Nkambisiso Wa Mahungu

Vukarhi Lebyi Vhumbiweke

“Vana va kondlo-a-ndzi-dyi va sungula ku va lava va nga ni vukarhi swinene ku tlula leswi a va ri xiswona malembe lama hundzeke,” ku xiya James Fox, mutivi wa dyondzo ya swigevenga eYunivhesiti ya N’walungu-vuxa. “Ndzi vona ku hundzuka ka xiviri eka muxaka wa vantshwa lava hi va kumaka,” ku vula Faye Harrison, muavanyisi wa le Michigan. “Va nonon’hwanyana, va hatlisanyana (eka vukarhi), va nghena swinene eka vusopfa emalembeni ya vuhlangi.” Entiyisweni, vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava kariheke va “tihlamulela eku dlayiweni ka maxaka ya kwalomu ka 300 (ku dlayiwa ka mutswari) hi vantshwa lembe na lembe,” ku vika Detroit Free Press.

Ha yini ku ri ni ku andza ka vukarhi exikarhi ka vantshwa va namuntlha? Fox u tshaha ku kumeka lokukulu hi ku olova ka matlhari, vukarhi bya thelevixini, naswona “hi ntolovelo, ku xixima kuntsongo ka vuhosi,” hi ku ya hi USA Today. Loko a yisa mianakanyo eka vatswari, David Ramirez, muavanyisi wa le Denver, u tshemba leswaku “mintikelo ni mianakanyo ya xinto ya xichavo a swi hundziseriwi eka vana naswona vatswari vo tala va vonaka va ri ni ku kayivela ka ku titshineta eka vana va vona,” ku xiya The Denver Post.

Lawa ya nga enkarhini swinene i marito lama tsariweke hi muapostola Pawulo loko, malembe xidzana lama hundzeke, a vhumbe “leswaku emasikwini ya makumu, ku ta humelela minkarhi yo nonon’hwa. Hikuva vanhu va ta va lava tirhandzaka, va ta va lava rhandzaka mali ngopfu, ni ku tikurisa, . . . va ta va lava nga yingisiki vatswari va vona, . . . va ta va vanhu va tihanyi, . . . lava nga tikotiki, lavo leva, lava vengaka leswo lulama.” (2 Timotiya 3:1-3) Vakriste va nga xiya-xiya ku nghenelela ka malangutelo yo tano hi ku aka vuxaka bya rirhandzu bya ndyangu, hi laha swi kombisiweke ha kona eka tindzima ta Bibele to fana na Deuteronoma 6:4-9 na Vakolosa 3:12-14, 18-21.

Ku Kuma Hakelo

“A hi yi hlayi Bibele naswona a hi swi tivi leswi nga eka yona,” ku vula muteki wa mahungu wa le America George Gallup, Jr. “Hi kuma hakelo ya leswi naswona hi xaniseka hi mfanelo eka mpimo wa ku dlaya vukati, ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha, ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi ni vuxisi ni ku pfumala ku tshembeka ematshamelweni hinkwawo ya vanhu.” Hi ku ya hi mahungu ya Gallup, 40 wa tiphesente ta Maamerika ya le kerekeni hi Sonto naswona kwalomu ka 80 wa tiphesente va tekanela ekerekeni, hambi swi ri tano mpimo wa ku dlaya vukati wu andze kanharhu ku sukela hi 1960, nhlayo ya mimpatswa leyi nga tekanangiki leyi hanyaka kun’we yi andze hi kwalomu ka ntlhanu, naswona ku pfumala nawu hi kwalomu ka mune. Ku xixiwa ka tinyimba ku andze kanharhu exikarhi ka 1972 na 1979.

Loko a kombetela hi ku ringanisa eka xivangelo xa xiphiqo, Gallup u xiyile: “Kahle-kahle tikereke a ti fiki eka tshamelo ra xisekelo ra ku byala mintikelo. Hi hanya hi vukhongeri ematshamelweni ya le handle ngopfu. A byi hundzuli vutomi ni ku tlhela byi kongomisa. Naswona a byi seketeriwanga kona eBibeleni.”

Hambi swi ri tano Vukriste byi fanele byi hundzula vutomi, byi tlhela byi kongomisa ni ku seketeriwa eBibeleni. Eku sunguleni a byi ri tano. Vakriste vo sungula va dyondzisiwe ku “hluvula munhu wa khale.” Pawulo u tsarile: “Loko ti ri timbhisa, ni lava phahlaka swikwembu swa hava, ni vaoswi, ni vavanuna lava endlaka swa tingana ni vavanuna-kulobye, ni vayivi, ni va makwanga . . . va nga ka va nga dyi ndzhaka ya Mfumo wa Xikwembu. Hi leswi van’wana va n’wina a mi ri swona.”—Vaefesa 4:22; 1 Vakorinto 6:9-11.

“Munhu Wo Sungula A a Ri Munhu”

Vativi van’wana va hundzuluko va vula leswaku hundzuluko wu tshembeka hi “dzana ra tiphesente” ni leswaku i “mianakanyo leyi munhu a nga yi tiyisaka elaboratori.” Kambe eka Nhlengeletano ya Matiko Hinkwawo ya Vumbirhi ya Dyondzo ya swa Khale ya Vanhu, leyi sweswinyana yi khomiweke eTurin, Italy, swi ve erivaleni leswaku vativi vo tala va sayense va ha kanakana emhakeni leyi.

Ematshan’wini yo tiyisa leswaku hundzuluko wu tshembeka hi “dzana ra tiphesente,” nhlengeletano yi vonake yi paluxa ku hambana lokukulu ka mianakanyo exikarhi ka vativi va sayense ehenhleni ka leswaku munhu u katseke rini naswona hi ndlela yihi. Mutivi wa dyondzo ya swa khale Bernard Vandermeersch, hi xikombiso, u kandziyise ntiyiso wa leswaku, malunghana ni masungulo ya munhu, vuyelo bya dyondzo ya swa khale “byi lwisana ni rungula leri nyikeriweke hi switekela,” leswi kombetelaka eka kokwana un’we.

Hambi swi ri tano, ku lwisana ko tano ku kumeka ntsena exikarhi ka vanhu lava hlulekaka ku amukela ntiyiso wo olova wa leswaku Xikwembu “xi endle tinxaka hinkwato ta vanhu leswaku ti eneta misava hinkwayo.” (Mintirho 17:26) Xi swi endlise ku yini leswi? Genesa 2:7 yi hi byela leswaku “Šikwembu [xi] v̌umba munhu hi nṭhuri wa misav̌a, [xi] huhutela e tinhompfini ta yena e ku hefemula ka v̌utomi,” xi endla leswaku munhu a va “šiv̌umbiwa le’ši hanyaka.”

Lexi nga hlamarisiki, mutivi wa ntivo-vutomi Giuseppe Sermonti, loko a hlamusela ehenhleni ka makumu ya nhlengeletano, u pfumerile leswaku “matshalatshala hinkwawo yo endla leswaku hi ehla emirhini ya tinkawa a ya humesanga vuyelo lebyi tsakisaka. Munhu wo sungula a a ri munhu.”