Swivuriso Swa Vaakan—Swi Kombisa Mahanyelo Ya Vanhu
HI MUTSARI WA XALAMUKA! EGHANA
XANA xivuriso i yini? Xihlamusela-marito xin’wana xi vula leswaku xivuriso i “xivulwa xo koma lexi vanhu va talaka ku xi tshaha, leswaku va nyikela xitsundzuxo kumbe ku ku byela ta vutomi.” Vayoruba va le Nigeria va hlamusela xivuriso hi ndlela leyi tsakisaka, va xi vula “hanci leyi yi nga ku tekaka hi xihatla yi ku yisa laha ku nga ni vutlhari.”
Nkoka wa swivuriso wu kombisiwa hi xivuriso lexi, lexi tiviwaka swinene eka Vaakan va le Ghana: “Munhu wo tlhariha ku vulavuriwa na yena hi swivuriso, ku nga ri hi ririmi leri tolovelekeke.” Yinhla ya xivuriso lexi hileswaku munhu wo tlhariha a nga kali a lava leswaku a hlamuseriwa mhaka hi vuenti ku ri kona a nga ta yi twisisa. Xivuriso lexi fanelekaka xi endla munhu a anakanyisisa, a twisisa mhaka naswona xi nga n’wi susumeta leswaku a endla leswi faneleke.
Le Ghana, swivuriso swi tirhisiwa swinene hi nkarhi wa micato ni swilahlo naswona swa tirhisiwa ni le ka vuyimbeleri bya ndhavuko. Nakambe swa tirhisiwa swinene loko ku kaneriwa timhaka ta ntikelo. Ntsumi kumbe muvulavuleri u tala ku tirhisa swivuriso hi ndlela ya vutlhari.
Eka Vaakan, munhu wa vutlhari u vonaka hi ku va ni vutshila eku tirhiseni ka swivuriso. Lexi tsakisaka, eBibeleni, Hosi Solomoni—ku nga wanuna la tivekaka swinene hikwalaho ka vutlhari byakwe, dyondzo ni vutshila byakwe byo vulavula—ku vuriwa leswaku a a tiva swivuriso swa 3 000. Kambe, swivuriso swa Bibele swi huhuteriwe hi Xikwembu naswona swi tshama swi ri ntiyiso, a swi fani ni swivuriso leswi humaka eka vanhu. Swivuriso swa vanhu, hambiloko swi nga ha vonaka swi ri ni vutlhari, a swi fanelanga swi tekiwa onge swi ni ntikelo wo fana ni wa leswi swi nga eBibeleni. Kambe a hi kambisiseni swin’wana swa swivuriso swa Vaakan.
Ku Tiva Xikwembu
Le Ghana, swivuriso swa vona hi xitalo swa byi seketela vukona bya Xikwembu naswona leswi swi vonaka kahle eka swivuriso swo tala swa Vaakan. Dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona a yi kona eka Vaakan. Hi xikombiso, xivuriso xin’wana xi ri: “A nga kona loyi a nga kombaka n’wana Xikwembu.” Vukona bya Xikwembu bya vonaka hambi ku ri eka n’wana. Xivuriso lexi xi tirhisiwa ngopfu loko ku vulavuriwa hi nchumu lowu swi nga olovaka leswaku n’wana a wu tiva a nga dyondzisiwanga hi munhu.
Xivuriso xin’wana xa Vaakan xi ri: “Loko u balekela Xikwembu, wa ha ri ehansi ka xona.” Xisweswo, i vuphukuphuku ku honisa Xikwembu. Khale, Bibele yi vule nchumu lowu fanaka loko yi ku mahlo ya Xikwembu “ma le ndhawini yin’wana ni yin’wana, ma tshama ma langute lavo biha ni lavanene.” (Swivuriso 15:3) Hinkwerhu hi ni vutihlamuleri eka Lowa Matimba Hinkwawo.
Mikhuva Ni Mahanyelo Ya Vanhu
Hilaha swi nga hakona hi swivuriso swa mindhavuko yin’wana, swivuriso swa Vaakan i xitlati lexi teleke hi mikhuva ni mahanyelo ya vanhu. Hi xikombiso, matimba ya marito lama vuriwaka ma kombisiwa hi xivuriso lexi landzelaka: “Ku rheta ka ririmi swi ni khombo swinene ku ri ni ku rheta ka nenge.” Ririmi leri nga lawuriwiki ri nga onha swinene naswona ri nga ha endla leswaku munhu a lahlekeriwa hi vutomi byakwe.—Swivuriso 18:21.
Hambiswiritano, loko ri lawuriwa ri nga endla leswaku ku va ni ku rhula, hilaha swi kombisiwaka hakona hi xiga lexi, “Loko ririmi ri ri kona meno a ma lwi.” Yinhla laha hileswaku timhaka ti nga lulamisiwa hi ku rhula exikarhi ka vanhu vambirhi lava kwetlembetanaka—ku nga ha va wanuna ni nsati wakwe—hi ku vulavurisana kahle. Naswona, hambiloko leswi swi nga tirhi, ku tirhisa ririmi hi vutlhari swi nga pfuna loyi a hlamulaka leswaku a herisa nyimpi.
Vutlhari Lebyi Tirhaka
Swivuriso swo tala leswi kandziyisa vutlhari swi kombisa ntikelo wa leswaku munhu a va ni ku twisisa, a tlhela a anakanyisisa. Munhu wa matlotlo, la nga ni vuphukuphuku, la nga anakanyiki hi vuyelo bya swiendlo swakwe, a nga pfuneka hi ku yingisa xitsundzuxo xa xiga lexi, “U fanele u rhanga u kuma ndlela yo baleka u nga si tlhontlha xivatlankombe.”
Mutswari la vonaka mikhuva yo biha eka n’wana a nga yingisa xivuriso lexi nge, “Loko u vona ximilana lexi xi nga ha ku tlhavaka tihlo, wa xi tsuvula, a wu xi loti.” Ina, mukhuva wun’wana ni wun’wana wo biha wu fanele wu tsuvuriwa—kumbe wu tsemiwa—wu nga si ku vangela khombo.
Mikhuva Ya Ndhavuko
Nkarhi wun’wana swi lava leswaku u twisisa ndhavuko wa vanhu leswaku u ta kuma mongo wa swivuriso swa vona. Hi xikombiso, eka Vaakan, swa yila ku kombetela vanhu hi voko ra ximatsi, ngopfu-ngopfu ku kombetela vanhu lavakulu eka wena. Nawu lowu seketeriwa hi xivuriso lexi nge, “U nga kombeteli ndlela yo ya ekaya hi voko ra ximatsi.” Leswi swi vula leswaku munhu u fanele a tlangela leswi a nga na swona, ku katsa ni laha a humaka kona.
Xivuriso lexi kombisaka mukhuva lowu khumbaka nkarhi wa swakudya, eka tiko-xikaya ra Vaakan, hi lexi nge: “N’wana la tivaka ku hlamba mavoko yakwe, u dya ni vanhu lavakulu.” Hi nkarhi wa swakudya, swirho swa ndyangu swi vekiwa hi mintlawa, hi ku landza malembe ya swona. Kambe, n’wana la tikhomaka kahle, ngopfu-ngopfu emhakeni ya ku basa, a nga ha tlakusiwa a ya dya ni tata wakwe swin’we ni vanhu van’wana lavakulu etafuleni. Xivuriso lexi xi kandziyisa mhaka ya leswaku munhu u xiximiwa hikwalaho ka ndlela leyi a tikhomaka ha yona, ku nga ri malembe yakwe.
Xana u kunguhata ku nghenela vukati? Kutani anakanyisisa hi xivuriso lexi xa Vaakan, “Vukati a byi ringetiwi onge i vhinyo ya ncindzu.” Vanhu lava xavisaka vhinyo ya ncindzu, ku nga byalwa lebyi endliwaka hi mati ya murhi wa ncindzu, hakanyingi va pfumelela vanhu lava lavaka ku xava leswaku va twa nantswo wa byona va nga si xava, hambiloko va nga ta xava. Kambe, vukati a byi ringetiwi. Xivuriso lexi xi kandziyisa mhaka ya leswaku xiboho xa vukati i xa hilaha ku nga heriki nileswaku vukati byo ringeta a byi amukeleki.
Ku Languta Swilo Hi Vuxiyaxiya
Swivuriso swo tala swa Vaakan swi kombisa leswaku vakokwa wa vona a va va xiyisisa swinene vanhu swin’we ni swiharhi. Hi xikombiso, ku xiyisisa swinene mbhaha ni swiciwana swa wona, swi endle leswaku ku va ni xivuriso lexi nge, “Xiciwana lexi tshamaka ekusuhi ni mana wa xona xi nga kuma ndzhumbi wa njiya.” Xana xi vula yini? Loko munhu a ri nconge-yin’we, u hatla a rivariwa loko vanhu va avelana swilo leswinene.
Munhu wihi na wihi la xiyaka chele leri feke, a swi nge n’wi tikeli ku twisisa ntiyiso wa xiga lexi, “Ku leha ka chele ku vonaka kahle loko se ri file.” Xivuriso lexi hakanyingi xi tirhisiwa loko munhu a nga rhandziwi. Loko timhaka se ti yime hi ndlela leyi, vanhu va ta kuma nkarhi wa ku ti vona kahle timfanelo ta munhu loyi la nga rhandziwiki, loko a nga ha ri kona.
“Nkomiso” Wa Swivuriso
Hambileswi swivuriso swa Vaakan a swi hundzisiwa hi nomu ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana, swiga swo tala swi hlayisiwe hi ku tirhisa swifaniso. Swifaniso leswi swi kona eka swilo leswi vatliweke hi ntsandza, eka tinhonga, swikalo, tinguvu ta ndhavuko swin’we ni le ka minkhaviso ya malapi ya manguva lawa. Vapfhumba lava endzelaka ndhawu yo hlayisa swilo leswi endliweke hi mavoko le Ghana, va nga ha vona xifaniso xa munhu la khandziyaka murhi a ri karhi a pfuniwa hi munhu un’wana. Sweswo swi pfumelelana ni xivuriso lexi nge, “Loko u khandziya murhi lowunene, u nga ha kuma munhu wa ku ku pfuna.” Leswi xiga lexi xi swi vulaka swi le rivaleni—loko u ri ni tipakani letinene, u nga ha kuma munhu wa ku ku seketela.
Minkosi yi nyika vanhu nkarhi wo endla leswi mutsari un’wana a swi vulaka “ririmi ra malapi.” Gome leri vaka kona hi nkarhi wa nkosi ri nyika munhu nkarhi wo anakanyisisa kahle hi vutomi. Xisweswo, minkhaviso leyi nga kona ka swiambalo leswi ambariwaka eminkosini yi ni rungula ro karhi. Hi xikombiso, nguvu leyi nga ni xifaniso xa xitepisi yi tsundzuxa munhu xivuriso lexi nge, “Munhu a nga khandziyi xitepisi xa rifu a ri swakwe.”a Xivuriso lexi xi lemuxa vanhu leswaku va nga titlakusi naswona va nga hanyi onge hiloko va nga taka va nga fi.—Eklesiasta 7:2.
Eka Vaakan, vavulavuleri va tihosi ta ndhavuko va swi tiva ngopfu swivuriso naswona va famba ni nhonga ya vuhosi leyi kovotliweke swifaniso leswi yimelaka swiga leswi vanhu va swi tekaka swi ri swa nkoka. Hi xikombiso, xinyenyana lexi khomeke nhloko ya nyoka xi “yimela” xiga lexi nge, “Loko u kala u khoma nhloko ya nyoka, leswi nga sala a swa ha vuli nchumu.” Xana xi vula yini? Langutana ni ndzhombo wa xiphiqo, u nga xi ti hi le matlhelo.
Matirhiselo Lamanene Ya Swivuriso
Ku fana ni xikombiso xin’wana ni xin’wana lexi tirhisiwaka, leswaku swivuriso swi tirhisiwa rini naswona njhani swi titshege hi mhaka leyi ku vulavuriwaka ha yona ni vayingiseri va kona. Rungula lerinene ri nga lahlekeriwa hi nkoka loko munhu a tsandzeka ku tirhisa swivuriso hi ndlela leyinene. Naswona tanihi leswi eka mindhavuko yin’wana ku tirhisa swivuriso ku nga mhaka yikulu, loko xivulavuri xi nga swi tirhisi kahle swivuriso, vanhu va nga ha xi tekela ehansi.
Le Ghana, vanhu lavakulu va tekiwa ku ri vona va qambaka swivuriso naswona ku ri vona va swi tivaka kahle. Hi yona mhaka leyi hakanyingi swivuriso swi tlhandlamiwaka hi marito lama nge, “Lavakulu va ri . . . ” Naswona loko xivulavuri xi vulavula ni vanhu lava kuleke i swinene ku rhanga xi vula marito lawa, “Hi n’wina lavakulu lava nge . . . ” xi nga si vula xivuriso. Xichavo xi endla leswaku swivulavuri leswi swa ha riki vantshwa swi papalata ku vonaka onge swi dyondzisa vanhu lavakulu marito ya vutlhari lama nga le ka swivuriso.
Swichekeletana Swin’wana
Swivuriso swi nga ha rhangela mhaka kumbe swi ta endzhaku ka yona. Nakambe, swi nga ha lungiwa hi vutlhari emhakeni naswona swi nga lava munhu a va ni vutlhari leswaku a vona leswaku ku ni xivuriso. Hi xikombiso, loko Muakan a vulavula hi munhu wo titsongahata, la rhandzaka ku rhula, a nga ha ku: “Loko a ku fuma ximani-mani, a ri ta va rilele emugangeni lowu.” Xiga lexi xi fambisana ni xivuriso lexi nge, “Loko a hi fumiwa hi humba ni mfutsu, a ku nga ta twala xibalesa ni xin’we enhoveni.” Swikokovi leswi haswimbirhi swi tiviwa swi ri ni ku rhula naswona swi nga rhandzi nyimpi. Vanhu lava nga ni timfanelo leti va endla leswaku ku va ni ku rhula.
Kambe, loko u lava leswaku Muakan a ku hlayela swivuriso hi ku landzelelana, a nga ha ku hlamula hi xivuriso xin’we ntsena, “Norho a wu kona loko ku nga ri na vurhongo.” Leswi vulaka leswaku, munhu a nge vuli xivuriso ku nga ri na mhaka, tanihi leswi munhu a nga taka a nga lorhi loko a nga etlelanga. Swivuriso swi tirhisiwa hi ku ya hi swiyimo.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Xiya leswaku minkhaviso leyi ya kumeka ni le ka tinguvu ta mivala yin’wana, a yi kumeki ntsena eka leta ntima leti tirhiseriwaka minkosi.