Ko ha Ngoue Tukufakaholo ʻo e Fakaʻofoʻofa Hāhāmolofia
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI KUATELUPE
NE NAU nofo ʻi ha feituʻu fakaʻofoʻofa ka naʻe ʻikai lava ke nau fiefia ʻi hono ngaahi tafaʻaki fakamānakó. Mei he senituli 17 ʻo faai mai, ko e tuʻunga ia naʻe ʻi ai ʻa e laui afe ʻo e kau ʻAfilika ne ʻi he tuʻunga tuʻutāmaki, ʻa ia ne puke fakamālohi kinautolu ʻo ʻave mei honau fonua tupuʻangá ki Kuatelupe mo Mātiniki. ʻI he lahi taha honau taimí ʻi he toenga ʻo ʻenau moʻuí ne nau ngāue pōpula ai he ngaahi ngoueʻanga tō ʻo e ongo motu Kalipiane ko ení.
Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻe ʻonautolu ʻa e ngoueʻanga ʻi he ongo motú ni, naʻe ʻikai te nau tokonaki ha meʻakai ki heʻenau kau pōpulá, ko ia naʻe tō ngoue leva ʻa e kau pōpulá. Naʻe ʻosi lahi feʻunga pē ʻa ʻenau ngāué, ka naʻe lava heni ʻi ha tuʻunga ke nau tō ʻa e ngaahi meʻakai naʻa nau saiʻia aí. Naʻa nau tō ʻa e manioké, ʻufí mo e ngaahi meʻakai kehe naʻe ifo ange mo fakatupu moʻui lelei ange ia ʻi ha meʻa pē naʻe lava ke nau maʻu mei honau kau pulé. Naʻa nau toe tō foki ʻa e fanga kiʻi ʻakau faitoʻo pea pehē ki he ngaahi sipaisi ki he feimeʻatokoní.
ʻI he 1848, naʻe tāmateʻi ai ʻe he puleʻanga Falaniseé ʻa e lao ki he ngāue pōpulá ʻi he ongo motú, ka naʻe kei hokohoko atu pē hono tō ʻe he kau tangataʻifonua toki fakatauʻatāinaʻi foʻoú ʻa ʻenau ngaahi ngoué. ʻI he ʻahó ni ko e kakai ʻo Kuatelupe mo Mātinikí, ko e tokolahi ai ko e ngaahi hako kinautolu ʻo e kau ʻAfilika ngāue mālohi ko iá, ʻoku nau hokohoko atu pē hono tō ʻa e meʻa ʻoku ʻiloa he taimí ni ko e ngaahi ngoue Kiliolá.
Ko ha Kiʻi Vaotā
Ko e ngaahi fāmili pōpulá naʻe faʻa faʻahinga ʻe ua ʻenau ngoué. Ko e ngoue vesitapoló naʻe faʻa tuʻu ia ʻo kiʻi mamaʻo atu mei he falé. Ko e “ngoue matalaʻiʻakaú” (pe jardin de case, hangē ko ia ʻoku ʻiloa he feituʻú) naʻe tō ia ʻo ofi ki he falé, pea ʻoku sīpinga pehē ʻa e ngoue Kiliola anga-maheni he ʻaho ní. Ko ha ngoue pehē ʻoku huluni ai ʻa e faʻahinga lahi ʻo e matalaʻiʻakaú, mohukú, ʻakaú mo e ʻakau fakakauʻā ʻa ia ʻoku matolu pē ʻo hangē ko e lolo ʻakau ʻi ha vaotaá. Koeʻuhi ʻoku kāpui ʻe he ngoué ʻa e ngaahi konga kotoa ʻoku ʻataá, ko hoʻo ʻuluaki fakakaukaú pē nai ʻoku fakaʻofoʻofa ka ʻoku kiʻi taka felekeu. Ka ko e ngoue ia ko ení ʻoku fokotuʻutuʻu maau pea vahevahe fakakongokonga. Ko e fanga kiʻi hala fāsiʻí ʻoku malava ai ʻo aʻu ʻa e tokotaha ngoué ki he kotoa ʻo ʻene ʻakaú.
ʻOku lele pē ʻa e ngoué mei mui ki muʻa, ʻa ia ʻoku hoko ai ia ko ha feituʻu talitaliʻanga kakai fakaholomamata. ʻI he taimi ʻoku aʻu atu ai ʻa e kau ʻaʻahí, ʻoku talitali lelei kinautolu ʻe he fāmilí ʻi he uhouhonga ʻo e ngaahi kalakalaʻāpusi lanu kehekehé, pulá pea mo e ngaahi lau lanu maama ʻo e felilá mo e lolé.
ʻOku ʻi he ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e ngoue Kiliolá ʻa e ngaahi ʻakau faitoʻó, ʻo meimei ko e ngaahi feituʻu ia ʻoku fakamalumalu ʻe he falé. Ko e pēsilí, sinamoní, goatweed, bay leaf mo e jack in the bush ko ha konga ia ʻo e ngaahi ʻakau faitoʻo tukufakaholo ʻa e ongo motú ni. ʻOku toe tupu foki ʻa e moengāloó ʻi he ngoué ni, pea ko hono tutu ʻa hono lau mōmoá ʻoku tokoni ia ke seʻeʻaki ʻa e namú.
ʻOku fakamahuʻingaʻi ʻe he kakai tokolahi ʻi he ongo motú ni ʻa ʻenau ʻilo ki he ngaahi ʻakau faitoʻó. ʻI he kuohilí, ʻi he taimi naʻe puke pe lavea ai ha tokotahá, naʻe faʻa nofo mamaʻo ʻa e toketaá ia. Ko ia, naʻe malava ai ʻa e kakaí ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi ʻakau faitoʻo ʻo e ngoue Kiliolá ki heʻenau ngaahi palopalema fakaesinó tonu. Ko e ngaahi ʻakau ko ení ʻoku kei ngāueʻaki pē ki he faitoʻó, ka ʻe lava ke hoko ʻo fakatuʻutāmaki ʻa ʻete ngāueʻaki pē ʻia kitá. ʻI he ʻikai ke moʻui ai ʻa e tokotaha mahakí, ko hono ngāuehalaʻaki ha ʻakau faitoʻó ʻe lava ke ne ʻai ke toe kovi ange ʻa hono tuʻungá. Ko ia ai, ko e kau nofo he ʻahó ni ʻi he ongo motú ni ʻoku anga-maheniʻaki ʻenau tuku ʻa hono tokangaʻi fakafaitoʻo kinautolú ki he faʻahinga kuo akoʻi ke nau fakahoko iá.
Ko e konga tefito ʻo e ngoue Kiliolá, ʻa e konga ʻoku tuʻu ʻi muí, ʻoku fakamavaheʻi ia ki he ngaahi ʻakau kaí. Te ke maʻu ai ʻa e ʻufí, painganí, koané, spleen amaranth, lētisí mo e ngaahi ʻakau foha kehe, ʻo tupu ofi ai ʻa e ngaahi sipaisi ʻoku ngāueʻaki ki hono teuteuʻi ʻa e ngaahi meʻakai ko iá. ʻOku tupu nai ai ʻa e ʻulu siaine, pea mahalo te ke sio ai ki he ʻulu ʻakau hangē ko e meí, ʻāvoká, kuavá pe ko e mangó.
Ongoʻi Fakalataʻia
ʻI hoʻo luelue atu ʻi ha veʻe ngoue Kiliolá, ʻe tohoakiʻi nai koe ʻe hono fakaʻofoʻofá ke ke toe vakaiʻi ofi ange. ʻI hoʻo ʻi he loto ngoué, te ke toki matamataleleiʻia ai ʻi he hokohoko ʻo e ngaahi matalá mo e laú ʻi hono huluʻi ʻe he laʻaá honau ngaahi lanú. ʻI he taimi tatau, ʻoku puhiʻi mai ʻe he havilí ha fio ʻo e namu kakala ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke ofi ki ai ʻa e nanamu ʻo e hina kaloní. Heʻikai toe loi ʻa e fakamānako ʻa e ngoué kiate koé, ka ko hoʻo toki ʻaʻahí atu pē ia. Ka ke fakaʻuta atu angé ki he fiefia ʻa e tokotaha naʻá ne tō ʻa e ngoue ko iá peá ne fakamoleki ha taimi ai he ʻaho kotoa pē!
ʻE hokohoko atu koā ʻa e ngoue Kiliolá? ʻOku mamahi ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi he ongo motú ʻi he ʻikai mahuʻingaʻia ʻa e fānaú ʻi hono tokangaʻi lelei ʻo ha ngoue tukufakaholo fakaholomamata mo ʻaonga pehē. Kae kehe, ʻoku tokolahi ʻa e toʻutupu, pea pehē ki he faʻahinga matuʻotuʻa, ʻoku nau fakamahuʻingaʻi ʻa e fakaʻofoʻofa mo e taumuʻa fakafonua ʻo e ngoué. Ko e ngoue Kiliola taki taha, ko ha fakamanatu ia ʻo e anga hono ngāueleleiʻaki ʻe he kau pōpula ʻAfiliká ʻa e tuʻunga tuʻutāmaki ne nau ʻi aí.
[Puha ʻi he peesi 27]
KO E HĀ ʻA E ʻUHINGA ʻO E “KILIOLA”?
Ko e foʻi lea “Kiliola” naʻe muʻaki ʻuhinga iá ki he kakai ne tukufakaholo mai mei ʻIulope ʻa ia ne fāʻeleʻi kinautolu ʻi he ʻOtu ʻAmeliká, ka kuo hoko ʻeni ia ʻo ʻi ai hono ngaahi ʻuhinga kehekehe. ʻOku ngāueʻaki ʻe he kau Haiti ʻe niʻihi ʻa e “Kiliolá” ke fakamatalaʻiʻaki ha meʻa ʻoku mātuʻaki fakaholomamata pe ʻi ha tuʻunga māʻolunga. ʻOku ui ʻa e ngaahi lea ʻe niʻihi ʻi Samaika, Haiti mo e ngaahi feituʻu kehe, ko e Kiliola. Ka ko hono moʻoní, ko e kiliolá ko ha lea ia naʻe tupu mei ha lea pitisini, ka kuo hoko ia ko ha lea tuʻufonua ʻa ha kulupu lea.
Kuo toe hoko eni ʻa e “kiliola” ʻo fakahaaʻiʻaki ha founga pau ʻo e moʻuí, ʻa e anga fakafonua tuʻufonua kuo tupulaki ʻi he ngaahi tukui motu lahi ʻo e Kalipiané. ʻI Pueto Liko mo e Lepupilika Tominiká, ko e foʻi lea felāveʻi mo ia ko e criollo ʻokú ne maʻu ʻa e ʻuhinga tatau. ʻI he ʻotu motu Kalipiané, kuo tuifio ai pea femaliʻaki ʻa e hako ʻo e kakai tuʻufonuá, kau ʻAfiliká mo e kau ʻIulopé ʻi he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, ʻo nau fanauʻi mai ha fānau fakaʻofoʻofa mo ha ngaahi anga fakafonua fakamānako. Ko e ngaahi anga fakafonua ko ení ʻoku maʻu mei ai ʻa e hingoa ʻo e ngoue Kiliola ʻo Kuatelupe mo Mātinikí.
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Tā iiki ʻi lotó (mei ʻolunga): teuila, pepa, fainā, koko mo e kofi