Xifo Xa Huntington—Ku Twisisa Khombo Ra Xitekela

“Loko mina na Johnny hi tekana, a ndzi ehleketa leswaku hi ta hanya vutomi bya ntsako endzhaku ka sweswo. Kambe, hakatsongo-tsongo, wanuna loyi wa rirhandzu, la khathalelaka, vumunhu byakwe byi sungule ku cinca swinene. U sungule ni ku kariha ngopfu, hi ndlela leyi nga lawulekiki. Hi ku famba ka nkarhi, Johnny u boheke ku yisiwa exibedlhele xa tinhlanyi, laha a heteleleke a funye buwa. Endzhaku ka malembe hi kume leswaku xifo lexi xo hlamarisa lexi a a ri na xona xi ni vito—xifo xa Huntington.”—Janice.

VANHU va madzana emisaveni hinkwayo va khomiwe hi xifo xa Huntington (HD [Huntington’s disease]), ku vaviseka ka misiha ya xitekela. Tanihi leswi munhu a xi tekelaka eku tswariweni ka yena, xifo lexi xa HD, hakanyingi xi hlasela swirho swa ndyangu swo hlayanyana. Janice u ri: “Ku sukela loko Johnny a file, ndzi feriwe hi vana vanharhu va vafana ni un’we wa nhwanyana hikwalaho ka xifo xa Huntington, naswona vatukulu va mina vanharhu va na xona. Swi vonaka onge loko ndza ha rila xirho xin’wana xa ndyangu wa mina a ku fa xin’wana hi ku landzelelana.”

Swa twisiseka leswi xifo xa HD xi hlamuseriweke tanihi “xinghunghumana lexi hanyaka,” ku nga ri ntsena eka loyi a vabyaka kambe ni le ka lava va n’wi khathalelaka. Kahle-kahle, i yini xifo xa HD? Xana lava va nga na xona—ni lava va va khathalelaka—va nga pfuniwa njhani?

Swikombiso

Leswi xi thyiweke vito ra Dok. George Huntington, loyi hi 1872, a hlamuseleke xifo lexi ro sungula, xifo xa Huntington xi voniwa hi ku cinca loku tumbeleke ka vumunhu ni mahanyelo loku yaka ku vonaka kahle loko xifo lexi xi dzima timitsu. Mahanyelo ya muvabyi ma nga ha cinca-cinca, a tlhela a va ni ximbilwa-mbilwana, ku katsa ni ntshikilelo ni ku rhandza ku lwa. Miri wa yena wu nga ha rhurhumela, swin’we ni mavoko ni milenge. Miehleketo yakwe ya lahlekanyana, naswona u ya a va munhu wa vufendze. Swa n’wi tikela ku vulavula. Swa tika ku mita, naswona matimba ya ku tsundzuka ni ku yisa nyingiso ma tsana. Ku dyondza, ku hlela, ku tlhantlha swiphiqo—nchumu lowu a a wu toloverile—sweswi wu hundzuka ntirho wo tika, kumbe wu n’wi tsandza hi ku helela.a

Swikombiso swa xifo xa HD swi ya emahlweni naswona swa engeteleka vutomi hinkwabyo bya muvabyi.b Handle ko kanakana, u ta boheka ku tshika ntirho naswona a nge he swi koti ku tikhathalela. Hakanyingi leswi i khombo lerikulu eka munhu la nga ni xifo xa HD. Bill, la nga ni xifo lexi u ri: “A ndzi aka tindlu. Kambe sweswi a ndza ha endli nchumu. Ndzi titwa ndzi pfilunganyekile swinene.”

Ina, swi nga ha n’wi vavisa munhu la nga ni xifo xa HD ku vona miri wakwe ni mianakanyo yakwe yi tsana hakatsongo-tsongo. Naswona swi twisa mbilu ku vava eka murhandziwa wakwe ku n’wi vona a hlaseriwa hi xifo lexi xi chavisaka. Kutani, i yini lexi nga endliwaka ku seketela munhu la nga ni xifo xa HD?

Ku Seketela Loyi A Vabyaka

Hambileswi xifo xa HD xi nga tshungulekiki, nkhathalelo lowunene wa vutshunguri wu pfune vanhu vo tala leswaku va langutana ni swikombiso swa xona hilaha ku humelelaka. Dok. Kathleen Shannon u ri: “Leswi a swi tshunguli xifo lexi xi tshamaka nkarhi wo leha, kambe swi ri antswisa ngopfu risima ra vutomi bya vavabyi.”

Hi xikombiso, van’wana lava nga ni xifo xa HD va pfuniwe hi mirhi leyi lawulaka ku tshukatshuka loku tiendlekelaka ni leyi hungutaka ntshikilelo. Swi nga ha pfuna ku kuma swiringanyeto swa mutivi wa swakudya. Ha yini? Hikuva vanhu lava nga ni xifo xa HD va tala ku ondza, hakanyingi va fanele va dya swakudya leswi nga ni tikhilojuli to tala leswaku va nga ondzi.

Hi ku dyanyana marhambu ya nhloko, mindyangu yin’wana yi swi kotile ku pfuna muvabyi leswaku a kota ku langutana ni swipimelo leswintshwa. Hi xikombiso, Monica u ri: “Loko xiphiqo xa tatana xa ku vulavula xi nyanya, hi ehlekete hi tindlela to kuma leswi a a hi kombela leswaku hi n’wi pfuna ha swona.” Monica ni ndyangu wa ka vona va endle buku hi ku tsemelela mabokisi, xiphemu xin’wana ni xin’wana xa bokisi a xi ri ni rito rin’we kumbe xifaniso. Monica u ri: “Hi n’wi katsile tatana eka ntirho lowu. U pfunile ku hlawula swifaniso ni marito.” Tata wa Monica a a tirhisa buku leyi leyintshwa ku vulavula na vona hi ku kombetela eka yona loko a tsandzeka ku vulavula.

Hambiloko muvabyi a tshama ekaya rakwe kumbe endhawini ya nkhathalelo, i swa nkoka leswaku a vulavurisana ni ndyangu ni vanghana vakwe. Janice u ri: “Swi nga ha tika ku endzela lava se xi va tshikileleke ngopfu xifo lexa HD, kambe vana va mina a va swi tsakela ngopfu loko vanghana va va endzela swa xinkarhana leswaku va va khutaza.” Lexi twisaka ku vava, minkarhi yin’wana nseketelo wa muxaka lowu wa honisiwa. Beatrice, loyi nuna wakwe a nga na xifo xa HD, u ri: “Minkarhi yin’wana hi titwa hi ri swerhu. Loko vanghana va hina a vo nghena va xeweta nuna wa mina, a swi ta n’wi tsakisa ngopfu!”

I yini leswi vanhu lava nga ni xifo xa HD va swi lavaka ngopfu ku tlula hinkwaswo? “I ku twisisiwa,” ku vula Bobby, muvabyi la nga Mbhoni ya Yehovha. Wa engetela: “Vamakwerhu va xinuna ni va xisati va swi lemuka leswaku ku nga ha hela minete yin’we kumbe timbirhi ndza ha ringeta ku tsundzuka nhlamulo ya mina enhlanganweni. Naswona a va ndzi soli loko ndzi nga swi tivi leswi ndzi nga swi vulaka kumbe loko ndzi hlundzuka, tanihi leswi swi vangiwaka hi vuvabyi lebyi.”

Ku Seketela Lava Va Va Hlayisaka

Ina, vahlayisi na vona va lava nseketelo, hikuva va langutana ni minkarhi yo tala leyi vavaka. Janice u ri: “Nkarhi hinkwawo u tshama u karhateke hi vuhlayiseki bya muvabyi. Loko xiyimo xakwe xi nyanya ku biha, u titwa u nga pfuni nchumu.”

Swi le rivaleni leswaku vahlayisi va lava xikhutazo. Beatrice u hlamusela ndlela yin’wana leyi va nga khutaziwaka ha yona. U ri: “A ndzi nge n’wi siyi nuna wa mina a ri swakwe, naswona minkarhi hinkwayo loko ndzi rhambiwile exinkhubyanini, ndzi boheka ku vula ndzi ku, ‘Ndza nkhensa ku va mi ndzi rhambile, kambe a ndzi nge humeleli.’ A swi ta va swinene ngopfu loko munghana a a ku, ‘N’wana wa mina wa mufana la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi kumbe nuna wa mina, u ta sala ni nuna wa wena swa nkarhi wolowo!’” Kunene, vahlayisi va swi tsakela ku ehleketeleriwa hi ndlela yoleyo!—1 Petro 3:8.

Loko xifo xa HD xi nyanya ngopfu, muhlayisi a nga ha boheka ku endla xiboho lexi khomisaka gome ku tlula hinkwaswo. Janice u ri: “Swa tika swinene ku boheka ku vula marito lawa, ‘A ndzi nge he swi koti ku ku khathalela.’”

Xiboho xa ku rhurhisela muvabyi endhawini leyi vavabyi va khathaleriwaka eka yona, i xiboho lexi Mukreste a faneleke a xi ehleketisisa hi vukheta ni hi xikhongelo. Bibele yi lerisa Vakreste leswaku va ‘wundla lava nga va ka vona,’ naswona leswi swi katsa ku wundla vatswari kumbe vana lava vabyaka. (1 Timotiya 5:8) Ku nga tshuki ku va ni munhu la tshikaka vutihlamuleri lebyi bya Matsalwa hi xikongomelo xo lava ku hanya a nga ri na nchumu lexi n’wi karhataka. Hi hala tlhelo, ku nga ha va ni swivangelo—ku katsa ni ku karhateka hi vuhlayiseki bya muvabyi—leswi endlaka leswaku vuhlayiselo bya vanhu lava nga ni vutshila byi va byi ri byinene naswona swi ri vutlhari ku n’wi yisa kona. Lexi i xiboho xa ndyangu, naswona van’wana va fanele va xi xixima.—Varhoma 14:4.

Ntshembo Lowu Tiyeke

Bibele i xikhutazo ngopfu-ngopfu eka lava va lwaka ni xifo xa HD ni mavabyi man’wana lama nga tshungulekiki. Matsalwa ma nyikela ntshembo lowu tiyisekisiweke wa misava yo lulama leyintshwa leyi eka yona ku nga ta va ku ri “hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’” Ku tlhandlekela kwalaho, Bibele yi vula ka ha ri emahlweni leswaku “la khutaka u ta tlula kukota mhunti, ni ririmi ra la nga vulavuriki ri ta huwelela hi ku tsaka.”—Esaya 33:24; 35:6.

Bobby, la tshahiweke eku sunguleni, u chaveleriwa hi ntshembo lowu. U ri: “Lebyi i vutshunguri lebyi ndzi byi lavaka. I vumundzuku lebyi nga ta endla swilo leswi hinkwaswo swi fana ni swilo leswi hundzeke khale.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

Ku Tswariwa U Ri Na Xifo Xa HD—Swo Tiendlekela

N’wana un’wana ni un’wana loyi mutswari wakwe a nga na xifo xa HD a nga ha khomiwa hi xona. Ha yini?

U ni tikhromozoni ta 23 leti fambaka hatimbirhi-mbirhi leti kumekaka eka sele yin’wana ni yin’wana ya miri wa wena. Eka tin’wana ni tin’wana timbirhi, yin’we yi huma eka tata wa wena; kasi leyin’wana yi huma eka mana wa wena. A hi nge tata wa wena u na xifo xa HD. Tanihi leswi a nga ta hundzisa khromozoni yin’we ntsena eka tikhromozoni takwe timbirhi, ni leswi eka tona, ku nga yin’we leyi vavisekaka, hikwalaho swi nga ha olova leswaku u tswariwa u ri ni xifo xa HD.

Tanihi leswi swikombiso swa xifo xa HD hi ntolovelo swi nga vonakiki ku fikela loko munhu a ri exikarhi ka malembe ya 30 na 50 hi vukhale, minkarhi yin’wana munhu la nga ni xifo xa HD u va se a ri ni vana loko swi lemukiwa leswaku u na xona.

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Ku Vula Kumbe Ku Miyela

Loko munhu a kumiwa a ri ni xifo xa HD, muvabyi yoloye u fanele a byeriwa yini? Swirho swin’wana swa ndyangu swi chava leswaku loyi a vabyaka, loko o swi tiva, a nge swi koti ku langutana ni xifo lexi xi nga tshungulekiki, lexi hlakataka. Hambiswiritano, a hi vutlhari ku gimeta hileswaku u lava ku tshama a ri emunyameni a nga tivi nchumu. “Ku chava ka hina ni nhlomulo lowu hi nga vaka na wona swi nga ha hi endla leswaku hi n’wi sirhelela ku tlula mpimo,” ku lemukisa xibukwana xin’wana lexi vulavulaka hi xifo xa HD, xi ya emahlweni xi ku: “[Muvabyi] u hetelela a titwa a ntshunxekile swinene hi ku tiva nchumu lowu n’wi khomeke.” Tlhandlakambirhi, tanihi leswi xifo lexi xi tekeleriwaka, i swa nkoka leswaku lava va nga ni HD va tiva khombo leri nga ha vaka kona ra ku hundzisela xifo lexi eka vana van’wana lava va nga ha va tswalaka enkarhini lowu taka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Janice, loyi a feriweke hi vana va mune va dlayiwa hi xifo xa Huntington