“Timhaka Leti Nga eNawini Ta Ku Pompela Mirhi”
“MHANGU ya sweswinyana swinene, ni leyikulu ngopfu, vuvabyi bya lembe xidzana ra vu-20, i AIDS.” Xisweswo Dr. L. A. Laskey (Ntlhari-Nkulu, Genentech Corp.) u hlamusele xirhalanganya lexi vangeke nhlengeletano hi September 19-20, 1985, eWashington, D.C., U.S.A.
Kumbexana wa swi tiva leswaku AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) byi fanisiwe ni vuyelo bya ngati ni mipompelo. Nongonoko lowu kandziyisiweke wu swi veka hi ndlela leyi:
“Ku hava ku khathalela ni kun’we ka rihanyo emianakanyweni yerhu loku ku veke ku kanerisana lokukulu ni ku chava exikarhi ka vanhu hinkwavo. Timhaka ta AIDS ti nga ha phindhiwa kambirhi haxawa, naswona vunyingi bya Maamerika ya miliyoni yin’we (ni vo tala lava nga hlayekiki ematikweni man’wana) va nga ha khumbiwa. Vuvabyi lebyikulu lebyi nga enawini lebyi humaka eka AIDS, hikwalaho, i byikulu.”
Madokodela man’wana ya 200, magqweta ni mintlawa ya tibanki ta ngati ya hlengeletanile enhlengeletanweni ehenhleni ka “Timhaka Leti Nga eNawini Ta Ku Pompela Mirhi.” Mintirho kumbe mintirho ya vutomi ya vo tala va vona a yi fambisana ni mipompelo ya ngati. Kambe ni van’wana va Timbhoni ta Yehova va ve kona. A hi avelaneni na n’wina yin’wana ya miehleketo leyi swivulavuri swi yi boxeke.
Timhaka-nkulu a’ku ri khombo ro hangalasa AIDS hi ngati na hi matshalatshala lama nga enawini ya lava etifemeni ta vona va hlengeletaka, va kambisisa, kumbe ku xavisa ngati. Mhaka leyi yo hetelela a yi ri erivaleni hi ku ya hi nkulumo yo sungula, ehenhleni ka ‘nhlengeletano, tiikhonomi ni nawu wa fambiselo ro banka ngati.’ Nawu wo tano, Dr. P. J. Schmidt u te, wu sungule hi va1600. Denis n’anga ya Mufurwa yi hlanganyerile “eka digri yo sungula ya matimu” yo pompela, hikwalaho ka ku nyika “jaha rin’wana ngati ya xinyimpfana, leri feke.” Xana nawu wa ha laveka? Schmidt u pfumerile: “Ndzi anakanya leswaku ku na swo tala leswi nga tiviwiki. Hambi swi ri tano, xiendlo xa ku pompela i mphikamakaneta leyikulu ya siku na siku. Minkarhi ya miliyoni hi n’hweti etikweni leri i ya nkambisiso wa nsawutiso, wa ntungu, hakanyingi ku ri hava ku hleleka loku nga enawini.”
Endzhakunyana, Dr. Paul Ness (eJohns Hopkins Hospital) u vulavule hi “Leswi Nga Onhekaka Hi Mpompelo.” U vone leswaku hi “hafu ya awara swa tika ku vulavula hi hinkwaswo leswi nga onhekaka hi mpompelo wa ngati.” Entiyisweni, u kunguhate ku komblsa xi-slide lexi nge, “Xitsundzuxo,” onge hi loko ku ri ku hundzuka ka swilo, “leswi landzelaka swi nga va leswi hoxeke hi ku pompela ngati,” a xaxameta “swilo swa 50 swo hambana-hambana . . . [Kambe] ndzi swi tivile leswaku nxaxamelo wolowo a wu nga ta va lowu heleleke hi ndlela yo karhi.”
Dr. Johanna Pindyck (Greater New York Blood Program) u vule leswaku ‘ku hava vuvabyi lebyi tlulelaka bya non-A non-B lebyi byi nga xirhalanganya lexikulu xa vuvabyi lebyi tlulelaka bya ku pompela lexi kongomaneke na hina exivandleni xo pompela.’ Xivumbeko lexi xa vuvabyi byo tlulela “xi ehleketeriwa leswaku xi vangiwa hi switirho swimbirhi swa vuvabyi byo tlulela, kambe muxaka wa byona lowu kongomeke a wu kumiwanga. Dyondzo ya byona a yi ri karhi yi ya emahlweni hi malembe yo tala—yi ri leyinene ya 10 ku ya eka 15—kambe a hi si xi tshubula xivangelo ni sweswi.” Malunghana ni nkambislso lowu antswaka lowu nga kona wo kombisa ngati ya vuvabyi lebyi byo tlulela, u te: “Ndzi nga ku, kumbexana 10 wa tiphesente ta mphamelo wa ngati ta ha ku kamberiwa sweswinyana, kumbexana hambi ku ri leti nga ehansi ka teto.”
Loko a vulavula hi AIDS, Dr. Pindyck ni van’wana va phofule langutelo leri tshembisaka ra leswaku minkambisiso ya sweswinyana se yi pfuna tibanki ta ngati ku herisa “vuyelo bya mpompelo wa ngati tanihi xihlovo xa ku hundzisela AIDS.” Xana va nga swi kota? Dr. Laskey endzhakunyana u vule leswaku minkambisiso ya sweswi ‘yi durha ngopfu, yi ni khombo ku yi endla, naswona a yi hetisekanga hi laha ku heleleke.’ Xana ku vuriwa yini hi ndlela leyintshwa leya ha ku endliwaka leyi a vonaka onge ya antswa? U vulavule hi minkambisiso ni swigulana leswi nga ni AIDS kumbe Mhaka Leyi Yelanaka na AIDS. Eka vo tala va vona, minkambisiso yi hlulekile ku boxa laha AIDS yi humaka kona. U te: ‘Ku hava ni wun’we [hi leswaku, ku hava ni wun’we wa minkambisiso ya kona] lowu [konaniseke] AIDS.
Xisweswo u nga swi twisisa leswaku hikwalaho ka yini vo tala va hlawula ku hlayisa ngati ya vona vini kumbe va amukela ngati leyi humaka eka nakulobye kumbe xaka ntsena. Kambe Dr. Joseph Bove (Yale-New Haven Hospital) u kanete leswi, a vula leswaku swi ta va leswi durhaka naswona swi nga yisa eku kayiveleni. U tlhandlekerile a ku: “Xin’wana xa swivangelo leswikulu swa mavabyi lama fambisanaka ni ku pompela i xihoxo xa vulawuri—ku nghenisa ngati leyi hoxeke eka munhu la nga riki yena. Ndzi khomiwa hi tingana ku . . . vula leswaku hi 1985, eka vutshila hinkwabyo lebyi hi veke na byona, hi tikhomphyuta ni xin’wana ni xin’wana, a hi swi koti ku kuma xiyenge lexi faneleke xa ngati leyi nghenisiwaka exigulaneni lexi faneleke. Kambe ntiyiso wa mhaka hi lowu, a hi minkarhi hinkwayo hi swi endlaka, naswona yoleyo i ndlela leyi hi dlayaka vanhu ha yona.”
Hikwalaho ke, lava a va ri kona enhlengeletanweni va ve ni swo tala swo swi vula ehenhleni ka timhaka leti nga enawini. Banki ya ngati yi nga tisirhelela njhani eka tidigri? Leswi minkambisiso yi kumekaka, loko minkambisiso ya ngati ya munyikeri yi nghenisa AIDS emirini, xana banki ya ngati yi fanele ku tivisa lava amukeleke ngati yakwe emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke? Dr. Schmidt (mukongomisi wa banki ya ngati) u te: “Ndzi Iwisana ni muviki enkarhini wa sweswi. Hi endla leswi hi faneleke ku swi endla, ivi hi nga ha endli leswi tlulaka sweswo.” Xana swileriso swa huvo swi fanele ku kumiwa leswaku ku sindzisiwa ngati eka lava va yi alaka, vo fana ni Timbhoni ta Yehova lava alaka hikwalaho ka swivangelo swa vukhongeri?
Entiyisweni, Timbhoni ta Yehova ti xiyiwe enkulumeni ya Dr. William Dornette leyi nge, “Ku Honisa Ni Timhaka Ta Vuvabyi.” U kombe leswaku xisekelo xin’wana xa ku ala ka Timbhoni ta Yehova “i ndzima leyi kumekaka eka Genesa [9:3, 4]. Naswona hi ku kongoma yi vula leswaku ‘ndzi mi nyikile swona hinkwaswo. Ntsena mi nga ka mi nga dyi nyama—yi ri ni vutomi bya yona—yi nga ngati ya yona.”’ Xana xiyimo xexo xi twisisekisa ku yini, naswona i lunghelo rihi lerl nga enawini leri Timbhoni ti nga na rona ro ala ngati ke?
Dornette, dokodela ya mirhi ni ya nawu, u tsundzuxile a ku: “Hi malembe yo tala, swirho swa ripfumelo ra Timbhoni ta Yehova swi langutiwe swi ri nyandza ya swilo leswi nga tiveki leswaku swi endla yini, hikuva ‘mina mutshila wa swa mirhi—dokodela—ndzi tiva hinkwaswo.’ Xo sungula, hi fanele ku xiya leswaku i vanhu va vukhongeri swinene. Xa vumbirhi, i vaaki-tiko va Amerika . . . Xa vunharhu, va ni lunghelo ro va vakhongeri, naswona va swi tsakela ku hanya khwatsi . . . va pfumela vutshunguri bya mirhi. Kutani ndzi anakanya leswaku hi fanele ku xixima malunghelo ya vona tanihi vanhu yo va vakhongeri hi ku ntshunxeka.’’ U tlhandlekerile a ku: “Ku hluleka ku kuma ku khorwiseka kwihi na kwihi eka hinkwaswo i nhlaselo. Ku hluleka ku kuma ku khorwiseka eka mpompelo i nhlaselo. . . . Loko u kuma ku tivisiwa ka ku ala loku eneleke ka xigulana, u tintshunxile eka nandzu wa vutihlamuleri ehubyeni ya nawu.”
Xivulavuri xin’wana, ku nga gqweta Susan Lentz, xi kandziyise leswi, xi ku: “I swa nkoka ku twisisa leswaku ku hlambanya loku tivisiweke hakunene ka twala loko u xiya leswaku a ku katsi lunghelo ro nyika ku hlambanya ntsena kambe ku tlhela ku nyika mfanelo yo namarhela ku hlambanya.” U engetele leswaku “nan’waka ku ve ni makungu manharhu kumbe mune [ya huvo] lama tiyisaka malunghelo ya swigulani swa Tlmbhoni ta Yehova yo ala mipompelo.” U dlayelele hi ku: “Leswi a mi ri karhi mi swi twa siku leri hundzeke ni hafu leswi fambisaka na AIDS ni swiphiqo leswi yelanaka na yona swi va xirhalanganya lexikulu, emianakanyweni ya vanhu, swirhalanganya leswi yelanaka ni ku ala na swona swi nga ha engeteleka.”
(Rungula leri tlhandlekelaka leri pfunaka ehenhlenl ka AIDS ri ta humelela eka Awake! ya April 22, 1986.)
[Bokisi eka tluka 26]
Xana swigulani swi nga tshemba leswaku banki ya ngati yi ta swi kota ku kambisisa ngati leyi nga ni AIDS? Dr. Myron Essex, mutshami wa xitulu wa ndzawulo ya ntivo-vutomi bya khensa eHarvard School of Public Health, sweswinyana u te: “A swi tshembisi nikantsongo leswaku nkambisiso wu kuma tiphesente leti tlulaka 90, naswona ku anakanyela ka mina loku antswaka hi ieswaku i 75 ku ya eka 80 wa tiphesente. Swi nga ndzi tsema nhlana loko ku ri leswaku swi antswa ku tlula kwalaho.”—The New York Times, October 4, 1985.
[Bokisi eka tluka 27]
“Nkambisiso lowuntshwa wa ngati, lowu pasisiweke April leyi nga hundza lowu tirhisiweke hi tibanki to tala ta ngati, wu lavisisa mavabyi lama tlulelaka lama Iwisanaka ni miri ya AIDS, HTLV-III. Khombo ra kona, leswi wu nga swi lavisisiki i vanhu lava nga ni mavabyi lama tlulelaka ya AIDS ni lava va nga siki tshungulaka vuvabyi lebyi Iwisanaka ni miri lebyi tlulelaka bya AIDS . . . Hikwalaho ke, nhlayo yintsongo kambe yi ri ya nkoka ya ndzinganyeto wa vanhu va miliyoni yin’we lava nga ni vuvabyi lebyi tlulelaka bya AIDS yi nga ka yi nga boxi vuvabyi lebyi tlulelaka lebyi Iwisanaka ni miri eka nkambisiso wa nxaxamelo wa sweswinyana etibankini ta ngati.”—Sanford F. Kuvin, M.D., Jerusalem, November 17, 1985.