Ko e Hā e Tākiekina Kuo Fai ʻe Sīsū Kalaisi Kiate Koé?
ʻI HE vakai ki he meʻa kuo tau fakakaukau ki ai ʻi he kupu ki muʻá, ʻe lava ke toe ʻi ai ha veiveiua ʻi he maongo ʻi māmani lahi ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú? Neongo ia, ko e fehuʻi ʻoku mahuʻingá eni, “Ko e hā e tākiekina kuo fai ʻe he ngaahi akonaki ʻa Sīsuú kiate au fakafoʻituituí?”
Ko e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú naʻe kau ki ai ha ngaahi kaveinga lahi kehekehe. Ko e ngaahi lēsoni mahuʻinga ʻoku nau fakahāʻí ʻe lava ke ne laveʻi ʻa e tafaʻaki kotoa pē ʻo hoʻo moʻuí. Tau tokangataha angé ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsū fekauʻaki mo hono fokotuʻu ʻa e ngaahi meʻa muʻomuʻa ʻi he moʻuí, fakatupulekina ha kaumeʻa mo e ʻOtuá, fokotuʻu ha ngaahi vahaʻangatae lelei mo e niʻihi kehé, solova ʻa e ngaahi palopalemá pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tōʻonga fakamālohí.
Fokotuʻu ʻa e Ngaahi Meʻa Muʻomuʻa ʻi he Moʻuí
Ko e māmani fakavavevave ʻo e ʻaho ní ʻokú ne keina lahi fau hotau taimí mo e iví ʻo faʻa kāsia ai ʻa e ngaahi fakakaukau fakalaumālié. Fakakaukau angé ki he tuʻunga ʻo ha tangata ʻi hono taʻu 20 tupú ʻa ia te tau ui ko Jerry. Lolotonga ʻa e fiefia ʻa Jerry ʻi he ngaahi fetalanoaʻaki ki he meʻa ʻokú ne ako mei he ngaahi kaveinga mo e ngaahi meʻa ʻokú ne fakamahuʻingaʻi fakalaumālié, ʻokú ne fakahaaʻi mamahi: “ʻOku ʻikai pē te u maʻu ʻe au ʻa e taimi ke faʻa kau ai ki ai. ʻOku ou ngāue ʻaho ʻe ono ʻi he uike. Ko e Sāpaté pē taha ʻa hoku ʻaho ʻataá. Pea ʻi he hili ʻeku tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa kuo pau ke u faí, ʻoku ou fuʻu helaʻia.” Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ke ʻi ha tuʻunga meimei tatau, ʻe lava ke ke maʻu ʻaonga mei he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻi heʻene Malanga ʻi he Moʻungá.
Naʻe pehē ʻe Sīsū ki he fuʻu kakai ʻa ia naʻe fakatahataha mai ke fanongo kiate iá: “ʻOua naʻa mou lotomoʻua koeʻuhi ko hoʻomou moʻui, ha meʻa te mou kai pe ha meʻa te mou inu; ʻumaʻā homou sino, ki ha meʻa te mou ʻai ki ai. ʻIkai ʻoku lahi ʻa e moʻui ʻi he meʻakai, mo e sino ʻi hono kofu? Vakai ange e fanga manupuna ʻo e ʻatā: he ʻoku nau tūtūʻi pe tuʻusi, pe faʻoaki feleoko? Ka ʻoku fafanga kinautolu ʻe hoʻomou Tamai Fakalangi. ʻIkai ʻoku mou mahuʻinga noa pe ʻiate kinautolu? . . . Ko ia, ʻoua te mou lotomoʻua, ʻo mou pehe, Te tau kai ai e ha mo inu e ha? mo kofuʻaki ʻa e ha? he ko e ngāhi mea ko eni ʻoku hehenga ki ai ʻa Senitaile: pea ʻoku meaʻi ʻe hoʻomou Tamai Fakalangi ʻoku tāu mo kimoutolu ʻa e ngāhi meʻa ko ia kotoa. Ka mou kumi muʻa ki hono puleʻanga, mo e maʻoniʻoni aʻana, pea ʻe ʻatu mo ia foki ʻa e ngāhi meʻa ko ia kotoa.” (Mātiu 6:25-33) Ko e hā ʻoku tau ako mei hení?
Naʻe ʻikai fakahuʻunga ʻe Sīsuú ʻoku totonu ke tau liʻaki ʻetau tokanga ki heʻetau ngaahi fiemaʻu fakasinó mo e ngaahi fiemaʻu ko ia ʻa e ngaahi mēmipa hotau fāmilí. “ʻO ka ai ha taha ʻoku ʻikai tokanga ki hono kainga, kaeʻumaʻā hono famili, ʻoku ne fakaʻikaiʻi ʻene lotu, ʻio, ʻoku ne koviange ʻi ha hiteni.” (1 Timote 5:8) Kae kehe, naʻe talaʻofa ʻa Sīsū kapau te tau fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa muʻomuʻá pea fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié, ʻe fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ke fakalato ʻa e ngaahi fiemaʻu kehé. Ko e lēsoni hení ʻoku fekauʻaki ia mo hono fokotuʻu ʻa e ngaahi meʻa muʻomuʻá. Ko e muimui ʻi he fakahinohino ko ení ʻoku iku ia ki he fiefia, he “fiefiaā ka ko kinautolu ʻoku nau ʻiloʻi ʻa ʻenau fiemaʻu fakalaumālié.”—Mātiu 5:3, NW.
Fakatupulekina ʻa e Kaumeʻa mo e ʻOtuá
Ko e faʻahinga ʻoku nau ʻiloʻi ʻa ʻenau fiemaʻu fakalaumālié ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e fiemaʻu ke fakatupulekina ha vahaʻangatae lelei mo e ʻOtuá. ʻOku anga-fēfē ʻetau fokotuʻu ha vahaʻangatae lelei mo ha taha? ʻIkai ʻoku tau feinga ke hoko ʻo ʻiloʻi lelei ange ʻa e tokotaha ko iá? Kuo pau ke tau vaheʻi ʻa e taimi ke ako ai fekauʻaki mo ʻene ngaahi vakaí, fakakaukaú, malavá, lavameʻá, saiʻiá pea mo e fehiʻá. ʻOku hoko ʻa e meʻa tatau ʻi he taimi ʻoku hoko mai ai ki hono fakatupu ha kaumeʻa mo e ʻOtuá. ʻOku fiemaʻu ha ʻilo totonu kiate ia. ʻI heʻene lotu ki he ʻOtuá fekauʻaki mo ʻene kau ākongá, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko eni ia ʻa e moʻui taʻengata, ke nau fai ke ʻilo koe ko e Otua moʻonia pe taha, pea mo Sisu ne ke fekau mai ko e Misaia.” (Sione 17:3) ʻIo, ko hono fakatupulekina ha fekoekoeʻi mo e ʻOtuá ʻoku fiemaʻu ke tau hoko ʻo ʻiloʻi ia. Ko e matavai pē taha ʻo e ʻilo ko iá ko e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú. (2 Timote 3:16) Kuo pau ke tau vaheʻi ʻa e taimi ke ako ai ʻa e Tohi Tapú.
Kae kehe, ko e ʻiló ʻiate ia pē ʻoku ʻikai ke feʻunga. ʻI he lotu tatau pē, naʻe pehē ai ʻe Sīsū: “Kuo nau [ʻene kau ākongá] tauhi hoʻo folofola.” (Sione 17:6) Kuo pau ke ʻoua ʻe ngata pē ʻi heʻetau maʻu ʻa e ʻilo ki he ʻOtuá kae toe ngāue foki ʻo fehoanaki mo e ʻilo ko iá. ʻE toe lava fēfē ke tau hoko ko e kaumeʻa ʻo e ʻOtuá? ʻE lava moʻoni ke tau ʻamanekina ʻe tupu haʻatau kaumeʻa mo ha taha pē kapau ʻoku tau ngāue loto-lelei ʻi ha founga ʻa ia ʻoku fepaki mo e ngaahi fakakaukau mo e tefitoʻi moʻoni ʻa e tokotaha ko iá? Ko e ngaahi fakakaukau leva mo e tefitoʻi moʻoni ʻa e ʻOtuá ʻoku totonu ke ne tataki ʻa e kotoa ʻo hotau ngaahi ʻalunga ʻi he moʻuí. Fakakaukau ki he anga ʻo e kaunga ʻa e ua ʻo ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní ki hotau vahaʻangatae mo e faʻahinga kehe ʻo e tangatá.
Fokotuʻu ha Ngaahi Vahaʻangatae Lelei mo e Niʻihi Kehé
ʻI he taimi ʻe taha, naʻe fai ai ʻe Sīsū ha talanoa nounou koeʻuhi ke akoʻi ai ha lēsoni mahuʻinga ʻi he ngaahi vahaʻangatae fakaetangatá. Naʻá ne talanoa ai fekauʻaki mo ha tuʻi ʻa ia naʻe loto ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi moʻua mo ʻene kau sevānití. Ko ia, ko e taha ʻo kinautolu, naʻe ʻi ai hono fuʻu moʻua lahi pea naʻe ʻikai ha meʻa ke totongi ʻaki ia. Naʻe tuʻutuʻuni ai ʻa e tuʻí ke fakatau atu ʻa e tangatá, ko hono uaifí mo ʻene fānaú ke totongiʻaki ia. Naʻe tō ki lalo ʻa e tokotaha moʻuá ʻo kōlenga: “Ke ke faa kataki kiate au, bea teu totogi kotoabe kiate koe.” ʻI hono ueʻi ʻe he fakaʻofaʻiá, naʻe kaniseli ʻe he tuʻí ʻa hono moʻuá. Ka naʻe ʻalu atu ʻa e tamaioʻeiki ko iá, ʻo ne ʻiloʻi ha kaungā tamaioʻeiki ʻa ia naʻá ne moʻuaʻaki ange kiate ia ha moʻua siʻisiʻi ʻo ne fekauʻi ke totongi. Neongo naʻe kōlenga ʻa e kaungā tamaioʻeiki ko ení ki ha meesi, naʻe lī ia ʻe he ʻuluaki tamaioʻeikí ki he pilīsoné kae ʻoua kuó ne totongi kotoa ʻa e meʻa ko ia naʻá ne moʻuaʻakí. ʻI he fanongo ʻa e tuʻí ki he meʻá ni, naʻá ne hoko ai ʻo houhau. “Ikai nae tāu mo koe hoo manavaofa foki ki ho kauga tamaioeiki, o hage ko eku manavaofa kiate koe?” ko ʻene ʻeké ia. Pea naʻá ne tuku pilīsone ʻa e tamaioʻeiki taʻefakamolemolé kae ʻoua kuó ne totongi kotoa ʻa e meʻa naʻá ne moʻuaʻakí. ʻI hono akoʻi ha lēsoni mei he talanoá, naʻe pehē ʻe Sīsū: “E fai behe foki e he eku Tamai i he lagi kiate kimoutolu, o kabau e ikai te mou taki taha fakamolemolea mei hono loto ae gaahi agahala o hono kaiga [pe tokouá].”—Mātiu 18:23-35, PM.
ʻI he tuʻunga ko e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá, ʻoku lahi ʻetau ngaahi fehālaakí. ʻE ʻikai ʻaupito lava ke tau totongi fakafoki ki he ʻOtuá ʻa e fuʻu moʻua lahi kuo tau tānaki koeʻuhi ko e faiangahala kiate iá. Ko e meʻa pē ʻe lava ke tau faí ko e kumi ki heʻene fakamolemolé. Pea ko Sihova ko e ʻOtuá ʻokú ne mateuteu ke fakamolemoleʻi ʻa e kotoa ʻo ʻetau ngaahi angahalá fakatuʻunga heʻetau fakamolemoleʻi hotau fanga tokouá ʻi heʻenau ngaahi faiangahala mai kia kitautolú. Ko ha lēsoni mālohi ē ko ia! Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa hono kau muimuí ke nau lotu: “Fakamolemole homau ngāhi moʻua; hange kuo mau fakamolemole foki ʻa kinautolu ne moʻua kiate kimautolu.”—Mātiu 6:12.
Aʻu ki he Tupuʻanga ʻo e Palopalemá
Naʻe mataotao ʻa Sīsū ʻi he hoko mai ki hono mahinoʻi ʻa e natula fakaetangatá. Ko ʻene akonaki ki hono solova ʻo e ngaahi palopalemá naʻe aʻu ia ki honau tupuʻangá tonu. Fakakaukau angé ki he ongo fakatātā hono hokó.
“Kuo mou fanongo ne folofolaʻaki ki he matuʻa ʻi muʻa, ʻo pehe, ʻOua naʻa ke fakapo; pea ʻilonga ʻa ia te ne fakapo, ʻe fakamaā[u]matea ia ʻi he fakamāuʻanga fakakolo,” ko e lea ia ʻa Sīsuú. “Ka ʻoku ou tala kiate kimoutolu ʻe au, ʻIlonga ʻa ia te ne ʻita ki hono kainga, ʻe fakamāumateaʻi he fakamauʻanga fakakolo.” (Mātiu 5:21, 22) Naʻe fakahaaʻi heni ʻe Sīsū ko e tupuʻanga ʻo e palopalema ʻo e fakapoó ʻoku ʻi he tuʻunga lahi ange ia ʻi he tōʻonga fakamālohí tonu. ʻOku ʻi he fakakaukau ia ʻoku tupu ʻi he loto ʻo e tokotaha fakapoó. Kapau naʻe ʻikai fakaʻatā ʻe he kakaí ke tupu ha ongoʻi tāufehiʻa pe ʻita, ʻe mole ai ʻa e tomuʻa fakakaukauloto ki he fakamālohí. He lahi ē ʻo e lingitoto naʻe mei kalofí kapau naʻe ngāueʻaki ʻa e akonaki ko ení!
Vakai angé ki he anga ʻo e aʻu ʻa Sīsū ki he tupuʻanga ʻo ha toe palopalema ʻe taha ʻa ia ʻoku fakatupunga ai ha loto-mamahi lahi. Naʻá ne tala ange ki he fuʻu kakaí: “Kuo mou fanongo naʻe folofolaʻaki, ʻOua naʻa ke tono fefine: ka ʻoku ou tala kiate kimoutolu ʻe au, ʻIlonga ʻa ia te ne fakasio ki ha fefine ke tafunaki ʻene holi ki ai, kuo ne tonoʻi ia ʻi hono loto. Ko ia neongo ko ho mata toʻomataʻu ʻoku fakahingaki koe, kapeʻi ia ʻo liʻaki.” (Mātiu 5:27-29) Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ko e palopalemá ʻoku hoko ʻo lahi ange ia ʻi he tōʻonga taʻetāú tonu. ʻOku ʻi he meʻa ia ʻoku muʻomuʻa aí—ko e ngaahi holi fakaeʻulungāanga taʻetāú. Kapau ʻoku fakafisi ha taha ke nōfoʻi ʻi he ngaahi holi taʻetotonú pea ‘kapeʻi ki tuʻa kinautolu’ mei heʻene fakakaukaú, te ne hoko leva ai ʻo ikuʻi ʻa e palopalema ʻe malava ke hoko ʻi he tōʻonga taʻetāú.
“Fakafoki Hoʻo Heletā ki Hono Tuʻunga”
ʻI he pō naʻe lavakiʻi ai ʻo puke ʻa Sīsuú, naʻe unuhi hake ai ʻe he taha ʻo ʻene kau ākongá ʻene heletaá ke maluʻi ia. Naʻe fekau ʻe Sīsū kiate ia: “Fakafoki hoʻo heletā ki hono tuʻunga: he ʻilonga kinautolu ʻoku ala ki he heletā te nau mate heletā.” (Mātiu 26:52) ʻI he pongipongi hono hokó, naʻe tala ange ai ʻe Sīsū kia Ponitō Pailato: “Ko hoku puleʻanga ʻoku ʻikai ʻo e maama ko eni: ka ne ʻo e maama ko eni ʻa hoku puleʻanga, pehē ʻe tau haʻaku kau ʻofisa ke taʻofi hoku tukuange ki haʻa Siu: ka ko eni, ko hoku puleʻanga ʻoku ʻikai ʻo ʻeni.” (Sione 18:36) ʻOku taʻefakapotopoto ʻa e akonaki ko ení?
Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsū fekauʻaki mo e ʻikai ke hanga ki he fakamālohí? Ko e tohi The Early Christian Attitude to War ʻokú ne pehē: “ʻI he vakai ki he moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo ʻenau [ngaahi akonaki ʻa Sīsuú] tapui ʻo pehē ʻoku taʻefakalao ʻa e ngāueʻaki kotoa ʻo e fakamālohí mo e fakamamahi ki he niʻihi kehé, ʻoku fakahuʻunga mahino ai [naʻe] taʻefakalao ʻa e kau ki he taú . . . Naʻe muimui ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he lea ʻa Sīsuú pea mahinoʻi ʻa ʻene ngaahi akonaki ke anga-maluú mo e ʻikai fakafepakí ʻi hona ʻuhingá tonu. Naʻa nau fakafekauʻaki vāofi ʻenau lotú mo e melinó; naʻa nau fakahalaiaʻi mālohi ʻa e taú ʻi he lingitoto ʻoku kau ki aí.” He kehe ē ne mei hoko ki he ʻalunga ʻo e hisitōliá kapau ko e faʻahinga kotoa naʻa nau taukaveʻi ko e kau Kalisitiané naʻa nau muimui moʻoni ʻi he akonaki ko ení!
ʻE Lava Ke Ke Maʻu ʻAonga mei he Ngaahi Akonaki Kotoa ʻa Sīsuú
Ko e ngaahi akonaki ʻa Sīsū kuo tau lāulea ki aí ʻoku fakaʻofoʻofa, faingofua pea mālohi. ʻE lava ke maʻu ʻaonga ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he hoko ʻo maheni mo ʻene ngaahi akonakí pea ngāueʻaki iá.a
Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ho feituʻú te nau fiefia ke tokoniʻi koe ke ke sio ki he founga ʻe malava ai ke ke maʻu ʻaonga mei he ngaahi akonaki fakapotopoto taha kuo faifai ange pea leaʻaki ʻe ha tangata. ʻOku mau fakaafeʻi loto-māfana koe ke ke fetuʻutaki kia kinautolu pe tohi ki he tuʻasila ʻi he peesi 2 ʻo e makasini ko ení.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha lāulea hokohoko ki he ngaahi akonaki kotoa ʻa Sīsuú, sio ki he Moʻungaʻi Tangata Lahi Taha Kuo Moʻui Maí, pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
“ʻOku fafanga kinautolu ʻe hoʻomou Tamai Fakalangi”
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú ʻe lava ke ne tākiekina lelei ʻa hoʻo moʻuí