“Ko e Folofola ʻa Hotau ʻOtuá ʻOku Tolonga ʻo Taʻengata”
“ʻOku mōmoa ʻa e mohuku lanu matá, ʻoku mae ʻa e fisí, ka ko e folofola ʻa hotau ʻOtuá ʻoku tolonga ʻo taʻengata.”—ʻAI. 40:8.
1, 2. (a) Naʻe mei fēfē ʻa e moʻuí ʻi he ʻikai ʻi ai ha Tohi Tapú? (e) Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ʻaonga mei he Folofola ʻa e ʻOtuá?
NAʻE mei fēfē hoʻo moʻuí kapau naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻo Tohi Tapu? Naʻe ʻikai mei ʻi ai ha faleʻi fakapotopoto ke ne tataki koe ʻi he ʻaho taki taha. Naʻe mei ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá, moʻuí, pe ko e kahaʻú. Pea naʻe mei ʻikai ʻi ai haʻo fakakaukau ki he meʻa naʻe fai ʻe Sihova maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he kuohilí.
2 ʻOku tau fakamālō ʻi he ʻikai te tau ʻi he tuʻunga fakamamahi ko iá. Kuo ʻomai ʻe Sihova kiate kitautolu ʻa ʻene Folofolá, ʻa e Tohi Tapú. Kuó ne talaʻofa ko e ngaahi pōpoaki ʻi aí ʻe tolonga ʻo taʻengata. Naʻe toʻo lea ʻa e ʻapositolo ko Pitá mei he ʻAisea 40:8. Neongo ko e foʻi veesi ko iá ʻoku ʻikai ke fekauʻaki fakahangatonu mo e Tohi Tapú, ʻoku ʻi ai hono kaunga ki he pōpoaki ʻa e Tohi Tapú. (Lau ʻa e 1 Pita 1:24, 25.) ʻE lava ke tau maʻu ʻa e ʻaonga lahi taha mei he Tohi Tapú kapau te tau lau ia ʻi heʻetau leá tonu. Ko e faʻahinga ʻoku ʻofa ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá kuo nau ʻiloʻi maʻu pē ʻa e meʻá ni. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, kuo ngāue mālohi ai ʻa e kakaí ke liliu ʻa e Tohi Tapú pea ʻai ke ala maʻu, neongo ʻa e fakafepaki mo e faingataʻa lahi. ʻOku fiemaʻu ʻe Sihova ʻa e kakai tokolahi taha ʻe ala lavá ‘ke fakahaofi pea ke nau aʻusia ha ʻilo totonu ki he moʻoní.’—1 Tīm. 2:3, 4.
3. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)
3 ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he anga ʻo e tolonga ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá neongo ʻa e (1) ngaahi liliu ʻi he leá, (2) hoko ʻa e ngaahi meʻa fakapolitikale naʻe liliu ai ʻa e lea anga-mahení, mo e (3) fakafepaki ki he liliu ʻo e Tohi Tapú. ʻE anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he lāulea ko ení? ʻE lahi ange ai ʻetau houngaʻia ki he Tohi Tapú mo hono Faʻutohí.—Mai. 4:2; Loma 15:4.
NGAAHI LILIU ʻI HE LEÁ
4. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e liliu ʻa e leá ʻi he faai mai ʻa e taimí? (e) ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke saiʻia ʻa e ʻOtuá ha lea paú? ʻOku ʻai ʻe he meʻa ko iá ke ke ongoʻi fēfē?
4 ʻI he faai mai ʻa e taimí, ʻoku liliu ʻa e ngaahi leá. Ko e ngaahi foʻi leá mo e kupuʻi leá ʻe hoko nai ia ʻo ʻuhinga kehe ʻaupito mei honau muʻaki ʻuhingá. Mahalo pē ʻe lava ke ke fakakaukau ki ha fakatātā ʻi he lea ʻokú ke lea aí. ʻOku hoko moʻoni eni ʻi he ngaahi lea motuʻá. Ko e lea faka-Hepelū mo e faka-Kalisi ʻoku leaʻaki ʻe he kakai he ʻaho ní ʻoku kehe ia mei he lea faka-Hepelū mo e faka-Kalisi ʻa ia naʻe hiki ʻaki ʻa e Tohi Tapú. Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku ʻikai malava ke nau mahinoʻi ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngaahi lea motuʻa naʻe hiki aí, pea ʻoku nau fiemaʻu ke fai hano liliu. Kuo fakakaukau ʻa e niʻihi kapau naʻa nau ako ʻa e muʻaki lea faka-Hepelū mo e faka-Kalisí, naʻe lava ke nau mahinoʻi lelei ange ai ʻa e Tohi Tapú. Ka heʻikai nai tokoni ia kiate kitautolu ʻo hangē ko ʻenau fakakaukaú.a (Sio ki he fakamatala ʻi lalo.) ʻOku tau houngaʻia lahi ʻi hono liliu ʻa e Tohi Tapú pe ko hano konga ʻo ofi ki he lea ʻe 3,000. Ko Sihová ʻokú ne fiemaʻu ʻa e kakai ʻo e ‘puleʻanga mo e matakali mo e lea kotoa pē’ ke nau maʻu ʻaonga mei heʻene Folofolá. (Lau ʻa e Fakahā 14:6) Ko e moʻoni, ʻoku ʻai ʻe he meʻá ni ke tau ongoʻi ofi ange ai ki hotau ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻofa mo taʻefilifilimānako.—Ngā. 10:34.
5. Ko e hā naʻá ne ʻai ke mahuʻinga ʻa e King James Version?
5 Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻa e liliu ʻa e ngaahi leá ʻoku ʻi ai hono kaunga ki he ngaahi liliu Tohi Tapú. Ko ha liliu naʻe faingofua hono laú ʻi he taimi naʻe ʻuluaki liliu aí heʻikai nai ke fuʻu māʻalaʻala ʻamui ange. Ko ha fakatātā ʻo e meʻá ni ko e King James Version, ʻa ia naʻe ʻuluaki faʻu ʻi he 1611. Naʻe hoko ko e taha ia ʻo e Tohi Tapu manakoa taha ʻi he lea faka-Pilitāniá. Ko e fakalea naʻe ngāueʻaki ʻi he King James Version naʻe aʻu ʻo ne tākiekina ʻa e lea faka-Pilitāniá.b (Sio ki he fakamatala ʻi lalo.) Kae kehe, naʻe ngāueʻaki siʻisiʻi pē ʻi he liliu ko ení ʻa e huafa ʻo Sihová. ʻI he ngaahi feituʻu lahi taha ʻa ia naʻe muʻaki ʻasi ai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, naʻe ngāueʻaki ai ʻa e foʻi lea “ʻEIKI” ʻo mataʻitohi lalahi. Ko e ngaahi pulusi ki mui maí naʻe toe ngāueʻaki ai ʻa e foʻi lea “ʻEIKI” ʻo mataʻitohi lalahi ʻi he ngaahi veesi ʻe niʻihi ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI he meʻá ni, naʻe fakamoʻoniʻi ai ʻe he King James Version naʻe kau ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he meʻa ʻoku taku ko e Fuakava Foʻoú.
6. Ko e hā ʻoku tau houngaʻia ai ʻi he Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú?
6 ʻI he ʻuluaki ʻasi ʻa e King James Version, ko e ngaahi foʻi lea faka-Pilitānia naʻe ngāueʻaki aí naʻe ongo fakaeonopooni. Ka ʻi he faai mai ʻa e taimí, ko e niʻihi ʻo e ngaahi foʻi lea ko iá naʻe kamata ke ongo ʻolokuonga, pea ʻoku faingataʻa ke mahinoʻi ia ʻi he ʻahó ni. Naʻe hoko ʻa e meʻa tatau ki he muʻaki ngaahi liliu Tohi Tapu ʻi he ngaahi lea kehé. Ko ia ʻoku tau houngaʻia ʻaupito ʻi hono maʻu ʻa e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e lea fakaeonopōní. Ko e liliu ko ení ʻoku ala maʻu kakato ia pe ko hano konga ʻi he lea ʻe 150 tupu. ʻOku ʻuhinga ení ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi he māmaní ʻe lava ke nau lau ʻa e liliu ko ení ʻi heʻenau leá tonu. Ko e ngaahi foʻi lea fakaeonopooni mo mahino ʻoku ngāueʻaki aí ʻoku ʻai ai ke faingofua ʻa e aʻu ʻa e pōpoaki ʻa e ʻOtuá ki hotau lotó. (Saame 119:97) Ka ko e meʻa ʻokú ne ʻai ʻa e Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú ke makehe moʻoní ko ʻene fakafoki ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ki he ngaahi feituʻu naʻe muʻaki ʻi aí.
LEA ANGA-MAHENÍ
7, 8. (a) Ko e hā naʻe ʻikai malava ai ke mahinoʻi ʻe he kau Siu tokolahi ʻi he senituli hono tolu K.M. ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú? (e) Ko e hā ʻa e Sepituakini Faka-Kalisí?
7 Ko e hoko ʻa e ngaahi meʻa fakapolitikale ʻi he māmaní kuo liliu ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e lea naʻe leaʻaki ʻe he kakaí ʻi ha taimi pau. Ka kuo fakapapauʻi ʻe Sihova ʻe ala maʻu ʻa e Tohi Tapú ʻe he kakaí ʻi ha lea ʻoku lava ke nau mahinoʻi. Ko e fakatātaá, ko e ʻuluaki tohi ʻe 39 ʻi he Tohi Tapú naʻe hiki ia ʻe he kau Siú, pe ko e kau ʻIsilelí. Ko kinautolu ʻa e faʻahinga naʻe ʻuluaki tuku ki ai “ʻa e ngaahi foʻi folofola toputapu ʻa e ʻOtuá.” (Loma 3:1, 2) Naʻa nau muʻaki hiki ʻa e ngaahi tohí ni ʻi he lea faka-Hepeluú pe faka-Alameá. Ka ʻi he aʻu mai ki he senituli hono tolu K.M., naʻe ʻikai ke kei mahinoʻi ʻe he kau Siu tokolahi ʻa e lea faka-Hepeluú. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻI hono ikunaʻi ʻe ʻĀlekisānita ko e Lahi ha konga lahi ʻo e māmaní, naʻe mafola atu ai ʻa e ʻEmipaea Kalisí. Ko hono olá, naʻe hoko ai ʻa e lea faka-Kalisí ko e lea anga-maheni ia ʻi he ngaahi feituʻu naʻe puleʻi ʻe Kalisí, pea naʻe kamata ke lea faka-Kalisi ʻa e kakai tokolahi kae ʻikai ko ʻenau leá. (Tan. 8:5-7, 20, 21) Naʻe kau heni ʻa e Siu tokolahi, ko ia naʻe faingataʻa ai kiate kinautolu ke nau mahinoʻi ʻa e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Hepeluú. Ko e hā ʻa e fakaleleiʻangá?
8 ʻI he taʻu nai ʻe 250 ki muʻa ke ʻaloʻi ʻa Sīsuú, naʻe liliu ai ʻa e muʻaki ngaahi tohi ʻe nima ʻo e Tohi Tapú ki he lea faka-Kalisí. Ki mui ai, naʻe toe liliu mo e toenga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Ko e liliu ko ení naʻe ʻiloa ko e Sepituakini Faka-Kalisí. Ko e ʻuluaki liliu ʻiloa ia kuo hiki ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú kakato.
9. (a) Naʻe anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe he Sepituakiní mo e muʻaki ngaahi liliu kehé ʻa e kakai ʻoku nau lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá? (e) Ko e hā hoʻo veesi manakó ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú?
9 Naʻe ʻai ʻi he Sepituakiní ke malava ʻa e kau Siu lea faka-Kalisí ʻo lau ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi he lea faka-Kalisí. ʻE lava ke ke sioloto atu ki heʻenau fiefia ʻi he malava ke nau fanongo pe lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau leá tonu? Naʻe faifai atu pē, ʻo liliu ʻa e ngaahi konga ʻo e Tohi Tapú ki he ngaahi lea kehe naʻe anga-maheni hono leaʻakí, hangē ko e lea faka-Sīliá, faka-Kōfikí, mo e faka-Latiná. ʻI he malava ʻa e kakai tokolahi ange ke lau mo mahinoʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, naʻa nau hoko foki mo kinautolu ʻo ʻofa ai. Pea naʻe lava ke nau maʻu ʻenau ngaahi foʻi veesi manako, ʻo hangē pē ko kitautolu ʻi he ʻaho ní. (Lau ʻa e Saame 119:162-165.) ʻIo, kuo tolonga ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá neongo ʻa e ngaahi liliu fakapolitikalé mo e ngaahi liliu ʻi he lea anga-mahení.
FAKAFEPAKI KI HE LILIU TOHI TAPÚ
10. ʻI he taimi ʻo John Wycliffe, ko e hā naʻe ʻikai lava ai ke lau ʻa e Tohi Tapú ʻe he kakai tokolahi tahá?
10 ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, naʻe feinga ʻa e kau taki maʻu mafai tokolahi ke taʻofi ʻa e kakaí mei heʻenau lau ʻa e Tohi Tapú. Ka naʻe ʻikai ke tuku ʻe he kau tangata manavahē-ʻOtuá ʻenau ngāue ke ʻai ke ala maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e Tohi Tapú. Ko e taha ʻo kinautolu ko John Wycliffe, ʻa ia naʻe moʻui ʻi ʻIngilani lolotonga ʻa e senituli hono 14. Naʻá ne tui ʻoku totonu ke malava ʻa e tokotaha kotoa ʻo lau ʻa e Tohi Tapú. Lolotonga ʻene moʻuí, ko e kakai tokolahi taha ʻi ʻIngilaní naʻe teʻeki ai ʻaupito ke nau fanongo ʻi he pōpoaki ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻenau leá. Naʻe totongi mamafa ʻaupito ʻa e Tohi Tapú, pea ko e tatau taki taha naʻe pau ke tohinimaʻi. Ko ia ai, naʻe tokosiʻi ʻaupito ʻa e kakai naʻe ʻi ai ʻenau Tohi Tapú. Pehē foki, ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi he taimi ko iá naʻe ʻikai te nau poto he lautohí. Ko e faʻahinga naʻe ō ki he lotú naʻa nau fanongo nai ʻi hono lau leʻo-lahi ʻa e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Latiná, ka ko ha lea motuʻa ia naʻe ʻikai ke mahinoʻi ʻe he kakai lāuvalé. Naʻe anga-fēfē hono fakapapauʻi ʻe Sihova ke maʻu ʻe he kakaí ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻenau leá?—Pal. 2:1-5.
Ko John Wycliffe mo e niʻihi kehe naʻa nau fiemaʻu ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ke loto pehē mo koe? (Sio ki he palakalafi 11)
11. Ko e hā ʻa e ola naʻe maʻu ʻi he Tohi Tapu Wycliffe?
11 ʻI he 1382, naʻe liliu ai ʻe John Wycliffe mo e niʻihi kehe ʻa e Tohi Tapú ki he lea faka-Pilitāniá. Naʻe hoko ʻa e Tohi Tapu Wycliffe ʻo manakoa ʻaupito ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kulupu naʻe ʻiloa ko e kau Lollard. Naʻe ʻofa ʻa e kakai ko iá ʻi he Tohi Tapú. Naʻa nau fononga lalo mei he kolo ki he kolo ʻi he kotoa ʻo ʻIngilaní. Naʻe lau ʻe he kau Lollard ʻa e Tohi Tapú ki he kakaí pea ʻoange kiate kinautolu ha ngaahi tatau ʻo hano ngaahi konga naʻe tohinima. Naʻe ʻai ʻe heʻenau ngāué ke toe manakoa ai ʻa e Tohi Tapú.
12. Naʻe anga-fēfē ongoʻi ʻa e haʻa faifekaú fekauʻaki mo Wycliffe mo ʻene ngāué?
12 Naʻe fehiʻa ʻa e haʻa faifekaú ʻia Wycliffe, ko ʻene Tohi Tapú, mo hono kau muimuí. Naʻa nau fakatangaʻi ʻa e kau Lollard pea fakaʻauha ʻa e ngaahi Tohi Tapu Wycliffe kotoa naʻe lava ke nau maʻú. Neongo naʻe ʻosi mate ʻa Wycliffe, naʻe fakahaaʻi ʻe he haʻa faifekaú ko ha tokotaha lotu hē ia, pe ko ha fili ʻo e Siasí. Naʻa nau keli hake hono ngaahi huí, ʻo tutu, pea laku ʻa e efuefú ki he vaitafe Swift. Ka naʻe loto ʻa e kakai tokolahi ke nau lau mo mahinoʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, pea naʻe ʻikai lava ke taʻofi eni ʻe he Siasí. ʻI he taʻu ʻe lauingeau hoko atu aí, naʻe kamata liliu ai mo pulusi ʻe he kakai ʻi ʻIulope mo e ngaahi feituʻu kehe ʻo e māmaní ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngaahi lea naʻe lava ke mahinoʻi ʻe he tokolahi.
“TOKOTAHA ʻOKÚ NE AKOʻI KOE KE KE MAʻU ʻAONGA AÍ”
13. Ko e hā ʻe lava ke tau fakapapauʻí? ʻOku anga-fēfē hono ʻai ʻe he meʻá ni ke mālohi ange ʻetau tuí?
13 Ko e Tohi Tapú ʻoku fakamānavaʻi ia ʻe he ʻOtuá. Ka ʻoku ʻikai ʻuhinga eni iá kuo fakamānavaʻi hangatonu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngāue ʻo hono liliu ʻa e Sepituakiní, Tohi Tapu ʻa Wycliffe, ko e King James Version, pe ko ha liliu kehe. Neongo ia, ʻi heʻetau sivisiviʻi ʻa e anga hono fai ʻo e ngaahi liliu ko ení, ʻoku hā mahino ʻoku hangē tofu pē ko e meʻa naʻe talaʻofa mai ʻe Sihová, ʻoku tolonga ʻa ʻene Folofolá. ʻOku ʻai ʻe he meʻá ni ke mālohi ʻetau tui ko ha toe meʻa pē ʻoku talaʻofa mai ʻe Sihová ʻe hoko moʻoni foki.—Sios. 23:14.
14. ʻOku anga-fēfē hono ʻai ʻe he meʻa ʻoku tau ako fekauʻaki mo e Tohi Tapú ke toe lahi ange ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá?
14 ʻI heʻetau ʻilo ʻa e anga hono maluʻi ʻe Sihova ʻa ʻene Folofolá, ʻoku hoko ai ʻetau tui kiate iá ʻo toe mālohi ange pea ʻoku hoko ai ʻetau ʻofa kiate iá ʻo toe lahi ange.c (Sio ki he fakamatala ʻi lalo.) Ko e hā naʻe tomuʻa ʻomai ai ʻe Sihova kiate kitautolu ʻa e Tohi Tapú peá ne talaʻofa ke maluʻi iá? Koeʻuhí ʻokú ne ʻofa ʻiate kitautolu pea loto ke akoʻi kitautolu ki he founga ke tau maʻu ʻaonga aí. (Lau ʻa e ʻAisea 48:17, 18.) ʻOku ueʻi ʻe he meʻá ni kitautolu ke tau ʻofa mo talangofua kiate ia.—1 Sio. 4:19; 5:3.
15. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hokó?
15 ʻOku tau ʻofa lahi ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ko ia ʻe lava fēfē ke tau maʻu ʻa e meʻa lahi mei heʻetau lau Tohi Tapu fakafoʻituituí? ʻE lava fēfē ke tau tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻoku tau fetaulaki mo ia ʻi he ngāue fakafaifekaú ke nau houngaʻia ʻi he Tohi Tapú? ʻE lava fēfē ke fakapapauʻi ʻe he kau faiako ʻi he fakatahaʻangá ko e meʻa kotoa ʻoku nau akoʻakí ʻoku makatuʻunga ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá? Te tau lāulea ki he ngaahi fehuʻi ko ení ʻi he kupu hokó.
a Sio ki he kupu ʻi he ʻīsiu ʻo e Watchtower ʻo Nōvema 1, 2009 “ʻOku Fiemaʻu Ke Ke Ako ʻa e Lea Faka-Hepeluú mo e Faka-Kalisí?”
b Ko e ngaahi kupuʻi lea faka-Pilitānia ʻiloa lahi ko e haʻu ia mei he King James Version, hangē ko e “tō foʻohifo ʻi hono matá,” “kili ʻo hoku nifó,” mo e “huaʻi atu ho lotó.”—Nōm. 22:31; Siope 19:20; Saame 62:8.
c Sio ki he puha “Sio Tonu Ai!”