LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bsi02-1 p. 21-22
  • Tohi Tohitapu Fika 33—Maika

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tohi Tohitapu Fika 33—Maika
  • “Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 9
  • Kaveinga Tokoni
  • ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
“Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 9
bsi02-1 p. 21-22

Tohi Tohitapu Fika 33—Maika

Tokotaha-Tohí: Maika

Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Siuta

Kakato Hono Tohí: Ki muʻa he 717 K.M.

Vahaʻa Taimí: 777–717 K.M. n.

1. Ko e tangata fēfē ʻa Maika?

FAKAKAUKAU atu ki ha tangata matuʻotuʻa, ko e taha ʻa ia naʻá ne fakamoleki ʻa e ngaahi taʻu lahi ʻi he ngāue loto-tōnunga kia Sihová. Fakakaukau atu ki ha tangata loto-toʻa, ko e taha ʻa ia naʻe lava ke ne tala ki he kau pule ʻo ha puleʻanga, “ʻA e haʻa fehiʻa ki he lelei, mo ʻofa ki he kovi; . . . ko e faʻahinga kuo keina ʻa e kakano ʻo hoku kakai; pea kuo nau fohi honau kili.” Fakakaukau atu ki ha tangata anga-fakatōkilalo, ko e taha ʻokú ne tuku ʻa e kotoa ʻo ʻene ngaahi lea mālohí kia Sihova, ʻa ia ko hono laumālié naʻá ne lea aí. ʻIkai te ke fiefia ʻi he maheni mo ha tangata hangē ko iá? Ko ha koloa lahi ē ʻo e fakahinohino mo e akonaki lelei naʻe lava ke ne tuku atú! Ko e palōfita ko Maiká ko ha tangata pehē. ʻOku tau kei maʻu ʻa ʻene akonaki leleí ʻi he tohi ʻoku uiʻaki hono hingoá.​—Mai. 3:​2, 3, 8.

2. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku ʻiloʻi fekauʻaki mo Maiká pea mo e vahaʻa taimi ʻo ʻene kikité?

2 Hangē ko ia ʻoku hoko moʻoni ʻi he kau palōfita tokolahi, ʻoku siʻi ʻaupito ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻo fekauʻaki mo Maika tonu ʻi heʻene tohí; ko e pōpoakí naʻe mahuʻingá. Ko e hingoa Maiká ko ha faʻunga fakanounou ia ʻo e Maikelí (ko hono ʻuhingá, “Ko Hai ʻOku Tatau mo e ʻOtuá?”) pe Maikaia (ko hono ʻuhingá, “Ko Hai ʻOku Tatau mo Sihová?”). Naʻá ne ngāue ko ha palōfita lolotonga ʻa e pule ʻa Siotame, ʻĀhasi mo Hesekaiá (777-717 K.M.), ʻa ia naʻe hoko ai ia ko ha toʻumeʻa ʻo e ongo palōfita ko ʻAisea mo Hōseá. (Ai. 1:1; Ho. 1:1) Ko e vahaʻa taimi tonu ʻo ʻene kikité ʻoku taʻepau, ka ʻi he lahi tahá naʻe taʻu ʻe 60. Ko ʻene ngaahi kikite ʻo kau ki hono maumauʻi ʻo Samēliá kuo pau naʻe fai ia ki muʻa ʻi he fakaʻauha ʻo e koló ʻi he 740 K.M., pea ko e tohí kotoa kuo pau pē naʻe kakato ʻi he ngataʻanga ʻo e pule ʻa Hesekaiá, 717 K.M. (Mai. 1:1) Ko Maiká ko ha palōfita tukuʻuta ia mei he kolo ko Mōlese ʻi he tokalelei ʻo Sefelaʻā, ʻi he tonga-hihifo ʻo Selusalemá. Ko ʻene maheni mo e moʻui kolo ʻutá ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he faʻahinga fakatātā naʻá ne ngāueʻaki ke aʻu ai ki he ngaahi poini ʻo e ngaahi meʻa naʻá ne talakí.​—2:12; 4:​12, 13; 6:15; 7:​1, 4, 14.

3. ʻI he taimi mahuʻinga fē naʻe ngāue ai ʻa Maiká, pea ko e hā naʻe fekauʻi ai ia ʻe Sihova ʻi he tuʻunga ko e palōfitá?

3 Naʻe moʻui ʻa Maika ʻi he taimi fakatuʻutāmaki mo mahuʻinga. Naʻe tomuʻa tala ʻe he ngaahi meʻa naʻe hoko vavé, ʻa e mala ki he ngaahi puleʻanga ʻo ʻIsileli mo Siutá. Naʻe faiaka ʻi ʻIsileli ʻa e fakameleʻi fakaeʻulungāngá mo e tauhi ʻaitolí, pea naʻe ʻomai ʻe he meʻá ni ʻa e fakaʻauha ki he puleʻangá mei ʻAsīlia, ʻo hā mahino ʻi he lolotonga ʻo e moʻui tonu ʻa Maiká. Naʻe mafuli ʻa Siuta mei he fai ʻa e meʻa totonu ʻi he pule ʻa Siotamé ki hono faʻifaʻitakiʻi ʻa e fulikivanu ʻa ʻIsileli ʻi he pule angatuʻu ʻa ʻĀhasí pea toki hoko ai ki ha fakaakeake ʻi he lolotonga ʻa e pule ʻa Hesekaiá. Naʻe fokotuʻu hake ʻe Sihova ʻa Maika ke ne fakatokanga mālohi ki Hono kakaí ʻa e meʻa naʻá Ne teu ʻomai kiate kinautolú. Naʻe hoko ʻa e ngaahi kikite ʻa Maiká ʻo fakapapauʻi ai ʻa e kikite ʻa ʻAisea mo Hōseá.​—2 Tuʻi 15:32–20:21; 2Ka vahe 27-32; Ai. 7:17; Ho. 8:8; 2Ko 13:1.

4. Ko e hā ʻokú ne fakamoʻoniʻi ʻa e alafalalaʻanga ʻo e tohi Maiká?

4 ʻOku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni lahi ke fakahaaʻi ai ʻa e alafalalaʻanga ʻa e tohi Maiká. Kuo tali maʻu pē ia ʻe he kau Siú ko e konga ʻo e tohi ʻoku kau ʻi he faka-Hepeluú. ʻOku lave hangatonu ʻa e Selemaia 26:​18, 19 ki he ngaahi lea ʻa Maika: “ʻE keli ʻa Saione hange ha ngoueʻanga, pea ʻe hoko ʻa Selusalema koni ngaahi tuva maka.” (Mai. 3:12) Naʻe fakahoko totonu ʻa e kikité ni ʻi he 607 K.M. ʻi he taimi naʻe fakaʻauha ʻosi ai ʻe he tuʻi ʻo Pāpiloné ʻa Selusalema, “ʻo maumau.” (2Ka 36:19) Ko ha kikite meimei tatau fekauʻaki mo Samēlia, ʻa ia ʻe hoko ko ha “tuʻunga maka ʻi ha tokanga ngoue,” naʻe fakahoko tatau. (Mai. 1:​6, 7) Naʻe maumauʻi ʻa Samēlia ʻe he kau ʻAsīliá ʻi he 740 K.M. ʻi he taimi naʻa nau taki pōpula ai ʻa e puleʻanga fakatokelau ʻo ʻIsilelí. (2 Tuʻi 17:​5, 6) Naʻe ikunaʻi ia ki mui ʻe ʻAlekisānita ko e Lahi ʻi he senituli hono fā K.M. peá ne fuesia ai ʻa e fakaʻauha ʻe he kau Siú ʻi he malumalu ʻo Sione Hikanasi I ʻi he senituli hono ua K.M. Fekauʻaki mo e fakaʻauha fakaʻosi ko eni ʻo Samēliá, ʻoku pehē ʻe he The New Westminster Dictionary of the Bible, 1970, peesi 822: “Naʻe fakaʻauha ia ʻe he kau ikuná, ʻi he feinga ke fakangata ʻa e fakamoʻoni kotoa naʻe ʻi ai ha taimi ne tuʻu ai ha kolo mālohi ʻi he moʻungá.”

5. ʻOku anga-fēfē ʻa e fakamoʻoni ʻa e ʻāsiolokí ki he fakahoko ʻo e ngaahi kikite ʻa Maiká?

5 ʻOku toe tānaki mai ʻa e fakamoʻoni fakaʻāsiolokí ki hono poupouʻi ʻa e ngaahi fakahoko ʻo e kikite ʻa Maiká. Ko e fakaʻauha ʻo Samēlia ʻe he kau ʻAsīliá ʻoku lave ki ai ʻi he ngaahi lēkooti faka-ʻAsīliá. Ko e fakatātaá, ko e tuʻi ʻAsīlia ko Sākoni naʻá ne lea pōlepole: “Naʻá ku ʻākoloʻi ʻo ikuna ʻa Samēlia (Sa-me-ri-na).”a Kae kehe, ko e tokotaha naʻe ʻi muʻa moʻoni nai ʻia Sākoní, ʻa Salimanesa V, naʻá ne fakakakato ʻa e ikuná. ʻI he fekauʻaki mo Salimanesá, ʻoku pehē ʻi ha kalonikali faka-Pāpilone: “Naʻá ne fakaʻauha ʻa Samēlia.”b Ko e fakatūʻuta ʻa Siuta ʻi he pule ʻa Hesekaiá, hangē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻe Maiká, naʻe fakamatalaʻi lelei ia ʻe Senakalipe. (Mai. 1:​6, 9; 2 Tuʻi 18:13) Naʻe ʻi ai ʻene fakatātā tā tongitongi pāneli ʻe fā naʻe ʻai ʻi he holisi ʻo hono palasí ʻo fakahaaʻi ai ʻa hono puke ʻo Lākisí. ʻI hono fuʻu maká ʻokú ne fakamatala ai: “Naʻá ku fai hono ʻākoloʻi ʻa hono ngaahi kolo mālohi ʻe 46 . . . Naʻá ku seʻe ki tuʻa (mei ai) ʻa e kakai ʻe toko 200,150 . . . Naʻá ku ʻai ia tonu ko ha pōpula ʻi Selusalema, ʻa hono nofoʻanga fakatuʻí, ʻo hangē ha manupuna ʻi ha ʻaá.” Naʻá ne toe hiki fakahokohoko ʻa e tukuhau naʻe totongi kiate ia ʻe Hesekaiá, neongo naʻá ne fakalahiʻi ʻa hono lahí. ʻOku ʻikai haʻane lave ki he fakatamaki naʻe tō ki heʻene ngaahi kongakaú.c​—2 Tuʻi 18:​14-16; 19:35.

6. Ko e hā ʻokú ne ʻai ke ʻikai ha toe veiveiua ʻa e fakamānavaʻi ʻo e tohi Maiká?

6 Ko e kikite ʻiloa ʻa Maika 5:​2, ʻoku ʻikai fokotuʻu ai ha veiveiua ki he fakamānavaʻi ʻo e tohí, ʻa ia ʻoku tomuʻa tala ai ʻa e feituʻu naʻe ʻaloʻi ai ʻa e Mīsaiá. (Mt. 2:​4-6) ʻOku toe ʻi ai foki ʻa e ngaahi kupu ʻa ia ʻoku ʻai ʻo huʻufataha ʻe he ngaahi fakamatala ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané.​—Mai. 7:​6, 20; Mt. 10:​35, 36; Luke 1:​72, 73.

7. Ko e hā ʻe lava ke leaʻaki fekauʻaki mo e mālohi ʻo e fakamatala ʻa Maiká?

7 Lolotonga ko Maika nai mei he kolo ʻuta ʻo Siutá, naʻe ʻikai moʻoni te ne masiva ʻi he malava ke fakamatalaʻi totonu iá. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi kupuʻi lea lelei taha ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku maʻu ia ʻi heʻene tohí. Ko e vahe 6 ʻoku tohi ia ʻi he tuʻunga fetalanoaʻaki hā mahino. ʻOku puke ʻa e tokanga ʻa e tokotaha lautohí ʻi he ngaahi liliu fakafokifā ʻi he hiki vave ʻa Maika mei he poini ʻe taha ki he poini ʻe taha, mei he fakamalaʻia ki he tāpuaki pea toe foki pē ki ai. (Mai. 2:​10, 12; 3:​1, 12; 4:1) ʻOku lahi ai ʻa e ngaahi tōʻonga lea mahino lelei: ʻI he hāʻele atu ʻa Sihová, “ʻe vai ʻa e ngaahi moʻunga heʻene tuʻu ai, pea ʻe mafahi ʻa e ngaahi teleʻa, hange ko e uakisi ʻi he ʻao ʻo e afi, hange ko e vai kuo malingi ʻi ha tahifohifo.”—Mai. 1:4; sio foki ki he 7:17.

8. Ko e hā ʻoku ʻi he konga taki taha ʻe tolu ʻo e tohi Maiká?

8 ʻE lava ke vahevahe ʻa e tohí ki he konga ʻe tolu, ʻo kamataʻaki ʻa e konga taki taha ʻa e “Fanongo” pea ʻi ai ʻa e ngaahi valoki, ngaahi fakatokanga ʻo e tautea, mo e ngaahi talaʻofa ʻo e tāpuaki.

ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ

16. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e fakamoʻoniʻi ʻa e ʻaonga ʻa e kikite ʻa Maiká ʻi he ʻaho ʻo Hesekaiá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi enginaki mālohi ʻoku ʻi ai ki he lolotonga ní?

16 ʻI he meimei taʻu ʻe 2,700 kuo maliu atú, ko e kikite ʻa Maiká ʻoku fakamoʻoniʻi ʻene ‘ʻaonga ki he akonakí,’ he ko Tuʻi Hesekaia ʻo Siutá naʻá ne tali ʻa ʻene pōpoakí pea tataki ʻa e puleʻangá ki he fakatomala mo e fakalelei fakalotu. (Mai. 3:​9-12; Sel. 26:​18, 19; fakafehoanaki mo 2 Tuʻi 18:​1-4.) ʻI he ʻahó ni ʻoku toe ʻaonga lahi ange ai ʻa e kikite fakamānavaʻi ko ení. Fanongo, ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku taku ko e kau lotu ʻa Sihová, ki he ngaahi fakatokanga mahino ʻa Maika ki he lotu loí, lotu ʻaitolí, loí, mo e fakamālohí! (Mai. 1:2; 3:1; 6:1) ʻOku fakapapauʻi ʻe Paula ʻa e ngaahi fakatokanga ko ení ʻi he 1 Kolinito 6:​9-11, ʻa ia ʻokú ne pehē ai kuo fufulu ʻo maʻa ʻa e kau Kalisitiane moʻoní pea ʻoku ʻikai ha taha ʻe kau ʻi he ngaahi tōʻonga peheé te ne maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku mahino mo māʻalaʻala, ʻa e fakahaaʻi ʻi he Maika 6:8 ko e fiemaʻu ʻa Sihova ki he tangatá ke ʻaʻeva mo Ia ʻi he fakamaau totonu, anga-ʻofa, mo e anga-fakanānā.

17. Ko e hā ʻa e fakalototoʻa ʻoku tokonaki mai ʻe Maika ki he faʻahinga ʻoku nau tauhi ʻa e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo e fakatangá mo e faingataʻá?

17 Naʻe tuku mai ʻe Maika ʻa ʻene pōpoakí ʻi he lotolotonga ʻo ha kakai mātuʻaki māvahevahe ʻo pehē ‘ko e ngaahi fili ʻo e tangatá ko hono kau nofoʻangá.’ ʻOku faʻa malanga ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ʻi he ngaahi tuʻunga meimei tatau, pea ʻoku aʻu ʻo fetaulaki ʻa e niʻihi mo e ngaahi lavaki mo e fakatanga kakaha ʻi loto ʻi honau vahaʻangatae fakafāmilí tonu. ʻOku fiemaʻu maʻu pē ke nau tatali anga-kātaki kia Sihova, ko e ‘ʻOtua ʻo honau fakamoʻuiʻangá.’ (Mai. 7:​6, 7; Mt. 10:​21, 35-39) ʻI he fakatangá pe ʻi he fehangahangai mo ha vāhenga-ngāue faingataʻa, ko e faʻahinga ʻoku nau falala loto-toʻa kia Sihová, te nau hangē ko Maiká, ʻo ‘fonu ʻi he ivi ko e meʻa ʻi he laumalie ʻo Sihová,’ ʻi hono talaki atu ʻa ʻEne pōpoakí. Naʻe kikiteʻi ʻe Maika ko e loto-toʻa peheé ʻe hā mahino ia tautefito ʻi he “toenga ʻo Sekope.” Ko e faʻahingá ni te nau hangē ‘ha laione ki he ngaahi puleʻangá, ʻo lotolotoi ʻi he ngaahi kakai lahi,’ pea ʻi he taimi tatau te nau hangē ha hahau fakaivifoʻou mo e ʻuha meia Sihová. Ko e ngaahi ʻulungāngá ni naʻe fakaeʻa moʻoni ia ʻi he ‘toenga ʻo ʻIsilelí (Sēkope)’ ʻa ia naʻa nau hoko ko e kau mēmipa ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí.—Mai. 3:8; 5:​7, 8; Loma 9:27; 11:​5, 26.

18. Ko e hā ʻa e kikite ʻa Maika ʻoku felāveʻi mo e pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá fakafou ʻia Kalisi Sīsuú?

18 Ko e ʻaloʻi ʻo Sīsū ʻi Pētelihema, ʻi he fakahoko ʻo e kikite ʻa Maiká, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene fakapapauʻi ʻa e fakamānavaʻi fakaʻotua ʻo e tohí ka ʻokú ne fakamāmaʻi ʻa e potutohi ʻo e vēsí ko e fakaekikite ia ʻo e hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo Kalaisi Sīsuú. Ko Sīsū ʻa e tokotaha ʻa ia ʻoku ʻasi hake mei Pētelihema (Fale ʻo e Mā) fakataha mo e ngaahi ʻaonga foaki-moʻui maʻá e faʻahinga kotoa ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tui ki heʻene feilaulaú. Ko ia ʻokú ne fai ʻa e “tauhi ʻi he ivi ʻo Sihova” pea ʻoku hoko ia ʻo lahi peá ne fakahaaʻi ʻa e melino ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní ʻi he lotolotonga ʻo e tākanga kuo toe fakafoki mo fāʻūtaha ʻa e ʻOtuá.—Mai. 5:​2, 4; 2:12; Sione 6:​33-40.

19. (a) Ko e hā ʻa e fakalototoʻa fakatupu-tui ʻoku tokonaki mai ki he faʻahinga ʻoku moʻui ʻi he “kuonga ʻamui”? (e) ʻOku anga-fēfē hono hakeakiʻi ʻe Maika ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová?

19 ʻOku maʻu ʻa e fakalototoʻa lahi ʻi he kikite ʻa Maika fekauʻaki mo e “kuonga ʻamui,” ʻi he taimi ʻe kumi fakahinohino ai ʻa e “ngaahi puleʻanga lahi” meia Sihová. “Pea te nau tuki huotoho ʻaki ʻenau ngaahi heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau tao: ʻe ʻikai ofa ha heleta ʻe ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau. Ka te nau nofo taki taha ʻi hono lolo vaine, pea ʻi hono lolo fiki; ʻo ʻikai mafakahohaʻa kinautolu ʻe ha taha—he kuo folofola ki ai ʻa e fofonga ʻo Sihova Sapaoti.” ʻI hono liʻaki ʻa e lotu loi kotoa pē, ʻoku nau kau fakataha mo Maika ʻi hono fakapapauʻi: “Ko kitautolu te tau ʻalu ʻaki ʻa e huafa ʻo Sihova ko hotau ʻOtua, ʻo lauikuonga pea taʻengata.” Ko e moʻoni ko e kikite ʻa Maiká ʻoku fakatupu-tui ʻi hono tokonaki mai ha tomuʻa vīsone ʻo kau ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ko ia ʻoku hokó. ʻOku tuʻu-ki-muʻa foki ia, ʻi hono hakeakiʻi ʻa Sihova ko e Hau mo e Tuʻi taʻengatá. He fakalotomāfana ē ko e ngaahi lea: “ʻE tuʻi ʻa Sihova kiate kinautolu ʻi Moʻunga Saione, mei he taimi ko ia ʻio ʻo taʻengata”!—Mai. 4:​1-7; 1 Tim. 1:17.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ancient Near Eastern Texts, pulusi ʻe James B. Pritchard, 1974, peesi 284.

b Assyrian and Babylonian Chronicles, ʻa A. K. Grayson, 1975, peesi 73.

c Ancient Near Eastern Texts, 1974, peesi 288; Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 894-895.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share