LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w94 8/1 p. 27-32
  • ʻAʻeva ʻo Hangē ko ia ʻOku Akoʻi Mai ʻe he ʻOtuá

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻAʻeva ʻo Hangē ko ia ʻOku Akoʻi Mai ʻe he ʻOtuá
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Kuo Akoʻi Mai pea Kuo Maʻu ha ʻAonga
  • ʻOku ʻAonga ʻa e Meʻa ʻOku Akoʻí ki he Ngaahi Memipa ʻo e Fāmilí
  • Fakahinohino Pau
  • Fēfē ʻa e Fehokotaki Fakasino ki Muʻa ʻi he Malí?
    Ngaahi Fehuʻi ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú—Tali ʻOku ʻAonga
  • Ko e Akonaki ʻAonga ki Hotau Taimi Faingataʻá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • Ko e Hā Hano Kovi ʻo e Fehokotaki Fakasino ki Muʻa ʻi he Malí?
    ʻĀ Hake!—2004
  • ʻE Fakaleleiʻi ʻe he Fehokotaki Fakasinó ʻa Homa Vaá?
    ʻĀ Hake!—2010
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
w94 8/1 p. 27-32

ʻAʻeva ʻo Hangē ko ia ʻOku Akoʻi Mai ʻe he ʻOtuá

“Haʻuā, ka tau ʻalu hake ki he moʻunga ʻo Sihova, . . . pea te ne ako kiate kitautolu hano ngaahi ʻalunga, pea te tau fou ʻi hono ngaahi founga.”​—MAIKA 4:2.

1. Fakatatau kia Maika, ko e hā ʻa e meʻa ʻe fai ʻe he ʻOtuá ki heʻene kakaí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí?

NAʻE kikiteʻi ʻe he palōfita ʻa e ʻOtuá ko Maiká ʻo pehē ʻi he “kuonga ʻamui,” ʻa ia ko hotau taimí ia, ʻe fekumi longomoʻui ʻa e kakai tokolahi ki he ʻOtuá, ke lotu kiate ia. Ko e faʻahinga ko ʻení te nau fefakalototoʻaʻaki ʻo pehē: “Haʻuā, ka tau ʻalu hake ki he moʻunga ʻo Sihova, . . .  pea te ne ako kiate kitautolu hano ngaahi ʻalunga, pea te tau fou ʻi hono ngaahi founga.”​—Maika 4:​1, 2.

2, 3. ʻOku fakahoko fēfē ʻi he ʻahó ni ʻa e kikite ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo e kakai kuo nau ʻofa ki he paʻangá?

2 ʻOku malava ke tokoni kiate kitautolu ʻa ʻetau ako ki he 2 Tīmote 3:​1-5 ke tau sio ai ki he ngaahi ola ʻe maʻu ʻi he fakahinohino ʻoku fai mai ʻe he ʻOtuá ʻi he “kuonga fakamui.” ʻI he kupu ki muʻá, naʻa tau kamata ʻaki ʻa hono fakatokangaʻi ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau tali fakamātoato ʻa e fakatokanga ʻa Paula ke ʻoua ʻe hoko ko e faʻahinga ʻoku “ʻofa kiate kinautolu pe.” Naʻe toe tānaki mai ʻe Paula ʻo pehē ʻe toe hoko ʻa e kakai ʻi hotau taimí ko e faʻahinga ʻoku nau “ʻofa ki he paʻanga.”

3 ʻOku ʻikai fie maʻu ki ha toko taha ia ha mataʻitohi mei ha kolisi ʻi he hisitōlia ʻo onopooní ka ne toki maʻu ʻa e mahino ki he feʻunga mālie ʻa e ngaahi lea ko iá ki hotau taimí. ʻIkai kuó ke ʻosi lau hifo ʻo kau ki he faʻahinga ko ʻenau ngāué ʻoku fekauʻaki pē mo e paʻangá mo hono fakahū ia ke maʻu ha tupú mo e kau taki ʻo e ngaahi kautaha pisinisí kuo ʻikai te nau fiemālie pē ʻi hono maʻu ʻa e paʻanga lahi ʻi he taʻu taki taha? Ko e kau ʻofa ko ʻeni ki he paʻangá ʻoku nau hanganaki fie maʻu ke maʻu ʻo toe lahi ange, naʻa mo hono fai ia ʻi ha founga ʻoku taʻe fakalao. Ko e ngaahi lea ʻa Paulá ʻoku toe feʻunga mālie foki ia ki he kakai tokolahi ʻi he ʻahó ni, ʻa ia ʻoku ʻikai te nau koloaʻia, ka ʻoku nau mānumanu tatau tofu pē, pea kuo ʻikai pē ke nau teitei fiemālie. ʻOkú ke ʻilo nai ha kakai tokolahi pehē ʻi ho feituʻú.

4-6. ʻOku tokoniʻi fēfē ʻe he Tohi Tapú ʻa e kau Kalisitiané ke nau fakaʻehiʻehi mei he hoko ko e kau ʻofa ki he paʻangá?

4 Ko e meʻa ko ia naʻe lave ki ai ʻa Paulá ko ha tafaʻaki kalofingataʻa ia ʻo e ʻulungāanga fakaetangatá? ʻOku ʻikai ke pehē fakatatau ki he Toko Taha Faʻu-Tohi ʻo e Tohi Tapú, ʻa ia kuo fuoloa ʻa ʻene fokotuʻu ʻa e moʻoni ko ʻení: “He ko e ʻofa ki he paʻanga ko e aka ʻoku tupu mei ai ʻa e ngaahi kovi kotoa pe, pea ko e niʻihi ʻi heʻenau ala ki he meʻa ko ia kuo nau hē mei he lotu, pea kuo nau hokohokaʻi ʻaki ʻa kinautolu ʻa e ngaahi mamahi lahi.” Fakatokangaʻi, naʻe ʻikai ke pehē ʻe he ʻOtuá ia, ‘Ko e paʻangá ko e aka ia ʻoku tupu mei ai ʻa e ngaahi meʻa kovi kotoa pē.’ Naʻá ne pehē ʻoku fakatupunga ia ʻe he “ʻofa ki he paʻanga.”​—1 Tīmote 6:10.

5 ʻOku fakatupu tokanga ʻa hono fakahā ʻe he potutohi ʻo e ngaahi lea ʻa Paulá ko e moʻoni naʻe ʻi ai ʻa e kau Kalisitiane lelei ʻe niʻihi ʻi he ʻuluaki senitulí naʻa nau koloaʻia ʻi he ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu lolotonga ko iá, tatau ai pē pe naʻa nau maʻu ia ʻi he tukufakaholó pe naʻa nau ngāue ke maʻu ia. (1 Tīmote 6:17) Ko ia ai, ʻoku totonu ke mahino, tatau ai pē pe ʻoku fēfē ʻa hotau tuʻunga fakapaʻangá, kuo fakatokanga mai kiate kitautolu ʻa e Tohi Tapú ʻo kau ki he fakatuʻutāmaki ʻo e hoko ko e toko taha ʻofa ki he paʻangá. ʻOku fakahā mai ʻe he Tohi Tapú ha toe fakahinohino ʻo fekauʻaki mo e fakaʻehiʻehi mei he mele ʻoku faʻa ʻasi mo fakatupu-lotomamahi ko ʻení? Ko hono moʻoní ʻokú ne fakahā mai ʻa e meʻa pehē, ʻo hangē ko ia ʻoku hā ʻi he Malanga ʻa Sīsū ʻi he Moʻungá. ʻOku ongoongoa ʻi māmani lahi ʻa e poto ʻoku hā mei aí. Ko e fakatātaá, fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻi he Mātiu 6:​26-33.

6 ʻOku hangē ko ia kuo hiki ʻi he Luke 12:​15-21, naʻe lea ʻa Sīsū ʻo kau ki ha tangata koloaʻia naʻá ne feinga maʻu pē ke tānaki ke lahi ange ʻa ʻene koloá ka naʻe fakafokifā pē ʻa ʻene maté. Ko e hā naʻe taumuʻa ʻaki ʻe Sīsuú? Naʻá ne pehē: “Mou ʻā, ʻo leʻohi kimoutolu telia ʻa e ngaahi manumanu: he neongo oku fuʻu lahi ʻa e koloa ʻa ha taha, ka ʻoku ʻikai hoko ai ʻo tautau ʻene moʻui ki heʻene ngaʻotoʻota.” Fakataha mo e akonaki peheé ʻoku fakahalaiaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e fakapikopikó pea fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue faitotonú. (1 Tesalonaika 4:​11, 12) Ko ha niʻihi nai te nau loto-kehe ʻo nau pehē ko e ngaahi akonaki ko ʻení ʻoku ʻikai ke ʻaonga ia ki hotau taimí​—ka ʻoku ʻaonga ia, pea ʻoku nau lavameʻa.

Kuo Akoʻi Mai pea Kuo Maʻu ha ʻAonga

7. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku tau maʻu ke falala pau ai ʻe malava ke tau lavameʻa ʻi hono ngāueʻaki ʻa e enginaki ʻa e Tohi Tapú ʻo fekauʻaki mo e ngaahi koloá?

7 ʻI he ngaahi fonua lahi, ʻoku malava ke ke maʻu ai ʻa e ngaahi fakatātā moʻoni ʻo fekauʻaki mo e moʻui ʻa e kau tangata mo e kau fefine mei he tuʻunga kotoa pē ʻo e anga ʻo e nofo ʻa e kakaí mo e tuʻunga fakaʻikonōmiká kuo nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e paʻangá. Kuo nau maʻu mo honau ngaahi fāmilí ʻa e ʻaonga mei ai, ʻo hangē ko ia ʻoku sio ki ai ʻa e faʻahinga ʻoku ʻikai ko ha kau Fakamoʻoní. ʻOku hangē ko ʻení, ʻi he tohi ko e Religious Movements in Contemporary America, mei he toko taha fai pulusi maʻá e ʻUnivesiti ko Princeton, naʻe tohi ʻe ha toko taha ako saienisi ki he faʻahinga mo e anga ʻo e tangatá: “ʻI he ngaahi tohi kuo pulusi [ʻa e kau Fakamoʻoní] pea mo e ngaahi malanga ʻi he fakatahaʻangá kuo fakamanatu ai kiate kinautolu ke ʻoua te nau fakafalala ki ha ngaahi meʻalele foʻou, ngaahi vala ʻoku lahi hono mahuʻingá pe ko ʻenau founga moʻui tuʻumālié. ʻI he taimi tatau pē ʻoku totonu ke ngāue faitotonu ʻe ha Fakamoʻoni ʻi he ʻaho taki taha ki he toko taha ʻokú ne ngāue ki aí [pea ʻoku totonu ke] mātuʻaki tokanga ke faitotonu pē ia . . . Ko e ngaahi ʻulungāanga peheé ʻokú ne ʻai ha tangata ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻane ngaahi pōtoʻi ngāue ke hoko ko e toko taha ngāue ʻoku fie maʻu, pea ko ha kau Fakamoʻoni ʻe niʻihi ʻi Filatelifia Fakatokelau [U.S.A] kuo nau aʻu hake ki ha ngaahi tuʻunga ʻoku lahi ai ʻa e fatongia he ngāué ke fakahoko.” ʻOku hā mahino, ko e kakai kuo nau tali ʻa e meʻa ko ia kuo akoʻi mai ʻe he ʻOtuá ʻo fakafou mai ʻi heʻene Folofolá kuo fai ai ha fakatokanga kiate kinautolu ʻo kau ki he ngaahi anga ʻo e fakakaukau ʻoku nau ʻai ke toe faingataʻa ange ke matuʻuaki ʻa e ngaahi tuʻunga lolotongá. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi meʻa kuo nau hokosiá ʻoku iku ʻa e meʻa kuo akoʻi mei he Tohi Tapú ki ha moʻui lelei mo fiefia ange.

8. Ko e hā ʻoku malava ai ke fakafehokotaki ʻa e “fielahi,” “angataʻetokaʻi” mo e “lea fieʻotua,” pea ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea ko ʻení ʻe tolu?

8 ʻOku malava ke tau fakafehokotaki ʻa e ngaahi meʻa ʻe tolu ʻoku hoko mai ʻi he fakahokohoko ʻa Paulá. ʻI he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻe hoko ʻa e kakaí ko e faʻahinga “te nau fielahi, te nau angataʻetokaʻi, te nau lea fieʻotua.” Ko e ngaahi anga ʻe tolu ko ʻení ʻoku ʻikai te nau tatau, ka ʻoku nau fekauʻaki kotoa pē ki he loto-mahikihikí. Ko e ʻuluakí ko e “fielahi.” ʻOku pehē ʻe ha tikisinale ko e ʻuhinga tefito ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ki he foʻi leá ni ko e: “‘Ko ha toko taha ʻokú ne ʻai ʻe ia ia ke mahulu atu ʻi he meʻa ʻoku totonú,’ pe ‘talaʻofa ia ʻo lahi ange ʻi he meʻa ʻokú ne malava ke faí.’” ʻOku malava ke mahino kiate koe ʻa e ʻuhinga ʻoku ngāueʻaki ai ʻi he ngaahi Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻa e foʻi lea ko e “pōlepole.” ʻOku hoko mai ʻa e “angataʻetokaʻi” pe ko hono fakatufunga leá ko e “hā lelei hake.” Fakaʻosí, ko e “lea fieʻotua.” ʻOku fakakaukau ʻa e niʻihi ko kinautolu ʻoku lea-fieʻotuá ʻoku nau lea taʻe fakaʻapaʻapa ʻo kau ki he ʻOtuá, ka ʻoku fakakau ki he ʻuhinga tefito ʻo e foʻi leá ʻa e lea fakatupu-kovi, lauʻikoviʻi pe leakoviʻi ʻa e kakaí. Ko ia ʻoku lave ʻa Paula ki he lea kovi ʻoku fai fakahangatonu ki he ʻOtuá mo e tangatá fakatouʻosi.

9. ʻI hono kehe ʻaupito mei he ngaahi anga ʻo e fakakaukau ʻoku eʻa lahi mo fakatupu maumaú, ko e hā ʻa e ngaahi anga ʻo e fakakaukau ʻoku fakalototoʻaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ke fakatupulekina ʻe he kakaí?

9 ʻOku fēfē ʻa hoʻo ongoʻí ʻi hoʻo ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻoku feʻunga mālie mo e fakamatala ʻa Paulá, tatau ai pē pe ko e kaungāngāue, kaungāako, pe ngaahi kāinga? ʻOkú ne ʻai ke toe faingofua ange ai ʻa hoʻo moʻuí? Pe ʻoku fakafihiʻi ʻa hoʻo moʻuí ʻe he kakai peheé, ʻo ʻai ia ke faingataʻa ange ai kiate koe ke fekuki mo hotau taimí? Ka, ʻoku akoʻi kitautolu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi anga ʻo e fakakaukau ko ʻení, ʻo fakahā mai ʻa e fakahinohino ʻo hangē ko ia ʻoku hā ʻi he 1 Kolinitō 4:7; Kolose 3:​12, 13; mo ʻEfesō 4:29.

10. Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku maʻu ʻa e ʻaonga ʻe he kakai ʻa Sihová mei heʻenau tali ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku akoʻi mei he Tohi Tapú?

10 Neongo ʻoku taʻe haohaoa ʻa e kau Kalisitiané, ka ko ʻenau ngāueʻaki ʻa e fakahinohino lelei ko ʻení ʻoku tokoni lahi ʻaupito ia kiate kinautolu ʻi he taimi tauhaʻa ko ʻení. Ko e makasini faka-ʻĪtali ko e La Civiltà Cattolica naʻe pehē ai ko e taha ʻo e ʻuhinga ʻoku hanganaki tupulaki ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová “he ʻoku fakahoko mai ʻe he kautahá ki hono kau memipá ha ngaahi ʻulungāanga tonu matematē mo mālohi ʻoku fakaʻilongaʻi ai kinautolu.” Ka ʻi hono ngāueʻaki ʻa e “ngaahi ʻulungāanga mālohi ʻoku fakaʻilongaʻi ai kinautolú,” naʻe ʻuhinga ʻa e toko taha naʻá ne fai ʻa e tohí ki he faʻahinga ʻoku ‘fielahi, angataʻetokaʻi, lea-fieʻotua’? ʻI hono kehe ʻaupitó, naʻe fakatokangaʻi ʻe he makasini ko ení ʻo pehē ko e kautahá ʻokú ne “fakahoko mai ki hono kau memipá ha ngaahi ʻulungāanga tonu matematē mo mālohi ʻoku fakaʻilongaʻi ai kinautolu, pea ko e feituʻu ia ʻa ia ʻoku talitali lelei ai kinautolu ʻaki ʻa e māfana mo e ongoʻi fetokouaʻaki mo e uouangataha.” ʻIkai ʻoku hā mahino ko e ngaahi meʻa kuo akoʻi ki he kau Fakamoʻoní kuo tokoni ia kiate kinautolu?

ʻOku ʻAonga ʻa e Meʻa ʻOku Akoʻí ki he Ngaahi Memipa ʻo e Fāmilí

11, 12. Ko e hā naʻe fakahaaʻi tonu matematē ʻe Paula ko e tuʻunga ia ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fāmili lahi?

11 Te tau fakatahaʻi nai ʻa e ngaahi meʻa ʻe fā ʻoku hoko maí, ʻa ia ʻoku ʻi ai honau felāveʻi. Naʻe kikiteʻi ʻe Paula ʻo pehē ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ko e tokolahi te nau “talangataʻa ki he matuʻa; ko e kau taʻehounga, ko e kau angataʻemolumalu, ko e kau taeʻofa-ki-hoʻota.” ʻOkú ke ʻiloʻi ʻa e ua ʻi he ngaahi mele ko ʻení​—ko e taʻehoungá mo e anga-taʻemolumalú​—ʻokú na mafolalahia ʻaupito. Ka ʻoku lava ke tau ʻilo ʻa e ʻuhinga naʻe fokotuʻu ai ʻe Paula kinaua ʻi he vahaʻa ʻo e “talangataʻa ki he matuʻa” mo e “taeʻofa-ki-hoʻota.” Ko e meʻa ʻe fā ko ʻení ʻoku nau fekauʻaki.

12 ʻOku meimei ko ha taha pē ʻoku faʻa fakatokanga meʻa, kei talavou pe taʻumotuʻa, ʻoku pau te ne fakahā ko e moʻoni kuo mafolalahia ʻaupito ʻa e talangataʻa ki he mātuʻá, pea fakaʻau ke kovi ange. ʻOku lāunga ʻa e ngaahi mātuʻa tokolahi ʻo pehē ʻoku hangē ʻoku ʻikai ke houngaʻia ʻa e toʻu tupú ki he meʻa hono kotoa pē kuo fai maʻanautolú. ʻOku lea fakafepaki ʻa e kau talavou tokolahi ia ʻo pehē ko ʻenau ngaahi mātuʻá ʻoku ʻikai te nau mateaki moʻoni ange kiate kinautolu (pe ki he fāmilí fakalūkufua) he ʻoku nau femoʻuekina pē kinautolu ia ʻi heʻenau ngaahi ngāue, ngaahi meʻa fakafiefia pe femoʻuekina kiate kinautolu pē. ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe feinga ke vakaiʻi pe ko e foʻui koā ʻo hai, vakai ange ki he ngaahi nunuʻá. Ko e fevahaʻaʻaki ʻa e kakai lalahí mo e kau talavoú ʻoku faʻa iku ai ki he kau talavoú ke nau fokotuʻu ʻa ʻenau tuʻunga ʻa kinautolu pē ki he ʻulungāanga leleí, pe ko e ʻulungāanga taʻe taaú. Ko e hā ʻa hono nunuʻá? Kuo fuʻu tokolahi ʻaupito ai ʻa e kau finemui kuo feitama, ngaahi fakatōtama, mo e ngaahi mahaki ʻoku pipihi ʻo fakafou ʻi he fehokotaki fakasinó. ʻOku faʻa hoko ʻa e ʻikai ke ʻi ai ʻa e ʻofa ki hoʻotá ʻi he ʻapí ʻo iku atu ai ki he fakamālohi. ʻOku malava ke ke lave nai ki ha ngaahi fakatātā pehē mei ho feituʻú, ʻo fakamoʻoniʻi ko e ʻofa ki hoʻotá kuo vave ʻene mole atu ia.

13, 14. (a) ʻI he fakaʻau ke kovi ange ʻa e tuʻunga ʻo e ngaahi fāmili lahi, ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fai ha tokanga ki he Tohi Tapú? (e) Ko e hā ʻa e faʻahinga faleʻi fakapotopoto ʻoku fai mai ʻe he ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e moʻui fakafāmilí?

13 ʻOku fakamahino nai ʻe he meʻá ni ʻa e ʻuhinga ʻoku lahi mo toe lahi ange ai ʻa e kakai ʻoku nau fepaki mo e faʻahinga naʻe hā ngalingali ʻi ha taimi ki muʻa ko honau kāinga kinautolu, ko honau haʻa, matakali pe ko honau faʻahinga. Kae kehe, ʻoua naʻa ngalo, ʻoku ʻikai te tau langaʻi hake ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení ke fakamamafaʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki taʻe pau ʻo e moʻui ʻi he ʻaho ní. Ko e ongo meʻa tefito ʻoku tau fie ʻilo ki aí ko e: ʻOku malava ke tokoni kiate kitautolu ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú ke tau fakaʻehiʻehi ai mei heʻetau moʻua ʻi he ngaahi mele naʻe fakahokohoko ʻe Paulá, pea te tau maʻu ha ʻaonga mei hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻetau moʻuí? Ko e talí ʻoku malava ke ʻio, ʻo hangē ko ia kuo hā mahino ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe fā ʻi he fakahokohoko ʻa Paulá.

14 Ko e fakamatala fakalūkufua ʻoku tonu ke faí: ʻOku ʻikai pē ke ʻi ai ha akonaki ʻoku lelei ange ʻi he akonaki mei he Tohi Tapú ke maʻu ai ʻa e moʻui fakafāmili ʻoku fakatupu-lotofiefia pea mo lavameʻa leleí. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻeni ʻe he fakatātā ʻe niʻihi ʻo kau ki he akonaki ʻa e Tohi Tapú ʻa ia ʻoku malava ke tokoni ki he ngaahi memipa ʻo e fāmilí ʻo ʻikai ngata pē ʻi he fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tauhelé ka ke lavameʻa foki. ʻOku fakatātaaʻi lelei ia ʻi he Kolose 3:​18-21, neongo ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi konga Tohi Tapu lahi kehe ʻoku fakaʻofoʻofa mo ʻaonga ʻoku fakataumuʻa pē ia ki he ngaahi husepānití, ngaahi uaifí mo e fānaú. ʻOku lavameʻa ʻa e meʻa ko ʻeni kuo akoʻi maí ʻi hotau ʻahó ni. ʻOku moʻoni, naʻa mo e ngaahi fāmili ʻo e kau Kalisitiane moʻoní, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi haʻahaʻa mo e ngaahi tuʻunga faingataʻa. Ka, ko e ngaahi ola fakalūkufuá ʻoku nau fakamoʻoniʻi ko e Tohi Tapú ʻokú ne tokonaki mai ʻa e ngaahi akonaki ʻoku tokoni ʻaupito ia ki he ngaahi fāmilí.

15, 16. Ko e hā ʻa e tuʻunga naʻe ʻilo ʻe ha toko taha fekumi ʻo kau ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Semipia?

15 Ko ha fefine fekumi mei he ʻUnivesiti ko Lethbridge, ʻi Kānata, naʻá ne ako ki he anga ʻo e nofo ʻa e kakaí ʻi Semipia ʻi he taʻu ʻe taha mo e konga. Naʻá ne fakaʻosi ʻaki: “ʻOku lavameʻa lahi ange ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ngaahi memipa ʻo e ngaahi siasi kehé ʻi hono tauhi maʻu ʻa e ngaahi nofo malí ke tuʻu fakamakatuʻu. . . . ʻOku hā mei heʻenau lavameʻá ʻa e liliu ʻa e vahaʻangatae ʻo e husepānití mo e uaifí, ʻa ia ʻi heʻena ngaahi feinga ʻi he meʻa foʻou kuó na toki ʻiló ʻa ia ʻoku ʻikai ke hā mei ai ʻoku fakatuʻutāmakí pea mo ʻena ngāue fakatahá, kuo hoko ʻo na ʻilo ai ʻi heʻena fefaiʻakí te na fai ha fakamatala ki ha taki foʻou, ko e ʻOtuá. . . . Kuo akoʻi ʻa e husepāniti ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ne matuʻotuʻa ʻi hono fua ʻa e fatongia ki he lelei ʻa hono uaifí mo e fānaú. . . . Kuo fakalototoʻaʻi ʻa e husepānití mo e uaifí ke na hoko ko e ongo meʻa ʻoku anga-tonu . . . Ko e fie maʻu mālohi ko ʻeni ke maʻu ʻa e anga-tonú ʻokú ne fakafāʻūtahaʻi ʻa e nofo malí.”

16 Naʻe makatuʻunga ʻa e fekumi ko iá ʻi he ngaahi meʻa lahi naʻe hokosia moʻoni. ʻOku hangē ko ʻení, naʻe pehē ʻe he toko taha fekumi ko ʻení, ʻi he kehe ʻaupito mei he ʻulungāanga ʻoku tau anga ki aí, “ko e kau tangata ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku lahi ange ʻa hono ʻilo kinautolu ia ʻoku nau tokoni ki honau ngaahi uaifí ʻi he ngoué, ʻo ʻikai ke ngata pē ʻi hono huo ʻa e vaó mo fetuku ʻa e makamaká mo fakamolū ʻa e kelekelé, kae toe pehē foki ki hono tō mo hono keli ʻo e ngoué.” Ko ia ʻoku hā mahino ʻoku fakahā ʻe he ngaahi meʻa taʻefaʻalaua kuo hokosia ʻi māmani lahí ʻoku ueʻi ʻe he fakahinohino mei he Tohi Tapú ʻa e moʻui ʻa e kakaí.

17, 18. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa fakaofo naʻe eʻa ʻi ha fekumi ʻo fekauʻaki mo e talatukufakaholo fakalotú mo e fehokotaki fakasino teʻeki ai ke malí?

17 Naʻe lave ʻa e kupu ki muʻá ki he Journal for the Scientific Study of Religion ʻa ia naʻe hā ai ʻa e ngaahi fakamatala ʻo kau ki he fekumi. ʻI he 1991 naʻe ʻi ai ha kupu naʻe fakakaveinga ko e “Talatukufakaholo Fakalotú mo e Fehokotaki Fakasino Teʻeki Ai ke Malí: Fakamoʻoni mei ha Kau Talavou ʻe Niʻihi Kuo Toki Hoko ko e Kakai Lalahi ʻo e Fonuá.” ʻOku pau ʻokú ke ʻilo ki he fuʻu hulu ʻo e fehokotaki fakasino teʻeki ai ke malí. ʻI he kei taʻu siʻí pē ʻoku ʻunua ai ʻa e tokolahi ki he holi fakaefehokotaki fakasinó, pea ko e kau talavou tokolahi ʻoku nau maʻu ha ngaahi hoa lōlahi ʻi he fehokotaki fakasinó. ʻOku malava ʻe he ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú ke liliu ʻa e tōʻonga ko ʻeni kuo angaʻaki ʻe he tokolahi?

18 Naʻe ʻamanekina ʻe he kau palōfesa ʻe toko tolu ʻa ia naʻa nau fai ʻa e fekumi ki he meʻá ni te nau ʻilo ‘ʻi he kau talavou mo e faʻahinga kuo toki hoko ko e kakai lalahí ʻa ia naʻe tauhi hake kinautolu ʻi he fakakaukau faka-Kalisitiane anga motuʻa angé ʻe ngali siʻisiʻi ange ai ʻa e fehokotaki fakasino teʻeki ai ke malí.’ Ka ko e hā naʻe fakahā ʻe he ngaahi moʻoniʻi meʻá? ʻI he vakai fakalūkufuá, ko e vahaʻa ʻo e peseti ʻe 70 ki he peseti ʻe 82 ʻo e kau talavou mo e faʻahinga kuo toki hoko ko e kakai lalahí naʻa nau kau ki he fehokotaki fakasino ki muʻa teʻeki ai ke malí. Ki he niʻihi “ko e talatukufakaholo fakalotu Palōtisaní [naʻe fakasiʻisiʻi] ai ʻa e faʻa kau ki he fehokotaki fakasino ki muʻa teʻeki ai ke malí, ka naʻe ʻikai ke pehē ia ʻi he fekauʻaki mo e ‘fehokotaki fakasino ki muʻa teʻeki ai ke mali ʻa e kau talavoú.’” Naʻe fakamatala ʻa e kau fekumí ʻo kau ki he kau talavou ʻe niʻihi mei ha ngaahi fāmili naʻa nau hā ngali lotu ka naʻa nau “fakahāhā ʻa e hehema lahi ange ki he fehokotaki fakasino teʻeki ai ke malí ʻi hono fakahoa ki he faʻahinga ʻoku kau ki he Siasi Palōtisaní.”​—Fakaʻītali ʻamautolu.

19, 20. Kuo lava fēfē ke tokoniʻi mo maluʻi ʻe he meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e kau talavou tokolahi ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?

19 Naʻe ʻilo ʻe he kau palōfesá ia ʻa e tuʻunga mātuʻaki fehangahangai ʻi he lotolotonga ʻo e kau talavou ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻa ia naʻa nau ʻi he “kulupu naʻe mātuʻaki kehe ʻaupito ia mei he ngaahi kulupu kehe.” Ko e hā ʻa hono ʻuhingá? “Ko e tuʻunga lahi ʻo e ongoʻi ʻo e tukupā ke fai ha meʻa pea mo e ongoʻi ʻokú te tatau mo e toko taha kotoa ʻi he anga ʻo e nofó ʻa ia kuo fakatupu ʻe he ngaahi meʻa naʻe hokosiá, mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanekiná, mo e kau ki he ngaahi ngāue fakalotú . . . ʻokú ne fakatupunga fakalūkufua nai ʻa e tuʻunga māʻolunga ange ʻo e pipiki ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tuí.” Naʻa nau tānaki mai ki ai: “ʻI honau tuʻunga ko e kau talavoú mo e faʻahinga kuo toki hoko ko e kakai lalahí kuo ʻamanekina mei he kau Fakamoʻoní ke nau fakahoko ʻa e ngaahi fatongia fakaʻevangeliō.”

20 Ko ia kuo ʻaonga ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi hono tokoniʻi ai kinautolu ke nau fakaʻehiʻehi mei he ʻulungāanga taʻe taaú. ʻOku iku ai ki hono maluʻi kinautolu mei he ngaahi mahaki ʻoku pipihi ʻi he fehokotaki fakasinó, ko e niʻihi ʻoku ʻikai ke maʻu hano faitoʻo pea ko e niʻihi kehe ʻoku fakatupu mate. ʻOku iku ai ki he ʻikai ke fai ha ngaahi fakatōtama, ʻa ia ʻoku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻoku tatau pē ia mo e fakapō. ʻOku toe iku ai foki ki he malava ʻa e faʻahinga kuo toki hoko ko e kakai lalahí ke nau mali ʻi ha konisēnisi ʻoku maʻa. ʻOku iku ai ki he ngaahi nofo mali ʻoku fokotuʻu ʻi ha makatuʻunga ʻoku toe fefeka angé. Ko e ngaahi akonaki peheé ʻoku malava ke nau tokoniʻi kitautolu ke tau fekuki ai pē, ke tau moʻui lelei ange fakasino mo fiefia ange.

Fakahinohino Pau

21. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe kikiteʻi tonu matematē ʻe Paula ʻo kau ki hotau taimí?

21 Tau toe foki ange ki he 2 Tīmote 3:​3, 4, pea fakatokangaʻi pe ko e toe hā naʻe leaʻaki ʻe Paula ʻe ʻai ai ʻa hotau taimí ke faingataʻa ki he tokolahi ke nau matuʻuaki​—kae ʻikai ko e toko taha kotoa pē: “[Te nau hoko] ko e kau taʻe fakamolemole, ko e kau fakakovi, ko e kau taʻefakamaʻumaʻu, ko e kau angafakamanu, ko e kau taeʻofa ki he lelei, ko e kau lavaki, ko e kau ʻohonoa, ko e kau loto ʻaoʻaofia ʻi he ʻafungi, [mo e] kau ʻofa ki he malie ʻo ʻikai ʻofa ki he ʻOtua.” Ko ha fakamatala tonu matematē ē! Ka neongo ia, ʻoku malava ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ke ne maluʻi mo teuteuʻi kitautolu ke fekuki ai pē, ke lavameʻa.

22, 23. Ko e hā ʻa e enginaki pau naʻe fakaʻosi ʻaki ʻe Paula ʻa ʻene fakahokohokó, pea ʻoku ʻuhinga ki he hā?

22 Naʻe fakaʻosi ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ʻene fakahokohokó ʻaki ʻa e ngaahi enginaki. ʻOkú ne liliu ʻa e meʻa fakaʻosí ki ha fekau mei he ʻOtuá ʻa ia ʻoku tau toe malava ke maʻu ai ʻa e ʻaonga ʻoku taʻe ala mafakafuofua. Naʻe lave ʻa Paula ki he faʻahinga “ko e kakai ʻoku maʻu ʻa e ngeʻesi ʻo e lotu, ka kuo nau liʻaki hono kakano: ke ke fulituʻa ki he kakai pehe foki.” (Fakaʻītali ʻamautolu) Manatuʻi ko e kau talavou ʻi he ngaahi siasi ʻe niʻihi ʻoku lahi ange ʻa e ʻavalisi ʻo e tokolahi pehē ʻoku kau ki he fehokotaki fakasino teʻeki ai ke malí. ʻIo, kapau naʻe ʻi he tuʻunga tatau pē mo e ʻavalisí ʻa e ʻulungāanga taʻe taau ʻa kinautolu ko eni ʻoku nau faʻa ʻalu ki he lotú, ʻikai ʻe kei fakamoʻoniʻi pē ai ko ʻenau founga lotú ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano ʻaonga? ʻIkai ko ia pē, ʻoku liliu koā ʻe he ngaahi akonaki fakalotú ʻa e angafai ʻa e kakai ʻi he pisinisí, ʻa e anga ʻo ʻenau feangainga mo e kau ngāue ʻoku ʻi ha tuʻunga ki laló, pe ko e anga ʻo ʻenau feangai mo honau ngaahi kāingá?

23 ʻOku fakahā ʻe he ngaahi lea ʻa Paulá ʻoku fie maʻu kiate kitautolu ke tau ngāueʻaki ʻa e meʻa kuo tau ako mei he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻo maʻu ʻa e founga ʻo e lotu ʻoku fakahāhā ai ʻa e mālohi moʻoni ʻo e lotu faka-Kalisitiané. ʻI he fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku ʻikai ke ʻaonga ʻa ʻenau lotú, ʻoku tala mai ʻe Paula kiate kitautolu: “Fulituʻa ki he kakai pehe foki.” Ko ha fekau mahino lelei ia, ko e fekau te ne fakahoko mai ʻa e ngaahi ʻaonga pau.

24. ʻOku huʻufataha fēfē ʻa e enginaki ʻi he Fakahā vahe 18 mo e enginaki ʻa Paulá?

24 ʻI he founga fē ʻe fakahoko mai ai ʻe he fekaú ni ha ngaahi ʻaonga kiate kitautolu? ʻOku fakahā ʻi he tohi fakaʻosi ʻi he Tohi Tapú ha fefine fakaefakatātā, ko ha fuʻu feʻauaki, naʻe fakahingoa ko Pāpilone ko e Lahi. ʻOku fakahā ʻe he ngaahi fakamoʻoni ko Pāpilone ko e Lahí ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ʻemipaea ʻo e lotu loí ʻi māmani lahi, ʻa ia kuo ʻosi sivisiviʻi ia ʻe Sihova ko e ʻOtuá pea kuó ne talitekeʻi. Ka, ʻoku ʻikai ke pau ke fakakau kitautolu ki he faʻahinga kuo talitekeʻi ʻe Sihová. ʻOku enginakiʻi kitautolu ʻi he Fakahā 18:4: “Hiki meiate ia, ʻe hoku kakai, ke ʻoua naʻa mou kau ʻi heʻene hia, pea ʻinasi ʻi hono tautea.” ʻIkai ko e pōpoaki tatau pē kuo fakahoko mai ʻe Paulá, “ke ke fulituʻa mei he kakai pehe foki”? Ko ʻetau ngāue ʻo fetāiaki mo iá ko e toe founga ia ʻe taha ʻoku malava ai ke tau maʻu ʻa e ʻaonga mei he meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ʻOtuá.

25, 26. Ko e hā ʻa e kahaʻu ʻoku tuku tauhi mai kiate kinautolu ʻoku nau tali mo ngāueʻaki he taimí ni ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe Sihova ko e ʻOtuá?

25 ʻOku vavé ni ke kau fakahangatonu mai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi meʻa ʻa e kakaí. Te ne toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e lotu loi hono kotoa pē pea mo e toenga ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu lolotonga ní. Ko e meʻa fakatupu-fiefia ia, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Fakahā 19:​1, 2. Ko kinautolu ʻi he māmaní kuo nau tali mo muimui ki he meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ʻOtuá ʻe fakaʻatā pē ke nau hanganaki muimui ki heʻene ngaahi akonakí ki he ʻosi atu ʻa e ngaahi faingataʻaʻiaʻanga ʻo e taimi tauhaʻa ko ʻení.​—Fakahā 21:​3, 4.

26 Ko e nofo ʻi he māmani ko ia ʻe toe fakafoʻou ko e Palataisí ʻoku pau ko e meʻa fakafiefia ia ʻo mahulu atu mei he meʻa kuo tau fakakaukau atu ki aí. Kuo talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá ʻoku malava ke tau nofo ʻi ha māmani pehē, pea ʻoku malava ke tau falala fakaʻaufuli kiate ia. Ko ia ʻokú ne ʻomai ʻa e ʻuhinga lelei kiate kitautolu ke tau tali mo muimui ki heʻene akonaki ʻaongá. ʻAfē? ʻAi ke tau muimui ki heʻene ngaahi meʻa ʻoku akoʻi maí he taimí ni ʻi hotau taimi tauhaʻá ni ʻo faai atu ki he Palataisi kuó ne talaʻofá.​—Maika 4:​3, 4.

Ngaahi Meʻa ke Fakalaulauloto ki Ai

◻ Ko e hā ʻa e ʻaonga ʻoku maʻu ʻe he kakai ʻa Sihová mei heʻene enginaki ʻo fekauʻaki mo e koloá?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi ola lelei naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he makasini ʻa e kau Jesuit ʻoku hoko mai ki he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻo fakafou mai ʻi hono ngāueʻaki ʻa ʻene Folofolá?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga naʻe fakahā ʻe ha fekumi naʻe fai ʻi Semipiá naʻe hoko ki he ngaahi fāmili naʻa nau ngāueʻaki ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ʻOtuá?

◻ Ko e hā ʻa e maluʻi ʻoku tokonaki mai maʻá e kau talavoú ʻe he meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he ʻOtuá?

[Puha ʻi he peesi 29]

KO HA IKUʻANGA FAKAMAMAHI Ē!

“ʻOku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki fakaʻulia ʻa e toʻu tupú ke nau maʻu ʻa e ʻEITISÍ koeʻuhi he ʻoku nau saiʻia ke ʻahiʻahiʻi ʻa e fehokotaki fakasinó mo e ngaahi faitoʻo kona tapú, ʻoku nau ʻai ke ʻatā ke hoko ha meʻa fakatuʻutāmaki mo fakakaukau pē ki hono maʻu leva ʻa e fiefiá kae ʻikai ke fai ha tokanga ia ki he kahaʻú, pea koeʻuhi ʻoku nau ongoʻi he ʻikai te nau mate kinautolu pea ʻoku nau angatuʻu ki he kau maʻu mafaí,” ko e lau eni ʻa ha fakamatala naʻe fai ʻi he konifelenisi ʻo kau ki he ʻEITISÍ mo e toʻu tupú.​—New York Daily News, Sāpate, Maʻasi 7, 1993.

“ʻOku toki hoko atu ʻa e toʻu tupu fefine ʻoku nau faʻa kau ki he fehokotaki fakasinó ko e ‘konga tuʻu-ki-muʻa’ ia te nau maʻu ʻa e mahaki mafolalahia ko e ʻEITISÍ, naʻe ʻilo ia ʻi he fekumi ʻa e Puleʻanga Fakatahatahá ʻi ʻEulope, ʻAfelika mo e Tonga-Hahake ʻo ʻĒsiá.”​—The New York Times, Falaite, Siulai 30, 1993.

[Fakatātā ʻi he peesi 30, 31]

ʻOku ʻaonga ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he fakatahaʻangá pea mo honau ʻapí

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share