Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
© 2024 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
MAʻASI 3-9
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 3
Fakahāhā ʻa e Falala kia Sihova
Palōveepi 3:5, 6—“Oua Naa Ke Faaki ki Ho Boto Oou”
“Falala kia Sihova ʻaki ho lotó kotoa.” ʻOku tau fakahaaʻi ʻoku tau falala ki he ʻOtuá ʻi heʻetau fai ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻene foungá. Kuo pau ke tau falala kakato ki he ʻOtuá, ʻaki hotau lotó kotoa. ʻI he Tohi Tapú, ko e lotó ʻoku faʻa lave ia ki hotau tangata ʻi lotó, ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi ongoʻi, fakaueʻiloto, fakakaukau mo e tōʻonga ʻo ha tokotaha. Ko ia ai, ke falala ki he ʻOtuá ʻaki ʻa e kotoa hotau lotó ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi heʻetau ngaahi ongoʻí. Ko ha fili ia ʻoku tau fai koeʻuhí ʻoku tau tuipau kakato ʻoku ʻiloʻi ʻe hotau Tokotaha-Fakatupú ʻa e meʻa ʻoku lelei taha kiate kitautolú.—Loma 12:1.
“ʻOua naʻá ke falala ki hoʻo mahino pē ʻaʻaú.” ʻOku fiemaʻu ke tau falala ki he ʻOtuá koeʻuhí heʻikai malava ke tau falala pē ki heʻetau mahinó he ʻoku tau taʻehaohaoa. Kapau te tau falala pē kiate kitautolu pe fakaʻatā ʻetau ngaahi ongoʻí ke ne tataki hotau halá, ʻe malava nai ke tau fai ʻa e ngaahi fili ʻe hā lelei ʻi he kamatá ka ʻe faifai atu pē te ne ʻomai ʻa e ngaahi ola kovi. (Palōveepi 14:12; Selemaia 17:9) Ko e poto ʻa e ʻOtuá ʻoku māʻolunga mamaʻo ange ia ʻi haʻatautolú. (ʻAisea 55:8, 9) ʻI he taimi ʻoku tataki ai kitautolu ʻe he ngaahi fakakaukau ʻa e ʻOtuá, ʻe lavameʻa ʻetau moʻuí.—Saame 1:1-3; Palōveepi 2:6-9; 16:20.
Palōveepi 3:5, 6—“Oua Naa Ke Faaki ki Ho Boto Oou”
“ʻI he kotoa ho ngaahi ʻalungá, tokanga kiate ia.” ʻOku totonu ke tau maʻu ʻa e vakai ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene haʻu ki he ngaahi fili mahuʻinga kotoa pē ʻoku tau fai pea ʻi he tafaʻaki kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku tau fai eni ʻaki ʻa e lotu kiate ia ki ha tataki pea muimui ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻi heʻene Folofolá ko e Tohi Tapú.—Saame 25:4; 2 Tīmote 3:16, 17.
“Te ne fakatonutonu ho ngaahi halá.” ʻOku fakatonutonu ʻe he ʻOtuá hotau halá ʻaki hono tokoniʻi kitautolu ke moʻui ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi tuʻunga māʻoniʻoní. (Palōveepi 11:5) ʻOku tau fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi palopalemá pea maʻu ʻa e moʻui fakafiefia ange.—Saame 19:7, 8; ʻAisea 48:17, 18.
Hoko ʻo Fakalakalaka—Fai ha Laka ki Muʻa
ʻI he fakaʻasi atu ki ha ngaahi tuʻunga kehekehe ʻi he moʻuí, ʻe lava ke fakataueleʻi ai ha taha ke fakaʻuhinga: ‘Kuó u fehangahangai ki muʻa mo e tuʻungá ni. ʻOku ou ʻiloʻi ʻa e meʻa ke faí.’ ʻE hoko eni ko e ʻalunga ʻo e potó? ʻOku fakatokanga mai ʻa e Palōveepi 3:7: “ʻOua te ke lau ʻe koe ʻoku ke poto.” Ko e taukeí ʻoku totonu ke ne fakalahi moʻoni ʻetau vakai ki he ngaahi meʻa tefito ke fakakaukau ki ai ʻi he taimi ʻoku feangai ai mo e ngaahi tuʻunga ʻi he moʻuí. Ka ʻo kapau ʻoku tau fai ha fakalakalaka fakalaumālie, ko ʻetau taukeí ʻoku totonu ke toe ʻai ia ke maongo ki hotau ʻatamaí mo e lotó ʻoku tau fiemaʻu ʻa e tāpuaki ʻa Sihová koeʻuhi ka tau lavameʻa. Ko ʻetau laka ki muʻá leva ʻoku fakahaaʻi ia, ʻikai ʻaki ʻetau fehangahangai mo e ngaahi tuʻungá fakataha mo e fakapapauʻi fakaekita ʻi he tuipau, ka ʻi heʻetau hanga ʻosi mateuteu kia Sihova ki ha tataki ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku fakahaaʻi ia ʻaki ʻetau hoko ʻo tuipau ʻe ʻikai ha meʻa ʻe lava ke hoko taʻekau ai ʻene fakangofuá pea ʻi heʻetau tauhi maʻu ha vahaʻangatae falalaʻanga mo ʻofa pea mo ʻetau Tamai fakahēvaní.
Makakoloa Fakalaumālie
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Palovepí
3:3. ʻOku totonu ke tau fakamahuʻingaʻi lahi ʻa e ʻaloʻofá mo e moʻoní pea fakahāhā atu ia ʻo hangē pē ko haʻatau fai ki ha kahoa mahuʻinga. ʻOku toe fiemaʻu foki ke tau tongi ʻa e ongo ʻulungāangá ni ʻi hotau lotó, ʻo ʻai ia ko hatau konga tefito.
MAʻASI 10-16
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 4
“Maluʻi Ho Lotó”
ʻE Lava Fēfē Ke Ke Maluʻi Ho Lotó?
4 ʻI he Palōveepi 4:23, ko e foʻi lea “lotó” ʻoku ngāueʻaki ia ʻi hono fakahoa ki he “loto ʻo ha tokotaha” pe “tangata fufū.” (Lau ʻa e Saame 51:6 mo e fakamatala ʻi laló.) ʻI hono toe fakalea ʻe tahá, ko e “lotó” ʻoku ʻuhinga ia ki heʻetau ngaahi fakakaukau, ongoʻi, fakaueʻiloto mo e ngaahi holi fakafoʻituituí. Ko hotau tangata moʻoni ia ʻi lotó, ʻo ʻikai ko e meʻa pē ʻoku hā atu ki tuʻa meiate kitautolú.
ʻE Lava Fēfē Ke Ke Maluʻi Ho Lotó?
10 Kapau ʻoku tau loto ke lavameʻa ʻi hono maluʻi hotau lotó, kuo pau ke tau malava ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi fakatuʻutāmakí pea fakafeangai vave ke maluʻi kitautolu. ʻOku fakamanatu mai heni ʻa e ngāue ʻa ha tokotaha leʻo. ʻI he ʻaho ʻo Tuʻi Solomoné, naʻe tuʻu ʻa e kau leʻó ʻi he ʻā ʻo e koló pea fakahoko mai ha fakatokanga kapau te nau sio ʻoku fakaofi mai ha fili. ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he meʻá ni, ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e meʻa kuo pau ke tau fai ke taʻofi ai ʻa Sētane mei heʻene fakameleʻi ʻetau fakakaukaú.
11 ʻI he kuonga muʻá, naʻe ngāue fakataha ʻa e kau leʻó mo e kau leʻo matapaá. (2 Sām. 18:24-26) Naʻa nau tokoni kotoa ki hono maluʻi ʻa e koló ʻaki hono fakapapauʻi naʻe tāpuni ʻa e ngaahi matapaá ʻi ha taimi pē naʻe fakaofi mai ai ʻa e filí. (Nehe. 7:1-3) Ko hotau konisēnisi kuo akoʻi ʻe he Tohi Tapú ʻoku lava ke ne hoko ko hotau tangata leʻo pea fakatokanga mai ʻi he taimi ʻoku feinga ai ʻa Sētane ke ne kāsia hotau lotó—ʻi hono fakalea ʻe tahá, ʻi he taimi ʻokú ne feinga ke tākiekina ʻetau ngaahi fakakaukaú, ongoʻí, fakaueʻilotó pe ngaahi holí. ʻI he taimi pē ʻoku fakatokanga mai ai hotau konisēnisí, ʻoku fiemaʻu ke tau fanongo pea tāpuni ʻa e matapaá, hangē ko e laú.
ʻE Lava Fēfē Ke Ke Maluʻi Ho Lotó?
14 Ke maluʻi hotau lotó, kuo pau ke ʻikai ngata pē ʻetau tāpuni ke ʻoua ʻe hū ki ai ʻa e ngaahi tākiekina halá kae toe fakaava foki ia ke hū ki ai ʻa e ngaahi tākiekina leleí. Toe fakakaukau angé ki he fakatātā ʻo e kolo kuo ʻāʻí. Naʻe tāpuni ʻe he leʻo matapaá ʻa e ngaahi matapā ʻo e koló ke taʻofi mei he ʻoho ʻa e filí, ka ʻi he ngaahi taimi kehé naʻá ne fakaava ʻa e ngaahi matapaá ke fakahū mai ʻa e meʻakai mo e ngaahi tokonaki kehe. Kapau naʻe ʻikai ʻaupito ke fakaava ʻa e ngaahi matapaá, ko e kakai ʻo e koló te nau fiekaia. ʻI he founga meimei tatau, ʻoku fiemaʻu ke tau fakaava maʻu pē hotau lotó ke tākiekina ʻe he ngaahi fakakaukau ʻa e ʻOtuá.
w12-E 5/1 32 ¶2
“Maluʻi Ho Lotó!”
Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau maluʻi hotau lotó? Naʻe ueʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Tuʻi Solomone ke ne tohi: “Hiliō ʻi he ngaahi meʻa kotoa ʻokú ke maluʻí, maluʻi ho lotó, he ʻoku mei ai ʻa e ngaahi matavai ʻo e moʻuí.” (Palōveepi 4:23) Ko e tuʻunga ʻetau moʻuí ʻi he taimi ní mo ʻetau ʻamanaki ki he moʻui ʻi he kahaʻú ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he tuʻunga hotau lotó. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa ʻoku ʻi hotau lotó. (1 Sāmiuela 16:7) Ko e meʻa ʻoku ʻi he loto ʻo ha tokotaha, ʻa e “tangata fufū ʻo e lotó,” ʻokú ne fakapapauʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo kitautolu.—1 Pita 3:4.
Makakoloa Fakalaumālie
ʻOkú Ke Loto-Lelei ke Tatali kia Sihova?
4 ʻOku tala mai ʻi he Palōveepi 4:18 ko e “hala ʻo e kau māʻoniʻoní ʻoku hangē ia ko e maama ʻi he pongipongí ʻa ia ʻoku fakaʻaʻau ke toe maama ange kae ʻoua kuo hoʻatā mālie.” Ko e ngaahi lea ko ení ʻoku feʻungamālie hono ngāueʻaki ki he founga hono fakaeʻa māmālie mai ʻe Sihova ʻene taumuʻá ki heʻene kakaí. Kae kehe, ʻoku lava ke toe ngāueʻaki ʻi ha founga lahi ange ʻa e vēsí ki he fakalakalaka fakalaumālie ʻoku fai ʻe ha Kalisitiane ʻi heʻene moʻuí. Ko e tupu fakalaumālié ʻoku ʻikai lava ke fakavaveʻi. ʻOku fiemaʻu ki ai ʻa e taimi. Kapau ʻoku tau ako fakamākukanga pea ngāueʻaki ʻa e faleʻi ʻoku tau maʻu fakafou ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá mo ʻene kautahá, te tau fakatupulekina māmālie ai ha angaʻitangata hangē ko Kalaisí. ʻE toe tupulekina ai ʻetau ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá. Fakakaukau ki he anga hono fakatātaaʻi ʻe Sīsū ʻa e poini ko iá.
MAʻASI 17-23
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 5
Fakamamaʻo ʻAupito mei he Fehokotaki Fakasino Taʻetāú
ʻE Lava Ke Ke Kei Anga-Maʻa ʻi ha Māmani ʻUlungaanga Taʻetaau
ʻI he palōveepi ko ʻení, ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e tokotaha anga-taʻefakamaʻumaʻú ʻi he tuʻunga ko ha “fefine muli”—ko ha paʻumutu. Ko e ngaahi lea ko ia ʻokú ne fakataueleʻi ʻaki ʻa e tokotaha ʻoku tō ʻiate iá ʻoku melie tatau mo e taunga hone pea molemole ange ia ʻi he lolo ʻōlive. ʻIkai ʻoku kamata ʻi he founga ko ʻení ʻa e lahi taha ʻo e ʻuluaki ngaahi sitepu ki he fakaefehokotaki fakasino taʻetāú? Ko e fakatātaá, fakakaukau ange ki he meʻa naʻe hokosia ʻe ha sekelitali hoihoifua taʻu 27 ko Amy. ʻOkú ne pehē: “ ʻOku fai mai maʻu pē ʻe he tangata ko ʻeni ʻi he ngāué ha tokanga lahi kiate au mo fakahīkihikiʻi au ʻi he faingamālie kotoa pē. ʻOku ongo lelei ke hoko ʻo fakatokangaʻi. Ka ʻoku lava ke u sio lelei atu ko ʻene manako ʻiate aú ʻoku nofo taha pē ki he fehokotaki fakasinó. Heʻikai teitei faifai pea kākaaʻi au ʻe heʻene ngaahi ʻuluaki sitepú.” Ko e ngaahi lea fakahekeheke ʻa ha tangata pe ko ha fefine fakatauele ʻoku faʻa fakamānako ia kae ʻoua kuo tau lāuʻilo ki honau natula moʻoní. ʻOku fiemaʻu ki he meʻá ni ke tau ngāueʻaki ʻetau malava fakaefakakaukaú.
ʻE Lava Ke Ke Kei Anga-Maʻa ʻi ha Māmani ʻUlungaanga Taʻetaau
Ko e ngaahi ikuʻanga ʻo e ʻulungaanga taʻetāú ʻoku kona tatau mo e meʻa ʻoku kona ʻīʻī pea māsila hangē ha heletā fakatoumata—ʻo langa lahi mo fakatupu mate. Ko ha konisēnisi hohaʻa, ko ha feitama ʻikai fiemaʻu, pe ko ha mahaki pipihi fetuku ʻe he fehokotaki fakasinó ʻoku faʻa hoko ko e ngaahi nunuʻa kona ia ʻo e ʻulungaanga peheé. Pea fakakaukau atu ki he mamahi fakaeongo lahi fakaʻulia ʻoku hokosia ʻe he hoa mali ʻo ha tokotaha taʻeangatonu. Ko e foʻi tōʻonga ʻe taha ʻo e taʻeangatonú ʻoku malava ke ne fakatupunga ha lavea loloto feʻunga ke tolonga ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo ha moʻui. ʻIo, ʻoku fakatupu loto-lavea ʻa e ʻulungaanga taʻetāú.
ʻE Lava Ke Ke Kei Anga-Maʻa ʻi ha Māmani ʻUlungaanga Taʻetaau
ʻOku fiemaʻu ke tau nofo ʻi he mamaʻo taha ʻe ala lavá mei he tākiekina ʻa e kakai ʻulungaanga taʻetāú. Ko e hā ka tau fakaʻatā atu ai kitautolu ki heʻenau ngaahi foungá ʻaki ʻa e fanongo ki he fasi māʻulaló, mamata ʻi he fakafiefia fakatupu fakameleʻí, pe ko hono fakaeʻa atu kitautolu ki he ngaahi tohi fakalieliá? (Palōveepi 6:27; 1 Kolinitō 15:33; ʻEfesō 5:3-5) Pea he ngali vale ē ke fakahanga mai ʻenau tokangá ʻaki ʻa e fakamalinga kākaá pe ʻaki ʻa e taʻefakanānā ʻi he valá mo e teuteú!—1 Timote 4:8; 1 Pita 3:3, 4.
Makakoloa Fakalaumālie
ʻE Lava Ke Ke Kei Anga-Maʻa ʻi ha Māmani ʻUlungaanga Taʻetaau
ʻOku fakamamafaʻi mai ʻe Solomone ʻa e totongi māʻolunga ʻo e tō ki he ʻulungaanga taʻetāú. Ko e tonó mo e mole ʻo e ngeiá, pe tokaʻi-kitá, ʻokú na fetakinima. ʻIkai ʻoku fakamā moʻoni ke fai pē ha meʻa ko e fakafiemālieʻi ʻetau holi fakaeʻulungaanga ʻa kitautolú pe ko ha tokotaha kehe? ʻIkai ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ʻikai ha tokaʻi-kitá ʻi he ʻulutukua ki he fehokotaki fakasino fekoekoeʻi mo ha taha ʻoku ʻikai ko hotau hoa malí?
MAʻASI 24-30
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 6
Ko e Hā ʻe Lava Ke Tau Ako mei he Loó?
Naʻá Ke ʻIloʻi?
ʻOku teuteuʻi moʻoni ʻe he fanga loó ʻenau meʻakaí ʻi he faʻahitaʻu māfaná pea tānaki ʻenau tokonakí ʻi he utu-taʻú?
ʻOku pehē ʻe he Palōveepi 6:6-8: “ʻAlu ki he lo, ʻa e makau na; siofi hono ngaahi ʻalunga, ka ke maʻu poto: ʻA ia ʻoku ʻikai hano angi, hano ofisa, pe pule, tokonaki pe ia ʻene meʻakai ʻi he faʻahitaʻu mafana, pea kuo ne tanaki ʻi he taimi ututaʻu ʻene meʻa tokoni.”
Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga kalasi ʻe niʻihi ʻo e loó ʻoku nau fai pehē, ʻo tānaki ʻenau meʻakaí. Ngalingali, ko e faʻahinga lō naʻe lave ki ai ʻa Solomoné—pea ko e kalasi ʻiloa taha ia ʻi ʻIsileli ʻi he ʻaho ní—ko e lō utu-taʻú (Messor semirufus).
Fakatatau ki he maʻuʻanga fakamatala ʻe taha, “ko e fanga lō utu-taʻu kumi meʻakaí ʻoku nau mavahe mei honau ngaahi nofoʻangá he lolotonga ʻa e ʻea leleí ke kumi ha meʻakai . . . [pea] tānaki mai ʻa e ngaahi tengaʻi ʻakaú ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi māhina māfana ange ʻo e taʻú.” Te nau tufi nai ʻa e ngaahi tenga mei he ʻakaú pe tānaki mai kinautolu mei he kelekelé. ʻOku faʻu ʻe he ngaahi ʻinisēkité ʻa e ngaahi nofoʻanga ʻi he kelekelé ʻo ofi ki ha ngaahi ngoueʻanga, ngaahi feleoko uite, pe ngaahi feituʻu ʻauʻauʻanga uité, ʻa ia ʻe lava ke maʻu ai ʻa e uité.
ʻI loto tonu ʻi he nofoʻangá, ʻoku tauhi ai ʻe he fanga loó ʻenau meʻakaí ʻi ha ngaahi tānakiʻanga lafalafa hokohoko ʻoku fakafehokotaki ia ʻe ha ngaahi halanga lahi. Ko ʻenau ngaahi tānakiʻanga uité ʻoku aʻu nai ia ki he fālahi ko e ʻinisi ʻe nima pea vaeua ʻinisi hono māʻolungá. Ko e ngaahi kolonia ʻo e fanga lō utu-taʻú ʻa ia kuo ʻosi tokonaki leleí ʻoku pehē ʻoku nau malava ke tolonga atu “ʻo laka hake ʻi he māhina ʻe fā ʻo ʻikai ha maʻuʻanga meʻakai pe maʻuʻanga vai mei tuʻa.”
Maluʻi Ho Hingoá
ʻI he hangē ko e loó, ʻikai ʻoku totonu ke tau toe hoko mo kitautolu ʻo faʻa ngāue? Ko e ngāue mālohi mo e feinga ke fakalakalaka ʻi heʻetau ngāué ʻoku lelei ia kiate kitautolu tatau ai pē pe ʻoku fakahinohinoʻi kitautolu pe ʻikai. ʻIo, ʻi he ʻapiakó, ʻi hotau feituʻu ngāué, pea lolotonga ʻa e kau ʻi he ngaahi ngāue fakalaumālié, ʻoku totonu ke tau fai hotau lelei tahá. Hangē ko e maʻu ʻaonga ʻa e loó mei heʻene faʻa ngāué, ʻoku pehē pē ʻa e fiemaʻu kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau ‘sio ki he lelei ʻo ʻetau ngāue mālohi kotoa pē.’ (Koheleti 3:13, 22, NW [Tagata Malanga, PM]; 5:18) Ko ha konisēnisi maʻa mo e fiemālie fakafoʻituitui ʻa e ongo pale ʻo e ngāue mālohí.—Koheleti 5:12.
ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ongo fehuʻi ke tali loto peé, ʻoku feinga ai ʻa Solomone ke fakaʻaaki ha tokotaha fakapikopiko mei heʻene mamió: “Akoe koe fakabikobiko, e fefe hono fuoloa o hoo mohe? te ke toki tuu hake afe mei hoo mohe?” ʻI hono manukiʻi ia ʻi he leá, ʻoku tānaki mai ʻe he tuʻí: “E toe jii be ae mohe, e toe jii moe moumohea, e toe jii moe fehulunaki oe nima ke mohe: Bea behe, e haʻu ai hoo majiva o hage ha taha oku fonoga mai, bea mo hoo baea o hage ha tagata oku too mahafu.” (Palōveepi 6:9-11) Lolotonga ʻa e tokotokoto ʻa e tokotaha fakapikopikó, kuo maʻu fakafokifā ia ʻe he masivá ʻaki ʻa e vave ʻa e tokotaha kaihaʻá, pea ʻohofi ia ʻe he tuʻutāmakí ʻo hangē ha tangata toʻo mahafú. Ko e ngaahi ngoue ʻa ha fakapikopiko ʻoku vave ʻa hono faliki ʻe he vaó mo e ʻakau talatalá. (Palōveepi 24:30, 31) Ko ʻene ngāue fakapisinisí te ne fuesia ʻa e mole ʻi ha taimi nounou. Ko e hā ʻa e fuoloa ʻo hono kātakiʻi ʻe ha pule ngāue ha tokotaha nofo noa? Pea ʻe lava ha tokotaha ako ʻoku fuʻu fakapikopiko ke ʻamanekina te ne lelei ʻi he akó?
Makakoloa Fakalaumālie
Maluʻi Ho Hingoá
Ko e faʻahinga ʻe fitu ʻoku lave ki ai ʻa e palovepí ko e ngaahi meʻa tefito ia pea ʻoku kau kotoa ki ai ʻa e meimei kalasi kotoa pē ʻo e faihalá. Ko e “matahihiki” mo e “loto ʻoku faʻufaʻu fakakaukau kovi,” ko e ongo angahala ia ʻoku fai ʻosi fakakaukauʻi. “Ko e ʻelelo loi” mo e “fakamoʻoni kākā ʻoku hoʻaki loi” ko e ngaahi lea angahalaʻiá ia. Ko e “nima ʻoku lingi toto taʻehalaia” mo e “vaʻe ʻoku lele fakavave ki he faikovi” ko e ongo ngāue fulikivanú ia. Pea ko e meʻa ʻoku tautefito ʻa e fehiʻa ai ʻa Sihová ko e faʻahinga ʻoku fiefia vēkeveke ʻi hono kamataʻi ha kē ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí, ʻa ia ka ne ʻikai ia te nau nofo melino fakataha pē. Ko e tupulaki ʻa e fiká mei he onó ki he fitú ʻoku fakahuʻunga mei ai ko e fakahokohokó ʻoku ʻikai fakahangahanga ia ke hoko ʻo kakato, koeʻuhi he ʻoku hokohoko atu ʻa e fakalahi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻenau ngaahi ngāue koví.
MAʻASI 31–ʻEPELELI 6
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 7
Fakaʻehiʻehi mei he Ngaahi Tuʻunga Fakatauelé
“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”
Ko e matapā sioʻata ʻa ia naʻe sio ai ki tuʻa ʻa Solomoné ʻoku ʻi ai hono vangavanga—ngalingali ko ha faʻunga mo hono fanga kiʻi papa lau siʻi pea mahalo mo e ngaahi tā tongitongi teuteu. ʻI he fakaʻau ke tūmāmá, ʻoku fakapoʻuli ʻa e ngaahi halá. ʻOkú ne sio atu ki ha talavou ʻa ia ʻoku tautefito ʻa ʻene ala kākaaʻingofuá. ʻI he ʻikai ha ʻiloʻiló, pe ʻatamai leleí, ʻokú ne masiva loto. Ngalingali, ʻokú ne lāuʻilo ki he faʻahinga kaungāʻapi kuó ne hū ki aí mo e meʻa ʻe lava ke hoko kiate ia ʻi aí. ʻOku ʻalu atu ʻa e talavoú ʻo ofi ki “hono tulikí,” ʻa ia ko e hala ia ki hono falé. Ko hai ia? Ko e hā ʻokú ne teu ke faí?
“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”
ʻOku hamolemole ʻa e ongo loungutu ʻo e fefiné ni. ʻI heʻene fakamatafefeká, ʻokú ne puʻaki ʻene ngaahi leá ʻi he loto-pau. Ko e meʻa kotoa ʻokú ne leaʻakí ʻoku fikaʻi lelei ia ke fakataueleʻi ʻaki ʻa e talavoú. ʻI hono fakamatalaʻi naʻá ne fai ʻa e ngaahi feilaulau ʻofa ʻi he ʻaho pē ko iá pea totongi ʻene tukumoʻuí, ʻokú ne fai ha fakahāhā ʻo e māʻoniʻoní, ʻo kiʻi fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai te ne ʻi ha tuʻunga taʻefakalaumālie. Ko e ngaahi feilaulau ʻofa ʻi he temipale ʻi Selusalemá naʻe kau ki ai ha kakanoʻi manu, mahoaʻa, lolo, mo e uaine. (Livitiko 19:5, 6; 22:21; Nōmipa 15:8-10) Koeʻuhi naʻe lava ʻa e tokotaha foakí ke ʻave ʻa e konga ʻo e feilaulau ʻofá maʻana mo hono fāmilí, ʻokú ne fokotuʻu ange ai ʻoku lahi ʻa e meʻa ke kai mo inu ʻi hono falé. Ko e meʻa ʻoku fakahāʻí ʻoku mahino lelei: ʻE maʻu ʻe he talavoú ʻa e taimi fiefia ʻi ai. Kuó ne hū ki tuʻa mei hono falé ʻo fakatefito pē ke kumi ia. He meʻa fakaueʻiloto ē—kapau ʻoku lava ha taha pē ke tui ki ha talanoa pehē. “Ko e moʻoni naʻá ne ʻalu ʻo fakasio ha taha,” ko e lau ia ʻa e mataotao Tohitapu ʻe taha, “ka naʻá ne haʻu moʻoni ke fakasio ʻa e tokotaha makehe pē ko ení? Ko ha vale pē—mahalo koe tokotaha ko ení—ʻe tui kiate iá.”
Hili hono ʻai ia tonu ke ne hā fakamānako ʻi he ʻasi ʻa hono kofú, ʻaki ʻa e leʻo ʻo ʻene ngaahi lea fakahekeheké, ʻaki ʻa ʻene ala ʻi he fāʻofuá, pea ʻi he ifo ʻa hono loungutú, ko e fefine fakatauelé ʻokú ne poupouʻi ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene namu leleí. ʻOkú ne pehē: “Kuou teuteu hoku mohega aki ae gaahi buibui matamata lelei, moe togi fakasanisani, moe tubenu lelei mei Ijibite. Kuou fakanamu kakala a hoku mohega aki ae mula, moe alosi, bea moe sinamoni.” (Palōveepi 7:16, 17) Kuó ne teuteuʻi ke fakaʻofoʻofa ʻa hono mohengá ʻaki ʻa e līneni lanu kehekehe mei ʻIsipite pea fakanamuleleiʻi ʻaki ʻa e ngaahi meʻa namu kakala kuo filifili ʻo e mula, ʻālosi, mo e sinamoni.
“Haʻu, ke ta fakafonu akitaua i he ofa o aʻu ki he abogibogi,” ko ʻene hoko atú ia, “ke ta fakafiemalie akitaua i he e ta fai ofa.” Ko e fakaafé ki he meʻa ʻoku lahi ʻaupito ia ʻi ha kai efiafi lelei pē ki ha toko ua. Ko ʻene palōmesí ke fiefia ʻi he fekoekoeʻi fakaefehokotaki fakasinó. Ki he talavoú, ko e kolé ʻoku mālie mo fakalotomāfana! ʻI he toe hoko atu ʻene fakakolekolé, ʻokú ne tānaki atu: “He oku ikai i abi ae tagata eiki, kuo alu ia o fonoga mamao: Kuo ne ave mo ia ae kato baaga, bea e ikai haʻu ia kae oua ke hokojia hono aho kuo ne lea ki ai.” (Palōveepi 7:18-20) Te na mātuʻaki malu, ko ʻene fakapapauʻi ange ia kiate iá, he ʻoku mamaʻo ʻa hono husepānití ʻi ha fononga fakapisinisi pea ʻoku ʻikai ʻamanekina haʻane foki vave mai. He talēnitiʻia ē ko ia ʻi hono kākaaʻi ha tokotaha talavoú! “Naa ne fakavaivaiʻi ia aki a ene gaahi lea matamata lelei, o ne maʻu ia i he fakaoloolo a hono gutu.” (Palōveepi 7:21) ʻE fiemaʻu ha tangata hangē ko e tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻo Siosifá ke ne talitekeʻi ha kole fakatauele hangē ko ení. (Sēnesi 39:9, 12) ʻOku feʻungamālie ʻa e tuʻunga taau ʻo e talavoú ni?
“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”
ʻOku fakamoʻoniʻi ʻa e hoko ʻo taʻealatekeʻi ʻa e fakaafé ʻe he talavoú. ʻI hono tukunoaʻi ʻa e fakakaukau lelei kotoa pē, ʻokú ne muimui ʻiate ia ‘hage koe bulu ke tamateʻí.’ Hangē ko e ʻikai lava ke hola ha tangata mei hono tautea ʻi ha meʻa fakamaʻu vaʻé, ʻoku pehē ʻa hono tohoakiʻi ʻa e talavoú ki he faiangahalá. ʻOku ʻikai te ne sio ki he fakatuʻutāmaki kotoa ʻo iá kae ʻoua ke “aji ae gahau ki hono ate,” ʻa ia ko e pehē, kae ʻoua ke ne maʻu ha kafo ʻe lava ke ne fakatupunga ʻene maté. Ko e mate fakaesino nai ʻi heʻene fakaeʻa ia tonu ki he ngaahi mahaki fakatupu mate ʻoku fetuku holo ʻe he fehokotaki fakasinó. ʻE toe lava foki ʻe he kafó ʻo fakatupunga ʻa ʻene mate fakalaumālié; “koe mea ke oji ai ene moui.” Ko ʻene moʻuí kotoa ʻoku uesia mafatukituki, pea kuó ne angahala mamafa ki he ʻOtuá. Ko ia, ʻokú ne fakavave atu ai ki hono maʻu ʻe maté ʻo hangē ha manupuna ʻi ha tauhelé!
Makakoloa Fakalaumālie
“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”
“Nonoo ia [ʻeku ngaahi fekaú] ki ho louhiʻi nima, tohi ia ki he kakano o ho loto.” (Palōveepi 7:3, PM) ʻI he maeʻeeʻa ʻa e ʻi muʻa ʻa hotau ngaahi louhiʻi nimá ʻi hotau matá pea ʻoku nau mātuʻaki mahuʻinga ʻi hono fakahoko ʻetau ngaahi taumuʻá, ko e ngaahi lēsoni ʻoku tau ako mei hono ʻohake Fakatohitapú pe ko hono maʻu ʻa e ʻilo ʻo e Tohitapú ʻoku totonu ke hoko ia ko ha fakamanatu tuʻumaʻu mo ha tataki ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku tau faí. ʻOku fiemaʻu ke tau tongi kinautolu ki he kakano ʻo hotau lotó, ʻo ʻai kinautolu ko ha konga ʻo hotau natulá.
ʻEPELELI 7-13
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 8
Fanongo ki he Tokotaha ko Potó
cf-E 131 ¶7
“ʻOku Ou ʻOfa ʻi he Tamaí”
ʻI he veesi 22, ʻoku pehē ʻe poto: “Naʻe ngaohi au ʻe Sihova ko e kamataʻanga ʻo ʻene founga fakaefakatupú, ko e muʻomuʻa taha ʻo ʻene ngaahi ngāue lavameʻa talu mei muʻá.” ʻOku kau ki heni ʻa e meʻa lahi ange ʻi he potó pē, he ko e ʻulungaanga ko iá naʻe teʻeki ʻaupito ke “ngaohi” ia. Naʻe ʻikai ʻaupito ke ʻi ai ha kamataʻanga ʻo e potó koeʻuhi ko Sihova kuó ne ʻi ai maʻu pē pea ko ia ʻa e matavai ʻo e potó. (Saame 90:2) Kae kehe, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá “ko e ʻuluaki fakatupu ia ʻi he meʻa fakatupu kotoa pē.” Naʻe ngaohi pe fakatupu ia; ko e muʻomuʻa taha ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi ngāue lavameʻa ʻa Sihová. (Kolose 1:15) Ko e ʻAló naʻá ne ʻi ai ki muʻa ke fakatupu ʻa e māmaní mo e ngaahi langí, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Palōvēpí. Pea ʻi hono tuʻunga ko Folofolá, ko e Tangata-Lea ia ʻa e ʻOtuá tonu, naʻá ne tapua haohaoa mai ʻa e poto ʻo Sihová.—Sione 1:1.
“Fai ke ʻIlo “ʻa e ʻAtamai ʻo Kalaisí”
Fakatatau ki ha ngaahi fakafuofua fakasaienisi, ko e ʻuniveesi fakamatelié kuo ʻi ai ia ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he taʻu ʻe 12 piliona. Kapau ko e ngaahi fakafuofua ko iá ʻoku fakaofiofi ʻi he tonú, ko e ʻAlo ʻuluaki ʻo e ʻOtuá naʻá ne fiefia ʻi ha feohi vāofi mo ʻene Tamaí ʻi he ngaahi taʻu taʻefaʻalaua ki muʻa ʻi hono fakatupu ʻo ʻĀtamá. (Fakafehoanaki mo Maika 5:2.) Ne fakatupulekina leva ai ha haʻi anga-ʻofa mo loloto ʻi hona vahaʻá. ʻI he fakasino mai ʻa e potó, ko e ʻAlo ʻuluaki ko ení ʻi he ki muʻa peá ne hoko ʻo tangatá, ʻoku fakahaaʻi ia ʻo pehē: “Ko hono [Sihova] fiefiaaga au i he aho kotoabe, bea naaku fiefia mau ai be i hono ao.” (Palōveepi 8:30, PM) ʻOku pau pē ko hono fakamoleki ko ia ha ngaahi kuonga taʻefaʻalaua ʻi he feohi vāofi mo e Matavai ʻo e ʻofá, ne maongo loloto ia ʻi he ʻAlo ʻo e ʻOtuá! (1 Sione 4:8) Ko e ʻAlo ko ení naʻá ne hoko ʻo ʻilo mo tapua mai ʻa e ngaahi fakakaukau, ngaahi ongoʻi, mo e ngaahi founga ʻa ʻene Tamaí he naʻe ʻikai malava ia ʻe ha toe taha kehe.—Matiu 11:27.
ʻILOʻI ʻA SĪSŪ, KO E TĒVITA LAHI ANGE MO E SOLOMONE LAHI ANGE
14 Ko e tangata pē taha ʻoku hā mahino naʻe fakalaka ʻi he poto ʻo Solomoné. Ko Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ʻa ia tonu ko “ha meʻa ʻoku lahi ʻia Solomone.” (Mt. 12:42) Naʻe leaʻaki ʻe Sīsū “ʻa e ngaahi lea ʻo e moʻui taʻengata.” (Sione 6:68) Ko e fakatātaá, ko e Malanga ʻi he Moʻungá ʻoku toe fakalahi atu ai ʻa e fakaikiiki ki he niʻihi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he palōveepi ʻa Solomoné. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Solomone ha ngaahi meʻa ʻoku ʻomai ai ʻa e fiefiá ki ha tokotaha lotu ʻa Sihova. (Pal. 3:13; 8:32, 33; 14:21; 16:20) Naʻe fakamamafaʻi ʻe Sīsū ko e fiefia moʻoní ʻoku tupu ia mei he ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku felāveʻi mo e lotu ʻa Sihová pea mo e fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne pehē: “Fiefia ē ka ko kinautolu ʻoku nau fiekaia ki he ngaahi meʻa fakalaumālié, he ʻoku ʻonautolu ʻa e puleʻanga ʻo hēvaní.” (Mt. 5:3, NW) Ko e faʻahinga ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he ngaahi akonaki ʻa Sīsuú ʻoku tohoakiʻi kinautolu ʻo nau ofi ange ai kia Sihova, “ko e matavai ʻo e moʻui.” (Sāme 36:9; Pal. 22:11; Mt. 5:8) ʻOku fakafofongaʻi ʻe Kalaisi ʻa e “Poto ʻo e ʻOtua.” (1 Kol. 1:24, 30) ʻI he tuʻunga ko e Tuʻi Faka-Mīsaiá, ʻoku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi “ʻa e laumalie ʻo e poto.”—Ai. 11:2.
Makakoloa Fakalaumālie
g-E 5/14 16
‘ʻOku Kaila ʻa Poto’—ʻOku Lava Ke Ke Fanongo ki Aí?
Ko e Tohi Tapú ʻa e tohi “ʻoku lahi taha hono tufaki ʻi he hisitōliá,” ko e lau ia ʻa e The World Book Encyclopedia. “Kuo liliu tuʻo lahi ange ia pea ki he ngaahi lea lahi ange, ʻi ha toe tohi.” Ko e Tohi Tapu kakató pe ʻi hano konga ʻoku ala maʻu ia ʻi he taimí ni ʻi he ngaahi lea ofi ki he 2,600, ʻo malava ai ke maʻu ʻe he kakai laka hake ʻi he pēseti ʻe 90 tupu.
Ko poto ʻokú ne “hanganaki kalanga leʻo-lahi” foki ʻi ha ʻuhinga fakafoʻilea. ʻI he Mātiu 24:14, ʻoku tau lau ai: “Ko e ongoongo lelei ko ʻeni ʻo e Puleʻangá ʻe malangaʻi ia ʻi he kotoa ʻo e māmani kuo nofoʻí ko ha fakamoʻoni ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē, pea ʻe toki hoko mai ʻa e ngataʻangá [ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá].”
ʻEPELELI 14-20
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 9
Hoko ko ha Tokotaha Poto, Kae ʻIkai ko ha Tokotaha Manuki
“Fanongo ki he Ngaahi Lea ʻa e Potó”
Ko hono moʻoní, ʻe faingataʻa nai ke tau tali ʻa e akonakí tautefito ʻi heʻene haʻu fakahangatonú. ʻE aʻu nai ʻo tau ʻita. Ko e hā hono ʻuhingá? Neongo ʻoku tau fakahaaʻi loto-lelei ʻoku tau taʻehaohaoa, ʻe faingataʻa nai ke tau tali ʻa e akonakí ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻe ha taha haʻatau tōnounou. (Lau ʻa e Tangata Malanga 7:9.) Te tau feinga nai ke fakatonuhiaʻi kitautolu. Te tau fehuʻia nai ʻa e fakaueʻiloto ʻa e tokotaha faiakonakí pe ʻita ʻi he founga naʻá ne ʻomi ai ʻa e akonakí. ʻE aʻu nai ʻo tau fakasio ha fehālaaki ʻa e tokotaha faiakonakí, ʻo fakaʻuhinga: ‘Ko hai ia ke ne akonakiʻi au? ʻOku tōnounou pē mo ia!’ Pea kapau ʻoku ʻikai feʻungamālie ʻa e akonaki ʻoku tau maʻú mo kitautolu, te tau tukunoaʻi nai ia pe kumi ki ha akonaki te tau saiʻia ange ai mei ha feituʻu kehe.
“Fanongo ki he Ngaahi Lea ʻa e Potó”
Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tali ʻa e akonakí? ʻOku fiemaʻu ke tau hoko ʻo anga-fakatōkilalo ʻaki hono manatuʻi ʻoku tau mātuʻaki taʻehaohaoa pea ʻoku tau fai ha meʻa fakavalevale ʻi he taimi ʻe niʻihi. Hangē ko ia naʻa tau lāulea ki aí, naʻe maʻu ʻe Siope ha vakai hala. Ka ki mui ange naʻá ne fakatonutonu ʻene fakakaukaú, pea naʻe tāpuakiʻi ia ʻe Sihova. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí naʻe anga-fakatōkilalo ʻa Siope. Naʻá ne fakamoʻoniʻi ʻene anga-fakatōkilaló ʻaki hono tali ʻa e akonaki naʻe ʻoange ʻe ʻIlaiuú, neongo naʻe kei siʻi ange ʻa ʻIlaiū ʻiate ia. (Siope 32:6, 7) ʻE pehē pē foki mo hono tokoniʻi kitautolu ʻe he anga-fakatōkilaló ke ngāueʻaki ʻa e akonakí naʻa mo e ʻi he taimi ʻoku tau ongoʻi ʻoku ʻikai ke tau tuha mo ia pe ko e tokotaha ʻokú ne ʻomi iá ʻokú ne kei siʻi ange ʻiate kitautolu. Ko ha mātuʻa ʻi Kānata ʻokú ne pehē, “Koeʻuhi ʻoku ʻikai lava ke tau vakai hifo kiate kitautolu ʻo hangē ko e vakai ʻa e niʻihi kehé, ʻe lava fēfē ke tau fakalakalaka kapau heʻikai ha taha ke ne akonakiʻi kitautolu?” Ko hai ia ʻiate kitautolu ʻoku ʻikai ke ne fie fakalakalaka ʻi hono fakatupulekina ʻa e fua ʻo e laumālié pea fakahoko ʻa e ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané?—Lau ʻa e Saame 141:5.
Vakai ki he akonakí ko ha fakahāhā ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻOku fiemaʻu ʻe Sihova ʻa e lelei tahá maʻatautolu. (Pal. 4:20-22) ʻI he taimi ʻokú ne akonakiʻi ai kitautolu fakafou ʻi heʻene Folofolá, ko ha tohi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú pe ko ha kaungātui matuʻotuʻa, ʻokú ne fakahāhā mai ai ʻene ʻofa kiate kitautolú. “ʻOku fai pehē ʻa e ʻOtuá ki ha lelei maʻatautolu,” ko e lau ia ʻa e Hepelū 12:9, 10.
Tokangataha ki he akonakí, kae ʻikai ko e founga ʻoku ʻoatu aí. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku tau ongoʻi nai ko e akonaki ʻoku tau maʻú naʻe ʻikai ʻomi ia ʻi he founga lelei tahá. Ko e moʻoni, ko ha taha ʻokú ne fai ha akonaki ʻoku totonu ke ne feinga ke ʻoatu ia ʻi he founga faingofua taha ʻe ala tali aí. (Kal. 6:1) Ka ʻo kapau ko kitautolu ʻoku akonakiʻí, ʻoku lelei ke tau tokangataha ki he pōpoakí—neongo kapau ʻoku tau ongoʻi naʻe mei lava ke ʻomi ia ʻi ha founga lelei ange. Te tau ʻeke hifo nai: ‘Neongo kapau ʻoku ʻikai ke u saiʻia ʻi he founga naʻe ʻomi ai ʻa e akonakí, ʻoku ʻi ai nai ha moʻoni ʻi he akonakí? ʻE lava nai ke u sio fakalaka ʻi he ngaahi taʻehaohaoa ʻa e tokotaha talafekaú pea maʻu ʻaonga mei he pōpoakí?’ ʻE fakapotopoto ke tau kumi ha founga ke maʻu ʻaonga ai mei ha akonaki pē ʻoku tau maʻu.—Pal. 15:31.
‘ʻI he Potó ʻe Fakalahi Ai Hotau Ngaahi ʻAhó’
Ko e tali ʻa e tokotaha potó ki he valokí ʻoku fehangahangai ia mo e tali ʻa ha tokotaha manuki. ʻOku pehē ʻe Solomone: “Valokiʻi ha taha poto, pea te ne ʻofa kiate koe. ʻAtu ha poto ki ha taha ʻoku poto, pea ʻe fakautuutu ʻene poto.” (Palōveepi 9:8e, 9a) ʻOku ʻiloʻi ʻe ha tokotaha poto “ka fai ha [akonaki], talaʻehai ʻoku tau ongoʻi leva ko e meʻa fakafiefia ia, kaekehe, ko e meʻa fakamamahi: ka ʻe faifai pea tupu ai kiate kinautolu kuo ʻosi ʻa ako ai, ha fua ʻoku hoa mo e melino, ko e koto maʻoniʻoni.” (Hepelū 12:11) Neongo ʻe hā ngali fakamamahi ʻa e faleʻí, ko e hā ke tau fakafepakiʻi ai pe feinga ke fakaʻehiʻehi mei ai kapau ko hono tali iá te ne ʻai ai kitautolu ke tau toe poto lahi ange?
“ʻOatu ʻa e ʻiló ki ha taha māʻoniʻoni pea te ne tupulekina ʻi he meʻa ʻokú ne ʻiló,” ko e hoko atu ia ʻa e tuʻi potó. (Palōveepi 9:9e, NW) ʻOku ʻikai ha taha ʻe fuʻu poto pe fuʻu motuʻa ke hokohoko atu ʻene akó. He meʻa fakafiefia ē ke sio ki he faʻahinga naʻa mo e ʻi honau taʻumotuʻá ʻoku nau tali ʻa e moʻoní pea fai ha fakatapui kia Sihova! ʻOfa ke tau feinga mo kitautolu foki ke tauhi maʻu ʻa e loto-lelei ke ako pea tauhi ke longomoʻui ʻa e ʻatamaí.
‘ʻI he Potó ʻe Fakalahi Ai Hotau Ngaahi ʻAhó’
Ko e fai ha feinga ke maʻu ʻa e potó ko hotau fatongia fakafoʻituitui ia. ʻI hono fakamamafaʻi ʻo e moʻoniʻi meʻa ko ení, ʻoku pehē ʻe Solomone: “Kapau ʻoku ke poto, ko e poto maʻau; pea kapau ʻoku ke [manuki], ko koe pe ʻe to ki ai.” (Palōveepi 9:12) Ko e tokotaha potó ʻoku ʻaonga pē kiate ia ʻa ʻene potó, pea ko e tokotaha manukí pē ʻe tukuakiʻi ki heʻene faingataʻaʻia ʻaʻaná. Ko e moʻoni, ʻoku tau utu pē ʻa e meʻa ʻoku tau toó. ʻOfa ke tau ‘tokaga [leva] ki he botó.”—Palovepi 2:2.
Makakoloa Fakalaumālie
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Palovepí
9:17—Ko e hā ʻa e “vai kaihaʻa,” pea ko e hā ʻoku “melie” aí”? Koeʻuhi ʻoku fakatatau ʻe he Tohi Tapú ʻa e fiefia ʻi he vā fakaefehokotaki fakasino ʻi he nofo malí ki hono inu ha vai fakaivifoʻou ʻoku ʻomi mei ha vai tupu, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he vai kaihaʻá ʻa e ngaahi vā fakaefehokotaki fakasino taʻetaau fakapulipulí. (Palōveepi 5:15-17) Ko e foʻi fakakaukau ko ia ʻo e ʻikai ke ʻiloʻí ʻoku ʻai ai ke hā ngali melie ʻa e vai peheé.
ʻEPELELI 21-27
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 10
Ko e Hā ʻOkú Ne ʻAi ha Moʻui ke Fakakoloá?
‘Ko e Ngaahi Tāpuaki Maʻá e Tokotaha Māʻoniʻoní’
ʻOku tāpuakiʻi ʻa e māʻoniʻoní ʻi he toe founga ʻe taha. “Koia oku fai aki ae nima vaivai e fakaaau ia ke majiva: ka oku fakakoloaia e he nima oku faa gaue. Koe foha boto ia aia oku utu mai i he faahitaʻu mafana: ka koia oku mohe i he lolotoga ae ututaʻu koe foha ia oku tau ma ai.”—Palovepi 10:4, 5, PM.
ʻOku mohu ʻuhinga tautefito ki he kau ngāue ʻi he lolotonga ʻa e utu-taʻú ʻa e ngaahi lea ʻa e tuʻí. Ko e faʻahitaʻu utu-taʻú ʻoku ʻikai ko ha taimi ia ki he mohe. Ko ha taimi ia ki he faʻa ngāue mo e ngāue he ngaahi houa lahi. Ko e moʻoni, ko ha taimi ia ʻo e fakavavevave.
ʻI he fakakaukau atu ki he utu-taʻú, ʻikai ʻo e uite, ka ʻo e kakaí, naʻe tala ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Ko e utu-taʻú ʻoku lahi, ka ko e kau ngāué ʻoku tokosiʻi. Ko ia ai, kole ki he ʻEiki ʻo e utu-taʻú [Sihova ko e ʻOtuá] ke ne fekau mai ha kau ngāue ki heʻene utu-taʻú.” (Mātiu 9:35-38) ʻI he taʻu 2000, naʻe laka hake ʻi he toko 14 miliona naʻa nau maʻu ʻa e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Sīsuú—ʻo tokolahi hake ia ʻi he liunga ua ʻo e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ia ai, ko hai ia ʻe lava ke ne fakaʻikaiʻi ‘ko e ngaahi ngoué kuo fisi hina ia ki he ututaʻú’? (Sione 4:35) ʻOku kole ʻa e kau lotu moʻoní ki he ʻEikí ki ha kau ngāue tokolahi ange lolotonga iá ʻoku nau feinga mālohi longomoʻui kinautolu ʻi he ngāue ngaohi-ākongá ʻo fehoanaki mo ʻenau ngaahi lotú. (Mātiu 28:19, 20) Pea he tāpuaki lahi ē kuo fai ʻe Sihova ki heʻenau ngaahi feingá! ʻI he lolotonga ʻa e taʻu fakangāue 2000, naʻe laka hake he faʻahinga foʻou ʻe toko 280,000 naʻe papitaiso ai. ʻOku toe feinga mo e faʻahingá ni ke nau hoko ko e kau faiako ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOfa ke tau maʻu ʻa e fiefia mo e fiemālie ʻi he faʻahitaʻu utu-taʻu ko ʻení ʻaki ʻa e kau kakato ʻi he ngāue ngaohi-ākongá.
ʻAʻeva ʻi he ‘Hala ʻo e Anga-Tonú’
ʻOku fakahaaʻi ʻe Solomone ʻa e mahuʻinga ʻo e māʻoniʻoní. ʻOkú ne pehē: “Koe kolo malohi oe tagata koloaia ko ene koloa: ka e auha ae majiva koe nau majiva. Oku tautonu ki he moui ae gaue ae maonioni: ka koe fua oe kakai agakovi ki he agahala.”—Palovepi 10:15, 16.
ʻOku lava ke ngāue ʻa e koloá ko ha maluʻi mei he ngaahi veiveiua ʻi he moʻuí, hangē pē ko hono tokonaki mai ʻe ha kolo tau ha tuʻunga ʻo e malu ki he faʻahinga ʻoku nau nofo ʻi aí. Pea ʻoku lava ke fakatupu ʻauha ʻa e masivá ʻi he hoko ʻa e ngaahi meʻa taʻeʻamanekiná. (Koheleti 7:12) Kae kehe, naʻe toe lava pē ke huʻuhuʻu ʻa e tuʻi potó ki ha fakatuʻutāmaki ʻe kau fakatouʻosi ki ai ʻa e koloaʻiá mo e masivá. ʻE hehema nai ha tangata koloaʻia ke tuku ʻene falala kakató ki heʻene koloá, ʻo fakakaukauloto ko ʻene ngaahi meʻa mahuʻingá ʻoku hangē ha “fuʻu ʻa maʻolunga [“maluʻí,” NW].” (Palōveepi 18:11) Pea ko ha tokotaha masiva te ne fakakaukau fehālaaki nai ʻoku ʻai ʻe heʻene masivá ke siva ai ʻa e ʻamanaki ki hono kahaʻú. Ko ia ai, ʻokú na fakatou taʻemalava ke ʻai ha hingoa lelei ki he ʻOtuá.
it-1-E 340
Tāpuaki
Tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e Faʻahinga ʻo e Tangatá. “Ko e tāpuaki ʻa Sihová ʻa ia ʻokú ne fakakoloa ha tahá, pea ʻoku ʻikai te Ne tānaki atu ki ai mo ha mamahi.” (Pal. 10:22) ʻOku tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e faʻahinga ʻokú ne hōifua ki aí ʻaki hono maluʻi, ʻai ke nau lakalakaimonū, tataki kinautolu, ʻai ke nau lavameʻa pea tokonaki ʻenau ngaahi fiemaʻú pea te nau maʻu ʻaonga mei ai.
Makakoloa Fakalaumālie
Ko e Fiefia ʻOku Maʻu mei he ʻAʻeva ʻi he Anga-Tonú
18 “Ko e tapuaki ʻa Sihova”—ko e meʻa ia ʻokú ne ʻai ke lakalakaimonū fakalaumālie ʻa ʻene kakaí. Pea ʻoku fakapapauʻi mai kia kitautolu ‘ʻoku ʻikai te ne ʻomai mo ia ha mamahi.’ (Palōveepi 10:22) Ko e hā leva ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi ʻahiʻahi mo e faingataʻa ki he tokolahi ʻo e faʻahinga ʻoku mateaki kia Sihová, ʻo fakatupunga ai kinautolu ke nau mamahi mo faingataʻaʻia lahí? ʻOku tau tofanga he ngaahi faingataʻá mo e mamahí koeʻuhí ko e foʻi ʻuhinga ʻe tolu. (1) Ko ʻetau hehema angahalaʻiá tonu. (Sēnesi 6:5; 8:21; Sēmisi 1:14, 15) (2) Ko Sētane mo ʻene kau tēmenioó. (Efeso 6:11, 12) (3) Ko e māmani fulikivanú. (Sione 15:19) Lolotonga ʻoku fakaʻatā ʻe Sihova ia ʻa e ngaahi meʻa koví ke hoko kia kitautolu, ʻoku ʻikai ko ia ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi meʻa ko iá. Ko hono moʻoní, “ʻilonga ha foaki lelei, pea ʻilonga ha meʻaʻofa haohaoa, ko e ʻalu hifo pe ia mei he Tamai ʻa e ngaahi maama.” (Sēmisi 1:17) Ko e ngaahi tāpuaki ʻa Sihová ʻoku ʻikai ʻomi ai ha mamahi.
ʻEPELELI 28–MĒ 4
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | PALŌVEEPI 11
ʻOua Te Ke Leaʻaki Ia!
ʻOku Taki ʻe he Anga-Tonú ʻa e Kau Faitotonú
Ko e anga-tonu ʻa e faitotonú pea mo e fulikivanu ʻa e kau faikoví ʻoku toe ʻi ai ʻa ʻene tākiekina ʻi he kakai kehé. “Ko e momoleʻolunga ʻokú ne teu ʻaki hono ngutu ha luo ki hono kaungaʻapi,” ko e lau ia ʻa e tuʻi ʻo ʻIsilelí, “ka ko e ʻiloʻilo ʻa e faitotonu [“māʻoniʻoní,” NW] ʻokú ne hao ai.” (Palōveepi 11:9) Ko hai ia te ne fakaʻikaiʻi ʻa e fakatupu maumau ʻa e lauʻikovi loí, lau fakatupu maumaú, talanoa fakalieliá mo e talanoa launoa ki he niʻihi kehé? ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e talanoa ʻa e māʻoniʻoní ʻoku maʻa, fakakaukauʻi lelei mo fakaʻatuʻi. ʻI he ʻiló, ʻoku fakahaofi ai ia koeʻuhi ʻoku teuʻi ia ʻe heʻene anga-tonú ʻaki ʻa e fakamoʻoni ʻoku fiemaʻu ke fakahā ai ʻoku loi ʻa hono kau tukuakiʻí.
ʻOku Taki ʻe he Anga-Tonú ʻa e Kau Faitotonú
Ko e kakai ʻo ha kolo ʻa ia ʻoku nau muimui ʻi ha ʻalunga faitotonu ʻokú ne pouaki ʻa e melinó mo e leleí pea langa hake ʻa e niʻihi kehe ʻi he koló. Ko ia ai, ʻoku hakeakiʻi ai ha kolo—ʻoku lakalakaimonū. Ko e faʻahinga ʻoku nau leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko e lauʻikovi loí, fakalotomamahi, mo halá ʻokú ne fakatupunga ʻa e moveuveu, loto-mamahi, māvahevahe mo e faingataʻa. ʻOku tautefito ʻa e moʻoni ʻo e meʻá ni kapau ko e faʻahinga tāutahá ni ʻoku nau ʻi ha tuʻunga tuʻu-ki-muʻa. Ko ha kolo pehē ʻoku tofanga ia ʻi he moveuveu, fakameleʻi pea mo e hōloa fakaeʻulungaanga mo fakaʻekonōmika nai.
Ko e tefitoʻi moʻoni ʻoku fakahā ʻi he Palōveepi 11:11 ʻoku ngāueʻaki tatau pē ia ki he kakai ʻa Sihová ʻi heʻenau feohi fakaekinautolu ʻi heʻenau ngaahi fakatahaʻanga hangē ha koló. Ko ha fakatahaʻanga ʻoku tākiekina ʻe he kakai fakalaumālié—kau faitotonu ʻoku taki ʻe heʻenau anga-tonú—ko ha fakatahaʻanga ia ʻo e kakai fiefia, longomoʻui mo tokoni, ʻokú ne ʻomai ʻa e lāngilangi ki he ʻOtuá. ʻOku tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e fakatahaʻangá, pea ʻoku lakalakaimonū fakalaumālie. ʻI he taimi ki he taimi, ko e kiʻi tokosiʻi ko ia ʻoku nau loto-ʻingoʻingo nai mo taʻefiemālié, ʻa ia ʻoku nau fakaanga mo lea tamaki ki he founga ʻoku fakahoko ai ʻa e ngaahi meʻá, ʻoku nau hangē ha “aka kona” ʻa ia ʻe lava ke mafola ʻo ne fakakonahi ʻa e niʻihi kehe naʻe ʻikai ke uesia ki muʻá. (Hepelū 12:15) Ko e faʻahinga peheé ʻoku nau faʻa fiemaʻu ha mafai mo ha tuʻunga tuʻu-ki-muʻa lahi ange. ʻOku nau langaʻi ʻa e ngaahi muhu ʻoku ʻi ai ʻa e fakamaau taʻetotonu, tomuʻa tāufehiʻa fakaefaʻahinga pe alā meʻa pehē ʻi he fakatahaʻangá pe ʻi he tafaʻaki ʻa e kau mātuʻá. Ko e moʻoni, ko honau ngutú ʻe lava ke ne fakatupunga ha māvahevahe ʻi he fakatahaʻangá. ʻIkai ʻoku totonu ke tau fakaongo tuli ki heʻenau talanoá pea feinga ke hoko ko e kakai fakalaumālie ʻoku tokoni ki he melino mo e fāʻūtaha ʻi he fakatahaʻangá?
ʻOku Taki ʻe he Anga-Tonú ʻa e Kau Faitotonú
He maumau lahi ē ʻoku fakatupunga ʻe he tokotaha ʻoku siʻi ʻa ʻene fakafuofua leleí, pe ʻoku “masiva ʻatamai”! ʻOku hoko atu ʻa ʻene talanoa taʻemapuleʻí ʻo aʻu ki he tuʻunga ko e lauʻikovi loi pe leakovi. Ko e kau mātuʻa kuo fakanofó kuo pau ke nau fai vave ke fakangata ha tākiekina kovi pehē. ʻI he ʻikai hangē ko e “taha masiva ʻatamai,” ko ha tangata poto ʻokú ne ʻilo ʻa e taimi ke hanganaki fakalongo aí. ʻI he ʻikai te ne lavakiʻi ha falalá, ʻokú ne ʻufiʻufi ʻa e meʻá. ʻI hono ʻiloʻi ko ha ʻelelo taʻemapuleʻi ʻoku malava ke ne fakatupunga ha maumau lahi, ko e tokotaha potó ʻokú ne maʻu ʻa e “laumalie tonunga.” ʻOkú ne mateaki ki he kaungātuí pea ʻoku ʻikai te ne ʻaʻau ʻa e ngaahi meʻa fakapulipuli ʻe fakatuʻutāmaki nai kia kinautolú. Ko ha tāpuaki ē ko e kau tauhi anga-tonu peheé ki he fakatahaʻangá!
Makakoloa Fakalaumālie
g20.1 11, puha
Founga ke Fekuki Ai mo e Loto-Mafasiá
“KO E ANGA-LELEÍ ʻOKÚ NE FAKASIʻISIʻI HOʻO LOTO-MAFASIÁ”
“Ko ha tangata anga-lelei ʻokú ne maʻu ʻaonga mei ai, ka ko e tokotaha fakamamahí ʻokú ne ʻomi ai ʻa e faingataʻa kiate ia.”—PALŌVEEPI 11:17.
Ko e tohi Overcoming Stress ʻoku ʻi ai ha vahe ai ʻoku fakakaveinga “Ko e Anga-Leleí ʻOkú Ne Fakasiʻisiʻi Hoʻo Loto-Mafasiá.” Ko e fakafeangai anga-lelei ki he niʻihi kehé, fakatatau ki he faʻutohí, Toketā Tim Cantopher, ʻokú ne pouaki ʻa e moʻui leleí mo e fiefiá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko ha tokotaha taʻeʻofa mo anga-kovi ʻoku ʻikai ke ne fiefia koeʻuhí ʻokú ne fakamavaheʻi ia mei he niʻihi kehé.
ʻOku tau toe maʻu foki ʻa e fakanonga mei he loto-mafasiá ʻi heʻetau maʻu ʻa e vakai totonu ki hotau tuʻungá. Ko e fakatātaá, ʻoku ʻikai totonu ke tau fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa faingataʻa pe ʻikai ala aʻusia. Pea ʻoku ʻikai totonu ke tau fakasiʻia hotau mahuʻingá. “Kuo pau ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko hoʻo ʻofa kiate koé,” ko e lea ia ʻa Sīsū Kalaisí.—Maʻake 12:31.