻo e kau mataotao he meʻa fakalotú. ʻOku kaunga mai ʻa ʻene pulé mo liliu ʻa e ngaahi moʻuí ʻi māmani tonu, ʻo hangē pē ko ia naʻe kikiteʻi ʻe ʻAiseá. Kuo taki ʻe Sīsū ʻa e laui miliona ʻo e kakai ki hono Puleʻangá ki tuʻa mei he fokotuʻutuʻu anga-kovi ʻo e māmani ko ʻení. Ko ha tokotaha koe ʻo kinautolu? Ko ia tauhi ki ai ʻi he loto-māfana mo e fiefia hono kotoa pē ʻoku taau ki hotau Tokotaha-Pulé! Ko e moʻoni, ʻoku fuʻu faingofua ke foʻi, pea kau ki he anga-manuki ʻa e māmaní: “Komaʻāʻia ʻa e talaʻofa ʻo ʻene hoko mai?” (2 Pita 3:4) Ka ʻoku hangē ko ia naʻe leatonuʻaki ʻe Sīsū: “Ka ko ia te ne kataki ʻo aʻu ki he ngataʻanga, ko e toko taha ko ia te ne moʻui.”—Mātiu 24:13.
21. ʻE anga-fēfē ke fakalahi ange ʻe kitautolu kotoa ʻa ʻetau houngaʻia ki he ʻamanaki faka-Mīsaiá?
21 ʻI he ʻosi atu ʻa e ʻaho kotoa pē ʻoku tau ofi atu ai pē ki he ʻaho lahi ʻa ia ʻe fakahanga atu ai ʻe Sihova ʻa Hono ʻAló ke fakahāhā ʻa ʻene ʻi aí ki he māmaní fakalūkufua. ʻOua ʻaupito naʻá ke tuku ke nenefu ʻa hoʻo ʻamanaki ko iá. Fakalaulauloto ki he Tuʻunga-Faka-Mīsaia ʻo Sīsuú pea pehē ki hono ngaahi ʻulungaanga ʻi hono tuʻunga ko e Tuʻi ʻoku pulé. Fakakaukau fakamātoato foki ʻo fekauʻaki mo Sihova ko e ʻOtuá, ko e tokotaha-faʻu mo e tokotaha fokotuʻutuʻu ʻo e ʻamanaki lahi Faka-Mīsaia kuo fakamatala ki ai ʻi he Tohitapú. Pea ʻi hoʻo fai iá, ʻoku ʻikai ke toe veiveiua te ke ongoʻi ʻo lahi ange ʻo hangē ko ia naʻe maʻu ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻi heʻene tohi: “ʻOiau! ʻene kilukilua ʻa e koloa mo e poto mo e ʻilomeʻa ʻa e ʻOtua!”—Loma 11:33.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he 1864 naʻe pehē ai ʻe he tokotaha ako mataotao fakalotu ko R. Govett: “ʻOku hā ngali fakapapau ʻaupito kiate au. Ko e ʻomai ʻo e fakaʻilongá ʻo e ʻI Aí ʻoku hā ʻoku fakalilolilo ia. ʻOku ʻikai te tau fiemaʻu ha fakaʻilonga ke ne fakaʻilo kiate kitautolu ʻa e ʻi ai ha meʻa ʻoku tau lava ke sio ki ai.”
b Ki ha toe fakamatala fakaikiiki, sio ki he tohi ko e “Let Your Kingdom Come,” peesi 133-9.
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ Ko e hā ʻa e anga ʻo e toe foki mai ʻa Kalaisí?
◻ Ko e hā ʻoku tau ʻilo ai ʻoku taʻe hā mai ʻa e pa·rou·siʹa ʻa Kalaisí pea ʻoku feʻunga ia mo e vahaʻa taimi lōloa?
◻ Naʻe kamata ʻanefē ʻa e ʻi ai ʻa Kalaisí, pea ko e hā ʻoku tau ʻilo ai ení?
◻ Ko e faʻahinga Pule fakahēvani fēfē ʻa e Mīsaiá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku kaunga ai ʻa e pule ʻa Kalaisí ki he ngaahi moʻui ʻa ʻene kakaí?
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Naʻe mahuʻinga lahi ki he kau ʻapositolo mateaki ʻa Sīsuú ʻa e ʻamanaki ke ne toe foki maí
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
ʻE fai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi mana ʻi māmani lahi ʻi heʻene pule mei hēvaní
[Maʻuʻanga ʻo e Ta]
Ko e māmani: Makatuʻunga ʻi he tā ʻa NASA