Ku Rhula—Xana Ku Ta Ta Hi Ku Tshika Matlhari?

“I XIHOXO lexikulu ngopfu ku hlanganisa ku tshika matlhari ni ku rhula,” ku vule Winston Churchill ntlhanu wa malembe emahlweni ko va matiko ya nghena eka nyimpi ya vumbirhi ya misava. A engeta a ku: “Loko mi ri ni ku rhula mi ta tshika matlhari.”

Vona ku tikaneta konghasi! I mani loyi a nga ta ringeta ku tshika matlhari ku kondza ku rhula ku tiyisiwa? Kambe ku rhula ka ntiyiso ku nga va kona njhani loko matlhari ya ri karhi ya hlengeleteriwa nyimpi? I xiyimo lexi van’watipolitiki va nga kumangiki ndlela yo huma eka xona.

Winston Churchill u vule marito ya yena hi 1934, endzhaku ka ku hela ka Nhlangano Wo Tshika Matlhari lowu endliweke hi Ntwanano wa Matiko malembe mambirhi emahlweninyana. Xikongomelo xa nhlangano lowu, lowu heteke malembe ya 12 ku wu lunghiselela, a ku ri ku sivela Yuropa ku hloma nakambe. Vanhu emisaveni hinkwayo va ha ku tsundzuka kahle ku dlayiwa ko chavisa ka masocha ya kaye wa timiliyoni enkarhini wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, ku engetela eka timiliyoni leti engetelekeke leti vavisekeke swinene ni nhlayo leyikulu ya makhombo eka vaaki. Hambi swi ri tano, ku tshika matlhari a ku vanga kona. Hikwalaho ka yini?

Matshalatshala Yo Tshika Matlhari

Nawu wo tshika matlhari wu nga sindzisiwa kambe a wu tali ku humelela. Hi xikombiso, ehansi ka Ntwanano wa Versailles wa 1919, Jarimani ri tshikisiwe matlhari ku “nyikiwa switiyisekiso leswi ringaneke naswona ku vuriwa leswaku matlhari ya tiko ma ta hunguteriwa eka yinhla ya le hansi swinene ma pfumelelana ni vuhlayiseki bya tiko.” Leswi a swi pfumelelani ni swiringanyeto swa Woodrow Wilson, muungameri wa U.S. leswi endzhakunyana swi katsiweke eka Xihloko 8 xa mpfumelelano wa Ntwanano wa Matiko. Kambe loko Hitler a sungula ku fuma hi ku hatlisa u sandze Nawu lowu.

Xana Nhlangano wa Matiko a wu humelela swinene eku simekeni ka xisekelo lexinene xa ku tshika matlhari endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava? Doo, kambe ku pfumala ka wona ku humelela a ku nga ri hi ku endla matshalatshala ya ku tiyimisela. Kambe hi matlhari ya nyutliya ya matimba yo onha lawa ya kumekaka sweswi, ku tshika matlhari a ku ri mhaka ya xihatla lexikulu. “Njhekanjhekisano lowu hundzeke wa leswaku mphikizano wa matlhari a wu lulamanga hi tlhelo ra ikhonomi naswona handle ko papalateka a wu yisa enyimpini,” ku vula The New Encyclopœdia Britannica, “wu siviwe hi njhekanjhekisano wa leswaku ku tirhisiwa ka matlhari ya nyutliya ka nkarhi lowu taka hi xitalo a swi xungeta nhluvuko hi woxe.”

Xileriso Xo Tshika Matlhari Xa matiko Ya 12 xi humesiwile hi 1952 ku sivela ku kula ka mphikizano wa matlhari wa le Vuxeni/Vupela-dyambu. Xi tsandzekile ku endla nhluvuko, kutani eku heteleleni mimfumo leyi yimbirhi leyikulu yi ye emahlweni yi avana tikampa ta wona leti lwisanaka. Mintwanano ni minkanerisano yin’wana yo hambana-hambana swi endliwile ku fikela enkarhini wa sweswi. Hambi swi ri tano, xiyimo xo pfumala ku tshembana a xi ku pfumelelanga ku herisiwa loku heleleke ka matlhari hinkwawo ya nyimpi. Sweswo ku vule The New Encyclopœdia Britannica, i swilo leswi “seketeriweke hi vativi va ta mafumelo.”

Ku Hlayela Ku Lahlekeriwa

Ku tshika matlhari kumbe ku nga ma tshiki—hi kwihi ku lahlekeriwa loku katsekaka? Minxavo a yi hlayeriwi hi mali minkarhi hinkwayo. Ku thoriwa eka vumaki lebyi fambisanaka ni matlhari na kona ku fanele ku anakanyiwa swinene. Ematikweni yo tala timali ta xibalo ti tirhisiwa ku xava matlhari, ku endliwa ka wona ku tisa ntirho. Kutani ku tshika matlhari ku nga yisa eku pfumalekeni ka ntirho. Hi yona mhaka leyi matiko lama titshegeke swinene hi ta timali ta swa matlhari ma rhurhumelaka loko ku vulavuriwa hi ku tshika matlhari hi ku helela. Ku anakanya ko tano i norho wo chavisa eka vona ematshan’wini yo va norho wo tsakisa swinene.

Hambi swi ri tano, a hi nge yi honisi mintsengo leyikulu ya mali leyi katsekaka eku tirhisiweni ka muchini wa nyimpi. Ku pimanyetiwa leswaku tiphesente ta 10 ta nkoka hinkwawo wa leswi bindzuriweke swa misava ti tirhiseriwa matlhari. I mpimo wo tanihi kwihi wolowo? Tinhlayo ta xiviri ta hambana-hambana hikwalaho ka ku tlakuka ka minxavo, kambe ehleketa hi ku tirhisiwa ka £1 miliyoni (R4,35 wa timiliyoni) hi ndlela leyi minete yin’wana ni yin’wana ya siku! Hi swihi swilo swo rhanga leswi u nga swi hlawulaka loko u ri ni mali yoleyo yi ri ya wena? U nga pfuneta ku herisa ndlala? Ku hlayisa rihanyo? Ku hlayiseka ka vana? Ku vuyetela ntumbuluko? Ku ni swo tala leswi swi nga endliwaka!

Hi xikombiso, xiya nongonoko wa “mathangi eka materetere” lowu tivisiweke sweswinyana eU.S.S.R., laha vumakelo bya matlhari byi cinceriweke ku humesa tinxaka ta 200 “ta switirho swa le henhla swa xivandla xa ntirho ni vurimi.” Hikwalaho ka yini switirho swa vurimi swi laveka swinene swonghasi? Hikuva, hi ku ya hi Farming News ya Britain, “i n’we xa nharhu xa mihandzu ni matsavu ntsena leswi byariweke emasin’wini ya tiko leswi fikelelaka vanhu, leswin’wana swi siyiwa swi bola emasin’wini kumbe swi onhaka etindhawini to rhumela kumbe emakamareni yo hlayisela.”

Hi laha swi nga ha bumabumelekaka ha kona tanihi ku endla materetere ematshan’wini ya mathangi, swi xiyeka ngopfu hikuva a swi tolovelekangi. Ku tlula kwalaho, swi wu khumba kantsongo swinene ntsengo wo endla matlhari. Madzana ya timiliyoni ya tipondho lawa ya nga hlayekiki, ti-ruble ni tidolara swi hambeta swi tirhiseriwa matlhari emisaveni leyi “vanhu . . . va titivala[ka] hi ku chava ni ku ehleketa leswi nga ta humelela laha emisaveni,” hi laha Yesu Kriste a vhumbeke ha kona. Xana ku chava ko tano ku nga herisiwa njhani? Xana ku tshika matlhari hi laha ku heleleke ku ta tshama ku ri norho? Loko swi nga ri tano, xana ku laveka yini ku ku tisa?—Luka 21:26.