Ko e Ngaahi Fetalanoaʻaki Fakalaumālié ʻOku Fakatupu Langa Hake
“Ke oua naa haʻu ha talanoa uli mei ho mou gutu, ka koia oku lelei o aoga ke laga aki hake, koeuhi ke tubu ai ae tokoni ki he kau fanogo.”—Efeso 4:29, PM.
1, 2. (a) ʻOku mahuʻinga fēfē ʻa e lea fakaetangatá? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e holi ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová ke ngāueʻaki honau ʻeleló?
“KO E lea fakaetangatá ko ha fakalilolilo ia; ko ha meʻaʻofa fakaʻotua ia, ko ha mana.” Ko e tohi ia ʻa e tangata faʻu-tikisinale ko Ludwig Koehler. Mahalo pē ʻoku tau fakamaʻamaʻaʻi ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga ko eni ʻa e ʻOtuá. (Semisi 1:17) Kae fakakaukau angé ki he toki mahuʻinga ʻa e koloá ʻi heʻene molé ʻi ha hanga ʻe ha pā kālava ʻo kaihaʻasia mei ha taha ʻofeina ʻa e malava ke leaʻaki ha lea mahinó. “Naʻá ma maʻu ha haʻi fakafiefia ʻo e fetuʻutakí,” ko e fakamatala ia ʻa Joan, ʻa ia ko hono husepānití naʻe toki tofanga ʻi ha pā kālava. “Kuó u ongoʻi moʻoni ʻa e taʻemalava ke ma toe fetalanoaʻakí!”
2 Ko e ngaahi fetalanoaʻakí ʻoku malava ke ne haʻi ʻa e ngaahi kaungāmeʻá, fakaleleiʻi ha ngaahi taʻefemahinoʻaki, langa hake ʻa e kau loto-mafasiá, fakaivimālohi ʻa e tuí, pea fakakoloaʻi ha ngaahi moʻui—ka heʻikai ʻaupito hokonoa mai ia. Naʻe pehē ʻe he poto ko Tuʻi Solomoné: “ʻOku ai ha taha ko ʻene faʻa lau ʻoku hange ko e hokohokai ha heleta: ka ko e ʻelelo ʻo e poto ko e meʻa faitoʻo.” (Palovepi 12:18) ʻI he tuʻunga ko e kau sevāniti ʻa Sihová, ʻoku tau fiemaʻu ʻetau ngaahi fetalanoaʻakí ke hoko ko e faitoʻo pea fakatupu langa hake kae ʻikai fakalotomamahi pe holoki hifo. ʻOku tau toe holi foki ke ngāueʻaki hotau ʻeleló ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihova, fakatouʻosi ʻi heʻetau ngāue fakafaifekau ki he kakaí pea mo ʻetau ngaahi fetalanoaʻaki fakaekitautolú. Naʻe hiva ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Oku mau vikiviki i he Otua i he aho kotoa, o fakamalo ki ho huafa o taegata.”—Sāme 44:8, PM.
3, 4. (a) Ko e hā ʻa e palopalema ʻoku tau fehangahangai kotoa mo ia ʻi he fekauʻaki mo ʻetau leá? (e) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻetau leá?
3 “Ko e ʻelelo,” ko e fakatokanga ia ʻa e ākonga ko Sēmisí, “kuo teʻeki mafakalalata ʻe he tangata.” ʻOkú ne fakamanatu mai kia kitautolu: “ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻoku tau humu ai kotoa pe. Toki ai ha tangata ʻoku ʻikai ke humu ʻi he lea, pea ko e tangata haohaoa ia, mo mafai ke ʻai piti ki he sino kotoa.” (Semisi 3:2, 8) ʻOku ʻikai ha taha ʻia kitautolu ʻoku haohaoa. Ko ia ai, neongo ai haʻatau taumuʻa lelei fēfē, ko ʻetau leá ʻoku ʻikai ke ne faʻa langa hake maʻu pē ʻa e niʻihi kehé pe fai ha fakahīkihiki ki hotau Tokotaha-Fakatupú. Ko ia ai, kuo pau ke tau ako ke tokanga ki he meʻa ʻoku tau leaʻakí. ʻIkai ko ia pē, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Neongo ko ha foʻi lea papūnoa ʻa e kakai, ka te nau fakamatala ki ai ʻi he ʻAho Fakamāu: he ko hoʻo ngāhi lea ʻe tautau ki ai hoʻo tonuhia, pea ko hoʻo ngāhi lea ʻe tautau ki ai hoʻo halaia.” (Matiu 12:36, 37) ʻIo, ʻe tukuakiʻi kitautolu ʻe he ʻOtua moʻoní ki heʻetau ngaahi leá.
4 Ko e taha ʻo e ngaahi founga lelei taha ke fakaʻehiʻehi ai mei he lea fakatupu maumaú ko e fakatupulekina ʻa e tōʻongaʻaki ʻo e kau ʻi he ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālié. Ko e kupu ko ení ʻe lāulea ia ki he founga ʻe lava ai ke tau fai iá, ko e faʻahinga tuʻunga-lea ʻe lava ke tau talanoa ki aí, pea mo e ngaahi ʻaonga ʻe lava ke tau maʻu mei he lea fakatupu langa haké.
Tokanga ki he Lotó
5. ʻOku anga-fēfē ʻa e fakahoko ʻe he lotó ha ngafa tefito ʻi hono pouaki ha ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa hake?
5 ʻI he fakatupulekina ʻa e tōʻongaʻaki ʻo e kau ʻi he ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa haké, kuo pau ke tau tomuʻa ʻiloʻi ko ʻetau leá ʻoku tapua atu ai ʻa e meʻa ʻoku ʻi hotau lotó. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e talanoa ʻa e ngutu ʻoku mei he meʻa ʻi he loto ʻoku hulu atu.” (Mātiu 12:34) Ke mahino angé, ʻoku tau saiʻia ke talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga kia kitautolú. ʻOku fiemaʻu leva, ke tau ʻeke kia kitautolu: ‘Ko e hā ʻoku fakaeʻa ʻe heʻeku ngaahi fetalanoaʻakí fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo hoku lotó? ʻI he taimi ʻoku ou ʻi hoku fāmilí aí pe kaungātuí, ʻoku fakatefito ʻeku talanoá ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié pe ʻoku fakamamafa maʻu pē ia ʻi he sipotí, valá, faivá, meʻakaí, ko ʻeku fakatau fakamuimui tahá, pe ngaahi meʻa maumau taimi ʻe niʻihi?’ Mahalo ʻi ha taʻeʻilo, kuo hoko ai ʻetau moʻuí mo ʻetau fakakaukaú ʻo vilo takai holo pē ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai loko mahuʻingá. Ko e feʻunuʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau fakamuʻomuʻá ʻe fakaleleiʻi ai ʻetau ngaahi fetalanoaʻakí pea pehē ki heʻetau moʻuí.—Filipai 1:10.
6. Ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻoku fakahoko ʻe he fakalaulaulotó ʻi heʻetau ngaahi fetalanoaʻakí?
6 Ko e fakalaulauloto mohu taumuʻá ko ha toe founga ia ʻe taha ke fakaleleiʻi ai ʻa e tuʻunga ʻo e meʻa ʻoku tau leaʻakí. Kapau te tau fai ʻiloʻilo pau ha feinga ke fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakalaumālié, te tau ʻilo ai ʻoku fakanatula pē ʻetau kau ʻi he fetalanoaʻaki fakalaumālié. Naʻe sio ʻa Tēvita ki he fehokotaki ko ení. Naʻá ne hiva: “ʻE Sihova, ke hoko lelei ki ho ʻao ʻa e ngaahi lea ʻa hoku ngutu ni, mo e fakakaukau ʻa hoku loto.” (Sāme 19:14) Pea naʻe pehē ʻe he tokotaha-tohi-saame ko ʻĒsafé: “Pea u fakakaukau ki hoʻo fai kotoa pe [ʻa e ʻOtuá], ʻo fakalaulauloto ki hoʻo ngaahi ngaue.” (Sāme 77:12) Ko ha loto mo ha ʻatamai ʻoku tokanga lahi fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻe fonu mahuohua fakanatula ia ʻi he lea fakahīkihikí. Naʻe ʻikai lava ke taʻotaʻofi ʻe Selemaia ia mei he lea fekauʻaki mo e ngaahi meʻa kuo akoʻi kiate ia ʻe Sihová. (Selemaia 20:9) Ko ia ʻe lava ke pehē pē kia kitautolu kapau ʻoku tau fakalaulauloto maʻu pē ki he ngaahi meʻa fakalaumālié.—1 Timote 4:15.
7, 8. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga-lea ʻoku lelei ki he ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa haké?
7 Ko hono maʻu ko ia ha founga-tuʻumaʻu lelei fakalaumālié ʻoku ʻomai ai kia kitautolu ha ngaahi tuʻunga-lea lahi ki ha ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa hake. (Filipai 3:16) Ko e ngaahi ʻasemipilī, ngaahi fakataha-lahi, ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá, ngaahi tohi lolotongá, pea mo e konga Tohitapu fakaʻahó mo e ngaahi fakamatala kuo pulusí ʻoku nau tokonaki kotoa mai kia kitautolu ʻa e ngaahi maka-koloa fakalaumālie ʻe lava ke tau vahevahe atu. (Mātiu 13:52) Pea ko ha meʻa fakaueʻiloto fakalaumālie moʻoni ē ʻe lava ke hokosia mei heʻetau ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané!
8 Naʻe toʻoa ʻa Tuʻi Solomone ʻi he lahi ʻo e ngaahi ʻakau kehekehe, fanga manu, fanga manupuna, mo e ika naʻá ne sio ki ai ʻi ʻIsilelí. (1 Tuʻi 4:33) Naʻá ne fiefia ʻi he talanoa fekauʻaki mo e ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa e ʻOtuá. ʻE lava ke tau fai ʻa e meʻa tatau. ʻOku fiefia ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová ke talanoa fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga kehekehe, ka ko e ngaahi tuʻunga-lea fakalaumālié ʻoku faʻa hoko ia ko e fungani ʻi he fetalanoaʻaki ʻa e kakai ʻoku hehema fakalaumālié.—1 Kolinito 2:13.
“Ko e Ngaahi Meʻa Ia Ke Mou Tokanga ki Ai”
9. Ko e hā ʻa e ekinaki naʻe ʻoatu ʻe Paula ki he kau Filipaí?
9 Pe ko e hā pē ha faʻahinga tuʻunga-lea, ko ʻetau ngaahi fetalanoaʻakí te ne langa hake ʻa e niʻihi kehé kapau ʻoku nau piki maʻu ki he ekinaki ko ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he fakatahaʻanga ʻi Filipaí. Naʻá ne tohi: “ʻIlonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku moʻoni, ʻilonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tāu, ʻilonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu, ʻilonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku maʻa, ʻilonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fakaʻofoʻofa, ʻilonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ongoongolelei, ʻio, ka ai ha ʻulungaanga lelei, pea ka ai ha meʻa ʻoku fakamaloʻia, ko e ngaahi meʻa ia ke mou tokanga ki ai.” (Filipai 4:8) Ko e ngaahi meʻa ʻoku lave ki ai ʻa Paulá ʻoku mātuʻaki mahuʻinga he ʻokú ne pehē “ko e ngaahi meʻa ia ke mou tokanga ki ai.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku totonu ke tau fakafonu hotau ʻatamaí mo hotau lotó ʻaki kinautolu. Ko ia tau sio angé pe ʻe lava fēfē ʻe he tokanga ki he ngaahi meʻa taki taha ko eni ʻe valu naʻe lave ki ai ʻa Paulá ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau ngaahi fetalanoaʻakí.
10. ʻE lava fēfē ke fakakau ʻi heʻetau ngaahi fetalanoaʻakí ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku moʻoní?
10 Ko e meʻa ko ia ʻoku moʻoní ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he fakamatala pē ʻoku tonu pea ʻikai ke loí. ʻOku lave ia ki ha meʻa ʻoku totonu mo alafalalaʻanga, hangē ko e moʻoni ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻoku tau talanoa ai ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e ngaahi moʻoni ko ia ʻo e Tohitapú naʻe maongo kia kitautolú, ngaahi malanga pe ngaahi lea naʻá ne langa hake kitautolú, pe faleʻi Fakatohitapu naʻá ne tokoniʻi kitautolú, ʻoku tau tokanga ai ki he ngaahi meʻa ʻoku moʻoní. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku tau talitekeʻi ʻa e “lau ko e ʻIlo-loloto, ka ko e lauhala,” ʻa ia ʻokú ne ʻomai pē ha fakangalingali ʻo e moʻoní. (1 Timote 6:20) Pea ʻoku tau fakaʻehiʻehi mei hono ʻave holo ʻo e laú pe fakamatalaʻi ha meʻa taʻepau naʻe hokosia ʻa ia ʻe ʻikai lava ke fakapapauʻi.
11. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa taau ʻe lava ke fakakau ʻi heʻetau fetalanoaʻakí?
11 Ko e ngaahi meʻa ʻoku tāú ko e ngaahi kaveinga ia ʻoku fakangeingeia mo mahuʻinga, ʻikai ke maʻamaʻa mo taʻemahuʻinga. ʻOku kau ki ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga fekauʻaki mo ʻetau ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané, ko e ngaahi taimi faingataʻa ʻoku tau moʻui aí, pea mo e fiemaʻu kia kitautolu ke tauhi maʻu ha ʻulungaanga leleí. ʻI he taimi ʻoku tau lāulea ai ki he ngaahi meʻa taau peheé, ʻoku tau fakaivimālohiʻi ai ʻetau fakapapau ko ia ke hanganaki ʻāʻā fakalaumālié, ʻo tauhi maʻu ʻetau anga-tonú, pea hokohoko atu hono malangaʻi ʻo e ongoongo leleí. Ko e moʻoni, ko e ngaahi hokosia mahuʻinga ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi meʻa lolotonga ko ia ʻokú ne fakamanatu kia kitautolu ʻoku tau lolotonga moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻoku ʻomai ai ha fakamatala kehekehe ki ha ngaahi fetalanoaʻaki fakaueʻiloto.—Ngāue 14:27; 2 Timote 3:1-5.
12. ʻI he vakai ki he akonaki ʻa Paula ke fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻoku totonu mo maʻá, ko e hā ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi mei aí?
12 Ko e foʻilea totonú ʻoku ʻuhinga ia ko e tonu ʻi he vakai ʻa e ʻOtuá—ʻo aʻusia ʻene ngaahi tuʻungá. Ko e maʻá ʻokú ne ʻomi ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e maʻa ʻi he fakakaukau mo e ʻulungaanga. Ko e laukovi loí, tūkuhua koví, pe lea heliaki fakalieliá ʻoku ʻikai tonu ke ngāueʻaki ia ʻi heʻetau fetalanoaʻakí. (Efeso 5:1 [Efeso 5:3, PM]; Kolose 3:8) ʻI he ngāueʻangá pe ʻi he ʻapiakó, ʻoku mavahe fakapotopoto ʻa e kau Kalisitiané ʻi he taimi ʻoku hema ai ʻa e ngaahi fetalanoaʻakí ki he faʻahinga lea ko ení.
13. ʻOmi ha ngaahi fakatātā ʻo e ngaahi fetalanoaʻaki ʻoku fakatefito ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fakaʻofoʻofa mo ongoongo leleí.
13 ʻI he fokotuʻu mai ʻe Paula ke fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻoku fakaʻofoʻofá, ko ʻene lave ia ki he ngaahi meʻa ʻoku fakafiefia mo fakamānako pe ko e meʻa ʻokú ne fakaʻaiʻai ʻa e ʻofá, ʻo kehe ia mei he ngaahi meʻa ʻokú ne langaʻi ʻa e tāufehiʻa, ʻita, pe fekīhiaki. Ko e ngaahi meʻa ʻoku ongoongo leleí ko e lave ia ki ha fakamatala ʻoku fakavīkiviki pe līpooti lelei. Ko e ngaahi līpooti lelei peheé ʻe kau ki ai ʻa e ngaahi talanoa ki he moʻui ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faitōnungá, ʻa ia ʻoku hā maʻu pē ʻi he ngaahi makasini Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake! Ko e hā ʻoku ʻikai ke ke fevahevaheʻaki ai mo e niʻihi kehé ʻa e anga hoʻo ongoʻí ʻi he hili pē haʻo lau ʻa e ngaahi kupu fakatuimālohi ko ení? Pea ko e meʻa fakalototoʻa moʻoni ē ke fanongo ki he ngaahi lavameʻa fakalaumālie ʻa e niʻihi kehé! Ko e ngaahi fetalanoaʻaki peheé te ne langa hake ʻa e ʻofá mo e fāʻūtahá ʻi he fakatahaʻangá.
14. (a) Ko e hā ʻoku fiemaʻu meiate kitautolu ʻi hono fakahāhā ʻo e ʻulungaanga leleí? (e) ʻE lava fēfē ke fakakau ʻi heʻetau leá ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fakamālōʻiá?
14 ʻOku lea ʻa Paula fekauʻaki mo e “ʻulungaanga lelei.” Ko e ʻulungaanga leleí ko e lave ia ki he tuʻunga lelei pe lelei ʻaupito fakaeʻulungaanga. Kuo pau ke tau tokanga ke hanga ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ʻo tataki hotau loungutú pea ke ʻoua naʻa afe ia mei he meʻa ʻoku totonu, maʻa, mo ʻulungaanga leleí. Ko e fakamālōʻiá ʻoku ʻuhinga ia ko e “fakaongoongoleleiʻi.” Kapau ʻokú ke fanongo ʻi ha malanga lelei pe fakatokangaʻi ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e faitōnunga ʻi he fakatahaʻangá, lea fekauʻaki mo ia—tatau pē ki he tokotaha ʻoku kau ki aí pea mo e niʻihi kehé. ʻOku faʻa fakahīkihikiʻi maʻu pē ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo hono kaungālotú. (Loma 16:12; Filipai 2:19-22; Filimone 4-7) Pea ko e moʻoni, ko e ngaahi ngāue ʻa hotau Tokotaha-fakatupú ʻoku taau moʻoni ke fakamālōʻia. ʻOku tau maʻu ai ha ngaahi kaveinga lahi ʻaupito ki he fetalanoaʻaki fakatupu langa haké.—Palovepi 6:6-8; 20:12; 26:2.
Kau ʻi he Ngaahi Fetalanoaʻaki Fakatupu Langa Haké
15. Ko e hā ʻa e fekau Fakatohitapu ʻoku fakafatongiaʻaki ai ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau fai ha fetalanoaʻaki mohu ʻuhinga mo ʻenau fānaú?
15 ʻOku pehē ʻe he Teutalonome 6:6, 7: “Ko e ngaahi foʻi folofola ko ʻeni ʻoku ou kouna atu he ʻaho ni ʻe fuesia ʻe ho loto: pea te ke uhuʻi ki hoʻo fanau, pea te ke lea ki ai ʻi hoʻo nofo ʻi ho fale, pea ʻi hoʻo ʻalu ʻi he hala, pea ʻi hoʻo tokoto hifo, pea ʻi hoʻo tuʻu hake.” ʻOku hā mahino, ko e fekau ko ení ʻoku fiemaʻu ai ki he ngaahi mātuʻá ke nau fai ha ngaahi fetalanoaʻaki mohu ʻuhinga mo fakalaumālie mo ʻenau fānaú.
16, 17. Ko e hā ʻoku lava ke ako ʻe he ngaahi mātuʻa Kalisitiané mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihova mo ʻĒpalahamé?
16 ʻE lava ke tau sioloto atu ki he ngaahi fetalanoaʻaki lōloa kuo pau pē naʻe fai ʻe Sīsū mo ʻene Tamai fakahēvaní ʻi he taimi naʻá na lāulea ai ki heʻene vāhenga-ngāue fakaemāmaní. “Ko e Tamai naʻa ne fekau mai au, naʻe fai mai ʻe ia hoku tuʻutuʻuni ki he meʻa te u tala mo e lea te u fai,” ko e tala ia ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá. (Sione 12:49; Teutalonome 18:18) Ko e pēteliake ko ʻĒpalahamé ʻoku pau pē naʻá ne fakamoleki ha ngaahi houa lahi ke talanoa ai ki hono foha ko ʻAisaké fekauʻaki mo e anga hono tāpuekina kinautolu mo ʻenau fanga kuí ʻe Sihová. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki peheé naʻá ne tokoniʻi moʻoni fakatouʻosi ʻa Sīsū mo ʻAisake ke na moʻulaloa anga-fakatōkilalo ai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá.—Senesi 22:7-9; Mātiu 26:39.
17 ʻOku pehē foki hono fiemaʻu ʻe heʻetau fānaú ha ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa haké. Kuo pau ke kumi ʻe he ngaahi mātuʻá ha taimi ʻi heʻenau taimi-tēpile femoʻuekiná ke talanoa ai mo ʻenau fānaú. Kapau ʻe malava, ko e hā ʻoku ʻikai ke fokotuʻutuʻu ai ke kai fakataha fakafāmili tuʻo taha pē ā ʻi he ʻaho? ʻI he lolotonga mo e hili ʻa e ngaahi houa kai peheé, ʻe maʻu ai ʻa e ngaahi faingamālie ki ha ngaahi talanoa fakatupu langa hake ʻa ia ʻe lava ke fakamoʻoniʻi ʻoku ʻaonga lahi ki he moʻui lelei fakalaumālie ʻa e fāmilí.
18. Fakamatalaʻi ha hokosia ʻoku fakahā ai ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e fetuʻutaki lelei ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mātuʻá mo e fānaú.
18 Ko Alejandro, ko ha tāimuʻa ia ʻi hono taʻu 20 tupu siʻí, ʻokú ne manatu ki he ngaahi veiveiua naʻá ne tukulotoa ʻi hono taʻu 14. ʻOkú ne fakamatala: “Koeʻuhi ko e tākiekina ʻa e ngaahi kaungāakó mo e kau faiakó, naʻá ku veiveiua ai fekauʻaki mo e ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo e alafalalaʻanga ʻa e Tohitapú. Naʻe fakamoleki ʻe heʻeku ongo mātuʻá ha ngaahi houa lahi ʻi he fakaʻuhinga anga-kātaki mo au. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki ko ení naʻe tokoniʻi ai au ʻo ʻikai ngata pē ʻi hono ikuʻi ʻeku ngaahi veiveiua lolotonga ʻa e vahaʻa taimi faingataʻa ko ení kae pehē foki ki hono fai ha ngaahi fili lelei ʻi heʻeku moʻuí.” Pea ʻoku fēfē he taimí ni? ʻOku hoko atu ʻa Alejandro: “ʻOku ou kei nofo pē ʻi ʻapi. Ka ko e femoʻuekina ʻemau taimi-tēpilé ʻoku ʻai ai ʻo faingataʻa ki heʻeku tangataʻeikí mo au ke ma talanoa fakaekimaua. Ko ia ko kimaua ʻokú ma kai fakataha tuʻo taha ʻi he uike ʻi hono feituʻu ngāueʻangá. ʻOku ou fakamahuʻingaʻi moʻoni ʻa e ngaahi fetalanoaʻaki ko ení.”
19. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai kia kitautolu kotoa ʻa e ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālié?
19 ʻIkai ʻoku tau toe koloaʻaki ʻa e ngaahi faingamālie ke fiefia ai ʻi he ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālie ʻaonga mo hotau kaungātuí? ʻOku maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ko ení ʻi he ngaahi fakatahá, ʻi he malaʻe fakafaifekaú, pea ʻi he ngaahi feohi fakasōsialé mo e lolotonga ʻa e fefonongaʻakí. Naʻe fakatuʻotuʻa atu ʻa Paula ke talanoa mo e kau Kalisitiane ʻi Lomá. “ʻOku ou holi ke feʻiloaki mo kimoutolu,” ko ʻene tohi ia kia kinautolú, “ke ai haʻatau fetokoniʻaki ʻi heʻeku ʻiate kimoutolu, ʻa au ʻaki ʻa e lotu ʻamoutolu, pea ko kimoutolu ʻaki e lotu aʻaku.” (Loma 1:11, 12) “Ko e ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālie mo e kaungā Kalisitiané ʻoku fakahoko ai ha fiemaʻu mahuʻinga,” ko e lau ia ʻa Johannes, ko e tokotaha mātuʻa Kalisitiane. “ʻOku nau fakamāfanaʻi ʻa e lotó mo fakafiemālieʻi ʻa e mafasia fakaʻahó. ʻOku ou kole maʻu pē ki he kau taʻumotuʻá ke nau talanoa mai fekauʻaki mo ʻenau moʻuí pea fekauʻaki mo e meʻa kuo fakamafeia ai kinautolu ke nau nofoʻaki faitōnungá. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, kuó u lea ai ki he tokolahi, pea ko e tokotaha taki taha kuó ne ʻomi ha poto pe fakamaama ʻa ia kuó ne fakakoloaʻi ʻeku moʻuí.”
20. Ko e hā ʻe lava ke tau faí kapau ʻoku tau fetaulaki mo ha taha ʻoku mā?
20 Fēfē kapau ʻoku hā ngali taʻefiefanongo ha taha ia ʻi he taimi ʻokú ke ʻohake ai ha kaveinga fakalaumālié? ʻOua ʻe foʻi. Mahalo ʻe lava ke ke maʻu nai ha faingamālie lelei ange ʻamui. “Koni apele koula ʻi he ainga siliva, ko e lea ia ʻoku tautaungamalie hono leaʻaki,” ko e fakamatala ia ʻa Solomoné. (Palovepi 25:11) Fakahāhā ha mahino ki he faʻahinga ʻoku nau maá. “Ko e tuʻutuʻuni ʻi he loto ʻo e tangata ko e vai tuʻu fufū: ka ko e tama ʻiloʻilo te ne lava ke fusi hake.”a (Palovepi 20:5) Hiliō he meʻa kotoa, ʻoua ʻaupito ʻe ʻai ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e niʻihi kehé ke taʻofi ai koe mei he talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku maongo ki ho lotó.
Ko e Ngaahi Fetalanoaʻaki Fakalaumālié ʻOku ʻAonga Lahi
21, 22. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku tau maʻu mei he kau ko ia ʻi he ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālié?
21 “Ke oua naa haʻu ha talanoa uli mei ho mou gutu,” ko e akonaki ia ʻa Paulá, “ka koia oku lelei o aoga ke laga aki hake, koeuhi ke tubu ai ae tokoni ki he kau fanogo.” (Efeso 4:29, PM; Loma 10:10) ʻE fiemaʻu nai ʻa e feinga mālohi ke afeʻi ʻa e ngaahi fetalanoaʻakí ki he tafaʻaki totonú, ka ko hono ʻaongá ʻoku lahi. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālié ʻoku malava ai ke tau vahevahe atu ʻetau tuí ki he niʻihi kehé pea langa hake ai ʻetau fetokouaʻakí.
22 Ko ia ai, tau ngāueʻaki ʻa e meʻaʻofa ʻo e leá ke hiki hake ʻa e niʻihi kehé pea fakahīkihikiʻi ai ʻa e ʻOtuá. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki peheé ʻe hoko ia ko e matavai ʻo e fakafiemālie kia kitautolu pea mo e fakalototoʻa ki he niʻihi kehé. Hiliō he meʻa kotoa, te nau ʻai ai ʻa e loto ʻo Sihová ke fiefia koeʻuhi ʻokú ne tokanga mai ki heʻetau ngaahi fetalanoaʻakí pea ʻokú ne fiefia ʻi he taimi ʻoku tau ngāueʻaki ai hotau ʻeleló ʻi he founga totonú. (Sāme 139:4; Palovepi 27:11) ʻI he taimi ʻoku fakalaumālie ai ʻetau ngaahi fetalanoaʻakí, ʻe lava moʻoni ai ke tau fakapapauʻi ʻe ʻikai fakangaloʻi kitautolu ʻe Sihova. ʻI he lave ki he faʻahinga ʻoku nau tauhi kia Sihova ʻi hotau ʻahó, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Bea ko kinautolu nae manavahe kia Jihova naa nau toki lea fetokoniaki iate kinautolu: bea nae ogoʻi ia e Jihova, bea ne fanogo ki ai, bea nae tohi i hono ao ae tohi fakamanatu, onautolu nae manavahe kia Jihova, mo nau faa fakalaulauloto ki hono huafa.” (Malakai 3:16, PM; Malakai 4:5) He mahuʻinga moʻoni ē ke hoko ʻetau ngaahi fetalanoaʻakí ʻo langa hake fakalaumālie!
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ngaahi vaitupu ʻe niʻihi ʻi ʻIsileli naʻe loloto ʻaupito. ʻI Kipione, kuo ʻilo ai ʻe he kau keli fakatotoló ha tauhiʻanga vai lahi ʻoku mita ʻe 25 hono lolotó. ʻOku ʻi ai hono ngaahi sitepu, ʻa ia ʻoku malava ai ʻa e kakaí ke hifo ki lalo ke ohu hake ʻa e vaí.
ʻE Fēfē Haʻo Tali?
• Ko e hā ʻoku fakaeʻa ʻe heʻetau ngaahi fetalanoaʻakí ʻo fekauʻaki mo kitautolú?
• Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa fakatupu langa hake ʻe lava ke tau talanoa fekauʻaki mo iá?
• Ko e hā ʻa e ngafa mahuʻinga ʻoku fakahoko ʻe he fetalanoaʻakí ʻi he siakale ʻo e fāmilí pea ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané?
• Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa haké?
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Ko e ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu langa haké ʻoku fakatefito ia ʻi he . . .
“ngaahi meʻa ʻoku moʻoni”
“ngaahi meʻa ʻoku tāu”
“ngaahi meʻa ʻoku fakamaloʻia”
“ngaahi meʻa ʻoku ongoongolelei”
[Maʻuʻanga]
Puha vitiō, Sitālini: U.S. Army photo; Takafi ʻo e tohi Creator, Eagle Nebula: J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko e ngaahi houa kaí ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi faingamālie lelei ʻaupito ke kau ai ʻi he ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālié