Ku Voninga eMunyameni Wa Misava
Waŝiv̌o, ni papa le’ra ntima ri ta v̌a henhla ka matiko; kambe Yehova o ta ku humelela, kutani ku twala ka yena ku ta voninga henhla ka wena.”—ESAYA 60:2.
1. Xana i nhlamulo yihi leyi kongomeke ya xivutiso lexi tlakusiweke leyi nga nyikeriwaka?
LAMA hakunene i masiku lama vangamaka ku hanya eka wona! Un’wana a nga vutisa, ‘Masiku lama vangamaka?, u nga swi vurisa ku yini sweswo, loko misava hinkwayo yi karhatiwa hi ku avana ka politiki, ikhonomi, ni ka vukhongeri, exikarhi ka munyama lowu funengetaka matiko wa nguva ya nyutliya?’ Kambe lawa i masiku yo vangama—hikwalaho ka mahungu lamanene lawa sweswi ma twarisiwaka emisaveni hinkwayo, lama voningelaka vanhu lava nga ni ndlala ya ntiyiso ehenhleni ka nhlamuselo ya minkarhi ya hina ni ku langutela loku tsakisaka ka masiku yo vangama ku tlurisa lawa va nga ma vonaka loko va hanya!
2. (a) I marito wahi yo khutaza lawa Yehova a ma nyikaka eka Esaya tindzima 45 na 60? (b) ‘Wansati’ wa Xikwembu i mani xana?
2 Xihlovo xa ntshembo wa hina lowu hlamarisaka ku hava xin’wana loko ku nga ri Yehova Hosi Leyikulu, Muvumbi Lonkulu wa tilo ni misava. (Esaya 45:12, 18) Hi yena loyi a nyikaka xileriso lexi tsariweke eka Esaya ndzima ya 60 ndzimana ya 1: “Suka u yima, u v̌a u kwetsima, hikuv̌a ku v̌onakala ka wena ku šile, kutani ku twala ka Yehova ku humelele ka wena.” ‘Wansati’ loyi i mani ke? A hi Xiyimo xa Ntshunxeko lexi pfumalaka vutomi; naswona a hi un’wana ni un’wana loyi a Iwelaka ntshunxeko wa vavasati. Kambe i nhlengeletano ya le matilweni ya matimba, leyi yaka emahlweni ka Yehova Xikwembu, mupfuni wa yena la tinyiketeleke la vumbiwaka hi magidi-gidi ya tintsumi leto tshembeka leti sweswi ti katsaka “vahlawuriwa” lava pfuxiweke—lava va tikombeke va tshembekile ku ya fika ni le ku feni tanihi Vakriste lava totiweke la misaveni.—Nhlavutelo 11:18; 2:10.
3. Xana wansati wa Xikwembu (a) u ‘pfukile’ hi ndlela yihi, naswona (b) u ‘voningile’ hi ndlela yihi?
3 ‘Suka u yima, wena wansati,’ ku lerisa Yehova. Hi ku tshembeka, nhlengeletano ya Xikwembu ya le tilweni yi sukerile vumhika bya malembe xidzana yo tala, xiyimo xa gome yi va tiko leri vekaka mihandzu. Hi 1914 yi tswarile Mfumo wa Vumesiya. (Nhlavutelo 12:1-5) Ku sukela hi 1919 yi tisile masalela ya vana va yona lava totiweke emisaveni eka “tiko,” kumbe xiyimo, xa ku rhula loku vangamaka ka moya. (Esaya 66:8) Nakambe, nhlengeletano ya Yehova ya le tilweni yi ‘voningile’ vuprofeta byo hlamarisa bya Mfumo. Vana va yona vo tala va ‘dyondzisiwa hi Yehova.’—Esaya 54:1, 13.
Ku Vonakala eXikarhi Ka Munyama Lowukulu
4. Xana Yehova u vulavula hi ku hambana kwihi ka vanhu va Xikwembu ni matiko ya misava?
4 “Ku v̌onakala ka wena ku šile,” ku vula Yehova. Hakunene, “ku twala ka Yehova ku humelele” ehenhla ka nhlengeletano ya yena ya le tilweni; kutani leswi swi kombisiwile hi ndlela yo hlamarisa hi vanhu va Yehova lava vuyeteriweke emisaveni. Hambi swi ri tano, Yehova u tlhela a komba ku hambana, a ku: “Waŝiv̌o, munyama wu ta funengeta misav̌a, ni papa le’ra ntima ri ta v̌a henhla ka matiko.” (Esaya 60:2) Xana sweswo a swi swi hlamuseli hi mfanelo swiyimo swa misava ku sukela hi 1914 ke?
5. Hikwalaho ka yini vukhongeri bya mavunwa byi nga kumi murhi wa swiphiqo swa nguva ya nyutliya?
5 Ngopfu-ngopfu Vujagana byi landzurile vuprofeta bya ‘xikombiso xa vukona bya Yesu ni xa ku hela ka mafambiselo ya swilo.’ Hikwalaho ke, byi guguruteka emunyameni lowu kulaka wa moya. Vukhongeri bya Vujagana byi tikombisile ku va xiphemu xa mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa, Babilona Lonkulu—loyi a hambukeke eku vonakaleni ka ntiyiso. (Matewu 24:3-14; Nhlavutelo 17:3-6) Vukhongeri bya misava a byi wu humesanga murhi wa swirhalanganya swa nguva leyi ya nyutliya, naswona a byi swi koti ku hangalasa munyama lowukulu, ku pfumala ntshembo loku tsemaka nhlana, leswi hlaselaka vanhu. Ku katseka ka vukhongeri bya mavunwa eka timhaka ta vupolitiki bya tinxaka eku heteleleni swi ta byi yisa eku herisiweni.—Nhlavutelo 17:16, 17.
6, 7. (a) Ku kwetsima ka Yehova ku ‘voningise’ ku yini hi malembe ya 1919-31? (b) Leswi swi fike eka nhlohlorhi yihi hi 1931?
6 Hi laha ku hambaneke, Yehova u ya emahlweni a vulavula hi nhlengeletano ya yena ya le tilweni a ku: “Kambe Yehova o ta ku humelela, kutani ku twala ka yena ku ta v̌oninga henhla ka wena.” (Esaya 60:2) Ku twala loku ku vonaka eka Vakriste lava totiweke la misaveni, leswaku na vona va ta ‘endla leswaku ku vonakala ka vona ku voningela vanhu.’ (Matewu 5:16) Malembe ya 1919 ku ya eka 1931 a ya ri malembe yo vangama ya ku voninga ka ku vonakala ka Mfumo, loko vanhu va Xikwembu va tsema tinketani leti saleke ta dyondzo, ku anakanyisisa, ni mikhuva ya Babilona. Hi malembe wolawo, nhlayo yintsongo ya masalela ya Vakriste va ntiyiso yi sungurile ku amukela xivutiso lexi nge: “I MANI LA NGA TA XIXIMA YEHOVA KE?”—yi nga nhlokomhaka leyi dyondziwaka enkandziyisweni wa January 1, 1926 wa Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi.
7 Manuku ke, hi 1931, ku twala ka Yehova ku vonakile swinene eka ‘malandza’ ya yena loko va amukela vito leri yena hi yexe a va nyikeke rona—TIMBHONI TA YEHOVA. (Esaya 43:10, 12) Hi malembe ya 12 lama nga ni mihandzu, lama taleke hi swiendlo ku fikela hi 1931, vahuweleri va Mfumo va andzile va va makume ya magidi ya Timbhoni leti chivirikaka.
‘Ku Voninga’ Kun’wana
8, 9. (a) Hi 1931, i ntlawa wihi wun’wana lowu Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xi vulavuleke ha wona? (b) Ku ya hi Matsalwa, vona va ‘funghiwa’ njhani?
8 Hambi swi ri tano, xana Yehova u ta “voningela” vatotiwa va ‘ntlhambinyana wa vadyandzhaka va Mfumo’ ntsena ke? (Luka 12:32) E-e, hikuva malembe ya 1931 ku ya eka 1938 ma tikombisile wu ri nkarhi lowunene wa ku voningeriwa kun’wana, loko Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xi sungula ku pakanisa kahle eka ntlawa wun’wana. Nhloko-mhaka leyi dyondziwaka eka nkandziyiso wa xona wa September 1, 1931, a yi ku ‘MUNHU LA NGA NI NKOTLOTO WA MUTSARI,’ leyi seketeriweke eka Ezekiel 9:1-11. Endzhaku ka loko xi hlamusele ‘mutsari’ tanihi masalela lama totiweke, Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xi te:
9 “Ku nyikeriwile xileriso xa ku veka ‘mfungho emimombyeni ya vanhu lava hlunameke, lava rilaka, hikwalaho ka manyala hinkwawo lama endliwaka eVujaganini . . . Hosi yi vulavula hi ntlawa wa vanhu lava yi nga ta va ‘kutsula enkarhini wa nhlomulo yi va hlayisa va ri lava hanyaka ivi yi va katekisa emisaveni.’ (Ps. 41:1, 2) Lowu wu fanele wu ri ntlawa wa vanhu lava hakanyingi va hlamuseriwaka tanihi ‘timiliyoni leti hanyaka sweswi leti nga ta ka ti nga fi.’” Namuntlha, swa tsakisa hakunene ku vona timiliyoni ta lava va fungheriweke ku hlayisiwa, loko va ri karhi va ambala vumunhu bya Vukriste bya ntiyiso, eka vuxaka byo tinyiketela eka Yehova hi Yesu Kriste.—Genesa 22:15-18; Sofonia 2:1-3; Vaefesa 4:24.
10, 11. (a) Yehu u fanekisela Yesu hi ndlela yihi? (b) Hlamusela “Yonadab” wa manguva lawa?
10 Xa nkoka swinene a ku ri swihloko leswi dyondziwaka eka minkandziyiso ya Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xa July 1 ku ya eka xa August 1, 1932. Loko yi vulavula hi Tihosi ta Vumbirhi tindzima 9 na 10, yi kombe ndlela leyi ha yona Hosi Yehu a fanekiseleke Hosi Yesu Kriste, Muavanyisi wa Yehova, loyi a yimeriwaka hi masalela lama totiweke emisaveni, lama tsundzuxaka van’wana hi ta ku avanyisa loku taka ka Yehova. Kambe i mani loyi a fanekiseriwa hi Yonadab, munghana wa Yehu ke? Xihondzo xo Rindza xi hlamurile:
11 “Yonadab a a yimela kumbe ku fanekisela ntlawa wolowo wa vanhu lava sweswi va nga emisaveni enkarhini lowu ntirho wa Yehu wu endliwaka . . . lava lwisanaka ni nhlengeletano ya Sathana, lava va lwelaka ku lulama, futhi lava hi vona lava Hosi yi nga ta va hlayisa hi nkarhi wa Armagedoni, yi va hundzisa ekhombyeni rero, kutani yi va nyika vutomi lebyi nga heriki emisaveni.” Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xi tlhele xi kombisa lava tanihi ‘lava katekisiweke hi Tatana’ eka xifaniso xa Yesu xa ‘tinyimpfu ni timbuti.’ (Matewu 25:31-46) Xi te: “Lava va vumba ntlawa wa ‘tinyimpfu’ lowu tsakelaka vanhu lava totiweke va Xikwembu, hikuva va swi tiva leswaku vatotiwa va Hosi va endla ntirho wa Hosi.”
12. I nhlavutelo yihi leyi tsakisaka ya ntiyiso wa Xikwembu leyi endliweke hi 1935?
12 Ku voninga loku ka ku vonakala ka vuprofeta ku andlarile xisekelo xa nkulumo ya matimu leyi nge “Vunyingi Lebyikulu” leyi nyikeriweke hi May 31, 1935, hi J. F. Rutherford Muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower, eka ntsombano wa Timbhoni ta Yehova eWashington, D.C. Mawaku nhlavutelo ya ntiyiso wa Xikwembu! Hi ku nyikeriwa eka nkarhi wolowo a ku ri mfungho wo hetelela lowu hlanganisaka “ntshungu lowukulu” wa Nhlavutelo 7:9 kun’we ni “tinyimpfu tin’wana” ta Hosi ta Yohane 10:16, na ntlawa wa Yonadab, hi lava funghiweke emimombyeni leswaku va ta ponisiwa, na timiliyoni leti hanyaka sweswi leti nga ta ka ti nga fi, na “tinyimpfu” leti hambanisiwaka ni “timbuti” naswona leti nga ta dya ndzhaka ya vutomi lebyi nga heriki exivandleni xa la misaveni xa Mfumo wa Xikwembu. Leswi hinkwaswo swi hlamuseriwe eka Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi, August 1 na 15, 1935.
13. Xana i xiringanyeto xihi xin’wana lexi endliweke hi 1938?
13 Eka malembe lama landzeleke, nhlengeletano ya Xikwembu yi yile emahlweni na ku yisa mianakanyo swinene eka “ntshungu wo ponela eparadeyisini leyi kondleteriweke la misaveni. Hi September 9-11, 1938, Timbhoni ta Yehova ti hlanganile eka ntsombano wa le London, eNghilandi, laha tinkulumo timbirhi letikulu a ti yisiwa eka mintsombano yin’wana emisaveni hinkwayo hi riqingho. Eka xisekelo xa swileriso swo sungula leswi nyikiweke vanhu, yin’wana ya tinkulumo leti, leyi nge “Mi Tata Misava,” yi ringanyete leswaku ‘Vayonadab’ lava ponaka Nhlomulo lowukulu, hi nkarhi wo karhi, va nga ha tekana ivi va tswala vana eMafambiselweni Lamantshwa endzhaku ka Armagedoni.—Genesa 1:28, 9:1, 7; vona Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi, xa October 15 na November 1, 1938.
14. Yehova u katekise vanhu va yena emalembeni wolawo hi ndlela yihi?
14 Emalembeni wolawo, Yesu Kriste, N’wini wa ku tshovela u yile emahlweni a hlengeleta no rhumela vatirhi lava engetelekeke. Xisweswo vahuweleri ensin’wini va tlakuke ku fika kwalomu ka 50 000 hi 1938.—Matewu 9:37, 38.
“Tihosi” Na “Matiko”
15, 16. ‘Tihosi, ti hlanganyele hi ndlela yihi eku hetisekeni ka Esaya 60:3-10 (a) eminkarhini ya khale, (b) manguva lawa? (c) ‘Valuveri’ sweswi va tirha njhani na “tihosi”?
15 Ntirho lowu wa ku hlengeleta wu hlamuseriwe hi ndlela yo saseka eka Esaya ndzima ya 60, ndzimana ya 3 ku ya eka 10. Kwalaho Yehova u vulavula hi ‘tihosi’ leti humelelaka malunghana ni ‘ku voninga’ ka Siyoni nakona leti ti tirhelaka nhlengeletano yoleyo yo fana ni wansati. Loko vanhu va Xikwembu va khale va vuya hi le vuhlongeni bya Babilona, Hosi Darius wa Mumeda na Hosi Korex wa Persia va rhangerile lunghiselelo ra ku kondleteriwa ka vugandzeri bya Yehova eYerusalema. (Daniel 5:30, 31; 9:1; Ezra 1:1-3) Hikwalaho ke, hi mukhuva lowunene va fanisile Yehova, Hosi ya Matimba hinkwawo na Yesu, Hosi leyi a fumaka na yona, loyi a kongomiseke ku vuyeteriwa ka vukhongeri bya ntiyiso exikarhi ka vanhu va Yehova va manguva lawa. (Nhlavutelo 11:15, 17) Ku tlula kwalaho masalela lama totiweke ya vagandzeri va ntiyiso—“tihosi” leti languteriweke, “vadyandzhaka swin’we na Kriste”—va rhangerile ntirho wa manguva lawa wa ku veka vumbhoni. Lava va tirhaka swin’we na vona i “valuveri”—lava nga riki Israyele wa moya, kambe lava nga ta va vafumiwa va Mfumo va la misaveni ni lava sweswi va hlanganyelaka eku tirheni ka ntirho wa Xikwembu emisaveni hinkwayo.—Varhoma 8:17; ringanisa Esaya 61:5, 6.
16 Yehova hi yexe wa hi rhamba: “Tlakusa mahlo ya wena u v̌ona.” Vadyandzhaka va Mfumo lava hlengeletiweke sweswi va pfuniwa hi ‘ntshungu lowukulu . . . lowu humaka eka matiko hinkwawo’! (Nhlavutelo 7:9; Zakaria 8:23; Esaya 2:2, 3) ‘Va twarisa minkhenso ya Yehova,’ hi ku gingiriteka. Nakambe va tikarhatela mintirho yo tanihi ku aka Tiholo ta Mfumo ta vugandzeri—leti tin’wana ta tona ti akiweke hi masiku mambirhi ntsena. Va ‘tirha,’ hi timbilu hinkwato va seketela ku kula ka timhaka ta Mfumo.—Esaya 60:4-7.
17, 18. (a) Hi ntsako, i ‘ku haha’ kwihi loku nyanyulaka loku humelelaka sweswi? (b) Xana xiendlakalo xa nguva ni nguva ePalestina xi kombisa ‘ku haha’ loku kahle hi ndlela yihi?
17 Nakambe Yehova u vutise xivutiso lexi xo fanela: “I v̌amani, la’v̌a hahaka kukotisa mapapa, tanihi matuv̌a e šihahlweni ša wona?” Vo sungula ku ta enhlengeletanweni ya Xikwembu i ‘vana va yena lava humaka hi le kule,’ lava hambaneke hi ku helela na vukhongeri bya Babilona. Vatotiwa lava va tisa swilo swo vangama, va tinyiketela hi laha ku heleleke “eka vito ra Yehova,” Xikwembu xa vona. Tanihi “Mukwetsimi wa Israel,” u veke vito ra yena ehenhla ka vona a tlhela a va sasekisa hi lunghelo ra ku n’wi tirhela tanihi Timbhoni ta yena. Va veka xikombiso eku kuriseni ka vito ra Yehova, Hosi ya vona Leyikulu, tanihi vito leri kulukumba leri vangamaka ku tlurisa, leri kwetsimaka ku tlurisa emisaveni hinkwayo.—Esaya 60:8, 9.
18 Hi ntsako, masalela lama totiweke a ya nga ri woxe emhakeni leyi. A swi ta va tikela loko a va ri voxe! Ntlawa lowu wu dyuhalaka wa hela, tanihi leswi hi un’we-un’we va hetaka pfhumba ra vona ra la misaveni hi ku tshembeka. Sweswi ku sele kwalomu ka 9 000. Kambe van’wana, lava fikaka kwalomu ka timiliyoni, va hlengeletana kukotisa matuva ‘eswihahlweni,’ kumbe ‘eswisakeni’ va tumbela enhlengeletanweni ya Yehova. (NW; The New English Bible) Va fana ni ntlhambi wa matuva lama a ma voniwa ePalestina hi tinguva tin’wana—ya haha tanihi mapapa, ya tele lerova ya siva xibakabaka.
‘Tinyangwa Leti Pfuriweke’
19. Hikwalaho ka yini “tinyangwa” ta nhlengeletano ya Yehova ti tshama ti pfulekile, nakona i xiendlo xihi lexi endliwaka hi ‘tihosi’ ni ‘valuveri’?
19 Hi musa, Yehova u pfurile tinyangwa ta nhlengeletano ya yena, leyi sweswi a vulavulaka na yona a ku: “Tinyangwa ta wena ti ta pfuriwa hi mikari hikwayo, nhlekanhi ni vusiku a ti nga pfariwi, leŝaku ku ta kota ku nghena vukosi bya matiko.” Swi tano sweswi leswi nhlayo ya “ntshungu lowukulu” lowu rhandzaka ku rhula yi andzaka. Hi ntsako, “valuveri” lava va nyikela vukosi bya vona bya nkarhi, matimba, ni rifuwo eka ‘vutirheli lebyi hlawulekeke vusiku ni nhlekanhi.’ Va nghena eka “nyangwa ya ntirho lowu tivikanaka” va hlanganyela ni tihosi leti rindzeriweke emhakeni yo tisa minkhenso leyo saseka evitweni ra Yehova.—Esaya 60:10, 11; Nhlavutelo 7:4, 9, 15; 1 Vakorinto 16:9.
20. (a) I vamani lava nga ta “herisiwa”? (b) I ku hambana kwihi ko tsakisa loku hi ku xiyaka laha ke?
20 Nakambe, Yehova u byela nhlengeletano ya yena, a ku, “Matiko la’ma nga ku tireliki ma ta lov̌a, matiko lawa ma ta herisiwa.” Matiko hinkwawo ya manyunyu ya misava na vakaneti van’wana va ta tsongahatiwa eka Armagedoni. Hi laha ku hambaneke, Yehova u sasekisa xikwetsimisiso xa yena xa vugandzeri. U ‘twarisa xivandla xa milenge ya yena,’ swivava swa la misaveni swa tempele ya yena leyikulu ya moya ya vugandzeri, loko kwalaho a hlengeleta tinhlayo leti tshamelaka ku ndlandlamuka ta ntshungu lowukulu. Hi ku tirhisa muprofeta un’wana, Yehova u ri: “Nḍi ta ṭekaṭekisa ni matiko hikwawo, kutani le’ŝi ranḍekaka ŝa matiko hikwaŝo ŝi ta ta kwala, nḍi v̌a nḍi tata yindlu leyi hi ku kwetsima, ku v̌ula Yehova wa mav̌andla.” (Hagai 2:7) Kambe vaxanisi, vagwinehi, na vakaneti van’wana vo pfumala xichavo va ta sindzisiwa ku ‘nkhinsama ehansi’—va ta pfumela va ri hava matimba leswaku Timbhoni ta Yehova ti yimela nhlengeletano ya yena hakunene—“muti wa Yehova, Sion wa Mukwetsimi wa Israel.”—Esaya 60:12-14.
21, 22. (a) I xitshembiso xihi lexi Yehova a xi nyikaka laha xana? (b) Hi ku fanekisela, vanhu va yena va “aṅwa mafi ya matiko” hi ndlela yihi? (c) I dyondzo yihi yin’wana yo tsakisa yi hi yimeleke?
21 Yehova a nga ka a nga n’wi fularheli mupfuni wa yena la fanaka ni wansati, hambi swi ri tano, vakaneti vo tala va rhuketela ‘vana va yena va xinuna ni va xisati’ la misaveni. Kambe ke, u byela nhlengeletano ya yena yo tshembeka a ku: “Ŝeŝi nḍi ta endla ha wena eku ḍuna ka mikari, ni ku ṭaka ka tinšaka hikwato. U ta nwa mafi ya matiko.” Hi ndlela yo fanekisela vayimeri va nhlengeletano ya Xikwembu la misaveni xisweswo va tirhisa vukosi hinkwabyo lebyi kumekaka eku hluvukiseni ka vukhongeri bya ntiyiso. Va tirhisa swilo swa manguva lawa swo twalelana, swo famba hi swona ni swo kandziyisa leswaku mahungu lamanene ya chumayeriwa. Nhlayiso ni vukongomisi bya Yehova swi vile na Timbhoni ta Yehova eka ntirho lowu. Lava, na vona, hi ku tirhela nhlengeletano ya Yehova ya le tilweni, va tsaka loko ku hetiseka switshembiso swa yena: “Kutani u ta tiv̌a leŝaku mina Yehova, nḍi muponisi wa wena, ni leŝaku Lo’wa matimba wa Yakob, i mukuṭuri wa wena.”—Esaya 60:15, 16.
22 I xikhutazo xihi xin’wana lexi Yehova a hi nyikaka xona eka Esaya 60:17-22? Yoleyo yi ta va mhaka yo tsakisa ya dyondzo ya hina leyi landzelaka.
Swivutiso Swo Katsakanya
◻ Xana ku vonakala ni munyama swi hambana njhani namuntlha?
◻ I ku ‘vonakala’ kwihi loku yaka emahlweni loku a ku ri kona hi 1919-38?
◻ Xana Esaya 60:8 yi hetiseka hi ndlela yihi manguva lawa?
◻ “Tihosi” ni “valuveri” va nghena njhani ‘etinyangweni leti pfulekeke’ xana?
[Bokisi eka tluka 9]
“Matlhari ya ndzoviso lowu chavisaka ya thopelana hi ku anghwetla . . . Switlhavani namuntlha swi kumeka na le malwandle ya misava ni le xibakabakeni. Entiyisweni swa vavisa leswi ku hlengeletiwa ka matlhari xi nga xin’wana xa swivandla swi nga ri swingani swa vumaki leswi kulaka enkarhini wa ku hohloka ni munyama wa ikhonomi.”—Matsalani-jenerala wa UN, Mr. Javier Perez de Cuellar
“Kwalaho, siku rin’wana ehansi ka rivanti ekaya, a ku ri ni rungula rin’wana leri tolovelekeke exiphephanini xa vukhongeri. Marito lama vekiweke ehansi ka xibakabaka xa ntima lexi nga ni rihati leri nga ni marhavi leri xopiweke eka hina a ma ku, ‘Xana hi tshinelela Armagedoni?’ A ku ri na nkarhi lowu mahungu yo tano a ma ta tisa ntsako. Hi xihatla a swi nga ha vonaki swi chavisa.”—Haynes Johnson, The Washington Post