Britain
Enkarhini lowu Mfumo wa Britain a wu ri ni matimba swinene, a wu fuma misava hinkwayo. Emasikwini ya Hosikati Victoria (1837-1901), a ku vuriwa leswaku “dyambu a ri peli” laha wu fumaka kona. Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ra vu-20, mfumo wolowo lowukulu wu siviwe hi matiko lama hlanganeke ma vumba Matiko lama Khomisaneke.
Xana Matiko lama Khomisaneke ma andze ku fikela kwihi? Ma teka kwalomu ka n’we-xa-mune xa xiphemu xa misava naswona ma katsa n’we-xa-mune xa vaaki va yona. Hambileswi ma tifumaka, matiko lawa ya 53 lama nga swirho swa Matiko lama Khomisaneke ma teka Hosikati ya le Britain yi ri murhangeri la hlanganiseke ndhavuko ni ikhonomi ya wona.
Emalembeni ya 50 lama hundzeke, valuveri lava humaka ematikweni lawa ni vanhu van’wana, va hundzule Britain. Ri hundzuke ndhawu ya tinxaka to tala leyi nga ni vaaki va kwalomu ka 58 wa timiliyoni.
Tiko Ra Tinxaka To Tala Ni Vukhongeri Byo Hambana-hambana
Hi June 22, 1948, khale ka xikepe xa nyimpi, lexi vuriwaka Empire Windrush, xi fike exikhumulweni xa swikepe xa le Tilbury, ekusuhi na London kutani ku chika vanhu va le Jamaica va 492—valuveri vo sungula va kotara ya miliyoni ya lava va humaka eKharibiya. Vanhu lava va tsakeke, lava hanyeke kahle va le Indiya Vupela-dyambu a va xixima Bibele hi mbilu ya vona hinkwayo. Kambe va hele matimba loko va kuma leswaku vanhu vo tala va le Britain, ripfumelo ra vona eka Xikwembu a ri nga ha nyawuli. I yini lexi vangeke sweswo? Vanhu a va karhele hi ku katseka ka vukhongeri eku dlayiweni ka vanhu hi tihanyi, loku endliweke etinyimpini timbirhi ta misava. Tlhandlakambirhi, vaxopaxopi va endle leswaku Bibele yi nga ha pfumeriwi hi ku vula leswaku sayense ni vukhongeri a swi twanani.
Ku sukela hi va-1960, Maindiya, Mapakistan kasi sweswinyana ni vanhu va le Bangladesh va khitikanele eBritain. Hi va-1970 vanhu vo tala va le Asia lava a va tshama eAfrika Vuxa va ye va ya tshama kona. Ku te ni lava humaka ematikweni lama nga riki swirho swa Matiko lama Khomisaneke, ku nga Magriki, vanhu va le Kipra lava humaka eTurkey swin’we ni va le Poland ni va le Ukraine. Endzhaku ka nhlunga-vuhosi wa le Hungary hi 1956, vahlapfa va 20 000 va balekele eBritain. Ku nga ri khale, exikarhi ka van’wana lava teke va ta aka laha a ku ri vanhu va le Vietnam, Kurdistan, Chayina, Eritrea, Iraq, Iran, Brazil na Colombia. Exikarhi ka va-1990, vaaki va 6 eka va 100 va le Britain a va ri va tinxaka letitsongo leti nga kona.
Sweswo swi vonaka kahle eLondon, ntsindza wa Britain. Vaendzi lava fambaka eswitarateni, lava fambaka hi mabazi ya swithezi swimbirhi, kumbe lava khandziyaka switimela leswi fambaka ehansi ka misava va hatla va ku lemuka ku pfangana ka tinxaka ta vanhu lava tshamaka edoroba-nkulu rero. Ina, kwalomu ka kotara ya vaaki va le London va huma endzhandzheni. Ku kombisa leswaku tinxaka leti to hambana-hambana ta xiyiwa, sweswi eswikolweni vana va dyondzisiwa vukhongeri bya rixaka ra rikwavo—byo tanihi Vukreste, Vumoslem ni Vuhindu. Sweswo a swi vuli swona leswaku Britain yi rhandza ngopfu vukhongeri. Ku ri na sweswo, manguva lawa, vunyingi bya vaaki va le Britain va tirhandzela swilo leswi vonakaka.
Hambiswiritano, ku ni Timbhoni ta Yehovha to tlula 130 000 eBritain. Na tona ti huma eka mindhavuko yo hambana-hambana. Kambe ti ni ripfumelo leri tiyeke eka Xikwembu—ku nga ri eka xikwembu lexi nga riki na vito, kambe eka Yehovha, loyi hi musa a rhambaka vanhu va mindhavuko hinkwayo leswaku va famba etindleleni takwe kutani va vuyeriwa hi ku tirhisa ndzayo yakwe ya rirhandzu. (Eks. 34:6; Esa. 48:17, 18; Mint. 10:34, 35; Nhlav. 7:9, 10) Timbhoni ta Yehovha ti teka Bibele yi ri Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. Ti ni ripfumelo leri tiyeke eka lunghiselelo ra Xikwembu ra ku tisa ku ponisiwa hi Yesu Kreste. Ntshembo wa tona hi vumundzuku wu titshege hi Mfumo wa Xikwembu ni dyondzo ya Bibele ya leswaku xikongomelo xa Xikwembu hileswaku misava yi ta hundzuka Paradeyisi. (Gen. 1:28; 2:8, 9; Mat. 6:10; Luka 23:43) Ti hisekela ku huwelela mahungu lamanene eka van’wana. Lexi ti xi navelaka hi mbilu hinkwayo i ku “endla swilo hinkwaswo hikwalaho ka mahungu lamanene” leswaku ti ma avelana ni van’wana.—1 Kor. 9:23; Mat. 24:14.
Xana ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu sunguriwe njhani exiphen’wini lexi xa misava?
Ku Avelana Ni Van’wana
Eka malembe ya makume mambirhi yo hetelela ya lembe-xidzana ra vu-19, Britain a yi ri karhi yi lwa ni ku endla leswaku vanhu va yona va hanya xidoroba. Vanhu va rhurhele emadorobeni ni le madoroba-nkulu va suka eswimitanini swa matiko-xikaya ya le Nghilandhi, Scotland na le Wales. Vanhu lava nga ni vutshila eka mintirho ya ndhavuko, va sungule ku tirha ni vo tala lava nga riki na vutshila. Endzhaku ka 1870, ku sindzisa vanhu leswaku va nghena xikolo swi endle leswaku ku va ni nguva leyi eka yona vutivi a byi ta kumeka hi ku olova eka vanhu vo tala.
Hi 1881, J. C. Sunderlin na J. J Bender—vanghana lavakulu va Charles T. Russell, loyi hi nkarhi wolowo a a ri murhangeri wa ntirho wa Sosayiti ya Watch Tower—va tile va huma eUnited States of America. Va tise rungula leri cinceke vutomi bya magidi ya vanhu va le Britain byi va lebyinene. Va hangalase buku leyi nyanyulaka, leyi nge Food for Thinking Christians, un’wana a sungula eScotland kasi lowun’wana a sungula eNghilandhi. Le London, Tom Hart, loyi a a tirha ku lawula swiporo swa xitimela, mixo wun’wana loko a chayisa entirhweni a ya ekaya u amukele buku leyi. Leswi a swi hlayeke swi n’wi nyanyule lerova va tshamela ku vulavula hi ku vuya ka Kreste. Hi ku susumetiwa hi leswi a swi dyondzeke, Tom u hisekele ku chumayela nsati wakwe ni vatirhi-kulobye hi vutivi lebyi a ha ku byi kumaka. Ku nga ri khale, ntlawa lowu lowutsongo, lowu tiviweke tanihi Swichudeni swa Bibele, wu sungule ku hangalasa swiphephana eka lava hundzaka hi ndlela laha a wu tshama kona. Mintlawa yin’wana leyi fanaka yi sunguriwile emadoroba-nkulu man’wana eBritain. Vanhu lava hinkwavo a va hisekela ku hangalasa mintiyiso ya Bibele.
Hi 1891, loko C. T. Russell a endzele Britain ro sungula, eLondon, ku tsakela rungula ra Bibele ku susumetele vanhu va kwalomu ka 150 ni van’wana va nhlayo leyi fanaka le Liverpool leswaku va ya yingisela nkulumo leyi nga ni xihloko lexi nge “Humani Eka Yena N’wina Vanhu Vanga”—leswi vulaka leswaku, humani eka vukhongeri lebyi humaka eka Babilona wa khale. (Nhlav. 18:4, King James Version) Makwerhu Russell u te: “Masimu ya le Nghilandhi, Ireland na Scotland ma lunghekele ntshovelo.” Ntirho wa ku avelana mahungu lamanene ni van’wana wu veke mihandzu kutani eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, a ku simekiwe mavandlha ya Vakreste lamatsongo ya khume. Ku endla leswaku swakudya swa moya swi kumeka hi ku olova eka wona hi ku tirhisa tibuku ta Bibele, Sosayiti ya Watch Tower yi simeke hofisi eLondon.
Hofisi Ya Rhavi Yo Sungula
Hi 1900, E. C. Henninges, munghana un’wana lonkulu wa C. T. Russell u fike ehlalukweni ra Liverpool, en’walungu-vupela-dyambu bya Nghilandhi, kutani a teka riendzo ro ya eLondon ku ya lava muako lowu nga hirhiwaka leswaku wu va vuhlayiselo bya tibuku. Hi April 23, u kume ndhawu e131 Gipsy Lane, eForest Gate, evuxeni bya London. Hofisi ya rhavi yo sungula ya Watch Tower Bible and Tract Society yi sungule ku tirha kwalaho. Sweswi, endzhaku ka lembe-xidzana, ku ni tihofisi ta marhavi to tano, leti tlulaka 100 etindhawini leti faneleke emisaveni hinkwayo.
Hi June 30, 1914, ku simekiwe nhlangano lowuntshwa wa le nawini wa nhlengeletano ya Yehovha eLondon le Britain—ku nga Nhlangano Wa Swichudeni Swa Bibele Wa Matiko Hinkwawo. Hi nkarhi wolowo, rhavi ra le Britain a ri khathalela ntirho wa Mfumo eSwihlaleni hinkwaswo swa Britain, ku katsa na Ireland. Kambe, ku sukela hi 1966, Ireland hinkwayo yi wele ehansi ka rhavi rin’wana, leri eku sunguleni a ri ri eDublin kutani sweswi ri le dzongeni wa ndhawu leyi.
Ku Rhurhela eMatikweni Man’wana
Vamakwerhu va le Britain a va nga anakanyi hi masimu ya le Britain ntsena. A va swi tiva leswaku Yesu Kreste u profete leswaku mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu a ma fanele ma chumayeriwa emisaveni hinkwayo leyi akiweke, makumu ma nga si fika. (Mat. 24:14) Emalembeni ya va-1920 ku ya eku sunguleni ka va-1930, vamakwerhu vo tala lava humaka eBritain va lave ku ndlandlamuxa ntirho wa vona wa ku chumayela hi ku lava ku va varhumiwa ematikweni man’wana. Goza leri va ri tekeke a ri ri ra nkoka swinene naswona Yehovha u wu katekisile moya wa vona wa ku tinyiketela.
Hi 1926, Edwin Skinner u suke eSheffield, en’walungu wa Nghilandhi a ya tirha eIndiya. Ku titsongahata ka yena ku n’wi pfune leswaku a tiyiselela xiavelo xexo ku ringana malembe ya 64, kukondza loko a fa hi 1990. William Dey la nga rivalekiki ni la rhandzekaka, la humaka eScotland, loyi a a ri mukamberi wa swibalo ni mufuwi, u tshike ntirho wakwe ni mudende leswaku a ta ungamela Hofisi ya rhavi ra Sosayiti leyintshwa eYuropa N’walungu, leyi nga eCopenhagen, le Denmark. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, Fred Gabler, u amukele xirhambo xa Makwerhu Dey, kutani a ya eLithuania, laha a fikeke a joyiniwa hi Percy Dunham, loyi endzhaku a yeke a ya tirha eLatvia. Wallace Baxter u ve muungameri wa ntirho le Estonia. Claude Goodman, Ron Tippin, Randall Hopley, Gerald Garrard, Clarence Taylor ni van’wana vo hlayanyana lava humaka eBritain va bule ndlela ya ntirho lowu eAsia. Un’wana la humaka eScotland, ku nga George Phillips u tirhe malembe yo tala eAfrika Dzonga. Robert na George Nisbet, lava na vona va humaka eScotland, va phayone eAfrika Vuxa ni le Dzongeni.
Tinhenha Ti Pfuna Eka Tiko-nkulu Leri
Hi va-1930, maphayona yo tala ya le Britain ma amukele xirhambo xa ku ya pfuna ku huwelela mahungu lamanene eBelgium, eFurwa, eSpain ni le Portugal. Exikarhi ka vona a ku ri na John na Eric Cooke.
Arthur na Annie Cregeen va tsundzuka loko va tirha laha a ku nga ri na mavandlha edzonga wa Furwa. Va hlangane ni vamakwerhu va le Poland lava a va hiseka swinene naswona va ri ni moya wa ku amukela vaendzi. Annie wa ha tsundzuka loko va rhamba vamakwerhu lava leswaku va va endzela laha a va tshama kona eLe Grand Hôtel de l’Europe, edorobeni ra Albi. Endzhaku u tsale a ku: “Kumbexana muako lowu a wu hlawulekile hi nkarhi wa Napoleon,” ku vula yena endzhaku kambe ku dzuneka ka wona ku nyamalarile. U ya emahlweni a ku: “Vamakwerhu lava va fike hi Sonto nindzhenga, kutani hi va ni dyondzo leyi tsakisaka ya Xihondzo xo Rindza. A hi ri tinxaka ta ntlhanu leti nga faniki, un’wana ni un’wana a khome magazini hi ririmi ra rikwavo, naswona ririmi leri a hi vulavurisana ha rona a ku ri ‘Pidgin French (Xifurwa lexi Olovisiweke).’ A hi siyerisana ku hlaya tindzimana ta magazini, hi hlamusela leswi hi swi hlayeke hi Xifurwa xo tshoveka. Kambe hinkwerhu hi ve ni nkarhi lowu tsakisaka hakunene!”
Khombo ra kona, minkarhi yo tano leyi tsakisaka entirhweni wa nsimu ya tiko rimbe a yi kalanga yi tshama nkarhi wo ya kwihi. John Cooke, loyi hi nkarhi wolowo a a ri edzonga wa Furwa, u tshame kona hilaha a nga swi kotaka hakona. U hetelele hi ku huma hi xikanyakanya kutani a balekiseriwa eNghilandhi mimovha ya matlhari ya le Jarimani yi nga si nghena. Ku tlhekeka ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi September 1, 1939 ku pfuxe hasahasa exikarhi ka Britain na Jarimani, leyi veke ni vuyelo byo biha ngopfu eka Timbhoni ta Yehovha eBritain ni le matikweni man’wana.
Loko matiko ma ri karhi ma pfukelana, Timbhoni ta Yehovha ti yime ti tiyile tanihi Vakreste lava nga ni vukala-tlhelo. A ti swi twisisa kahle leswaku ku yingisa Xikwembu a ku fanele ku va nchumu wo rhanga evuton’wini bya munhu. (Mint. 5:29) Leswi a ti khongelela Mfumo wa Xikwembu hi mbilu hinkwayo naswona ti tiva leswi Yesu Kreste a swi vuleke malunghana ni mufumi wa misava leyi, a ti swi pfumela hilaha ku tiyeke leswaku a swi ta va swi hoxile ku hlawula ndluwu u tshika hove loko swi ta eka hasahasa leyi nga kona emintlaweni ya misava leyi. (Mat. 6:10; Yoh. 14:30; 17:14) Timbhoni ta Yehovha ti swi yingisile leswi Bibele yi swi vulaka mayelana ni ku ‘nga dyondzi nyimpi.’ (Esa. 2:2-4) Eku sunguleni, tin’wana ta tona eBritain a ti sindzisiwanga ku ya enyimpini hikwalaho ka vukhongeri bya tona. Kambe, endzhaku, vaavanyisi ni vahaxi va mahungu va vule leswaku vanhu va va Timbhoni leswaku va balekela ku ya enyimpini. Hikwalaho ka sweswo, kwalomu ka vanhu va 4 300 va pfaleriwe ekhotsweni. Nhlayo leyi a yi katsa ni vamakwerhu vo tala va xisati lava aleke ku endla mintirho leyi seketelaka nyimpi. Hambiswiritano, endzhaku ka nyimpi, Timbhoni ti hambete ti kombisa leswaku a ti susumetiwa hi ku lava ku tsakisa Xikwembu ni ku tivisa hi ta Mfumo wa xona tanihi wona ntshembo wu ri woxe wa vanhu. (Vuxokoxoko lebyi engetelekeke malunghana ni ntirho wa Timbhoni ta Yehovha eBritain eminkarhini yoleyo yo sungula byi kumeka eka Buku Ya Lembe Ya 1973 [ya Xinghezi].)
Ntsombano Wa Tindzimi Timbirhi eNghilandhi
Emalembeni lama hundzeke, mintsombano yi ve nchumu wa nkoka evuton’wini bya vanhu va Yehovha. Enkarhini wun’wana, tinkulumo ta nkoka ta ntsombano leti a ti nyikeriwa hi muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower, a ti haxiwa eka xiya-ni-moya ematikweni man’wana yo tala, ti haxiwa ku suka entsombanweni wa le London. Vapfhumba lava humaka ematikweni mambe yo tlula 50, va ve kona emintsombanweni ya le London hi va-1950 na va-1960. Kambe nongonoko hinkwawo a wu ri hi Xinghezi. Sweswo swi cincile hi 1971.
Hi lembe rero, ku endliwe malunghiselelo ya ku khoma Ntsombano wa Muganga eTwickenham, le London, lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Vito Ra Xikwembu.” EYuropa, Timbhoni a ti lunghiselela ku khoma ntsombano lowu nga ni nhloko-mhaka leyi fanaka. Hambileswi ntirho wa Mfumo a wa ha yirisiwile ePortugal, magidi ya vamakwerhu va kwalaho va tilunghiselele ku teka riendzo ro ya eToulouse, le Furwa, va hundza hi le Spain. A va nyanyuke ngopfu. Hiloko ku twala leswaku Spain yi hlaseriwe hi vuvabyi bya kholera. A ku ta pfumeleriwa ntsena lava tlhaveriweke vuvabyi byebyo ku tsemakanya etikweni rero. Kambe, a ku nga ri na mirhi leyi ringaneke ya ku tlhavela hinkwavo lava humaka ePortugal, lava lavaka ku ya entsombanweni. Loko ku twale mavarivari ya leswaku vuvabyi bya kholera byi hlasele na le Toulouse, valawuri va humese xileriso lexi tiyeke xa ku sivela ku nghena etikweni rero. Xana vamakwerhu va Maputukezi a va ta endla yini sweswi? Makwerhu un’wana u te: “Hambi ko ba lexi dumaka, ha ya eLondon.”
W. J. (Bill) Bull, muungameri wa ntsombano wa le Twickenham, makwerhu loyi a tiviwa hi ku rhomba ni ku va ni xinghana, wa ha tsundzuka leswi endlekeke. “Vamakwerhu va kwalomu ka 800 ku ya eka 900 va tile eBritain, va 112 va fike hi xihaha-mpfhuka kasi lavan’wana hinkwavo va te hi mabazi. Nkarhi lowu a hi ri na wona wa ku lunghiselela ntshungu lowu a wu ri hlanganisi na vhiki. Vamakwerhu va ye eDover ku ya amukela vapfhumba va Maputukezi lava fikeke hi xikepe, lava vunyingi bya vona a va nga xi tivi kahle Xinghezi ni lava a xi nga pfuki nikatsongo.” Hinkwavo va byi kumile byetlelo, ngopfu-ngopfu emakaya ya vamakwerhu va le London. Tende lerikulu leri a ri ri khefi ri hundzuriwe ri va ndhawu leyi faneleke ya ku yingisela nongonoko wa Xiputukezi, naswona vamakwerhu va Maputukezi va tsakele ku hlanganyela ni va le Britain ku hlalela tidrama ta ntsombano to tanihi leyi nge Yehovha U Katekisa Lava Tshembekeke ni leyi nge Xikongomelo Xa Yehovha A Xi Ve Ndlela Ya Wena Ya Vutomi, ni ku yingisela swiyenge swin’wana swa nongonoko. Phepha-hungu ra kwalaho leri nge Middlesex Chronicle, ri vike leswi landzelaka hi August 13, 1971: “Ku fika ka vona ku endle leswaku lowu wu va ntsombano wo sungula wa tindzimi timbirhi wa Timbhoni etikweni leri.”
Vamakwerhu va Maputukezi va nyikele swiviko leswi tsakisaka malunghana ni nhluvuko wa ntirho wa Mfumo etikweni ra rikwavo, kutani endzhaku ka sweswo, makwerhu la ungamelaka ntirho ePortugal u vulavule ni lava nga kona entsombanweni a nkhensa malwandla lawa vamakwerhu va le Britain va veke na wona. U te: “Mi hi nyike swo tala, nkarhi wa n’wina, tindlu ta n’wina, na n’wina vini, musa wa n’wina, ku hi khathalela ka n’wina ka rirhandzu edoroba-nkulu leri lerikulu ngopfu, kasi lexikulu eka hinkwaswo, mi hi kombise rirhandzu. Vamakwerhu, tiyisekani leswaku minkarhi hinkwayo London yi ta tshama yi ri karhi yi hi tsundzuxa nkarhi lowunene lowu hi veke na wona.” Loko vamakwerhu va Maputukezi va kombisa ku nkhensa ka vona hi risimu, vayingiseri hinkwavo va xiririke mihloti, kunene hinkwavo lava a va ri kona va khumbiwile hi xikombiso lexi xa ku nkhensa loku humaka embilwini.
Ku Va Tisa eNdyangwini Wa Yehovha Wa Rirhandzu
A ku nga ri emintsombanweni ntsena laha a ku fanele ku nyikeriwa nyingiso eka vanhu lava va nga vulavuliki Xinghezi. Nhlayo ya valuveri eBritain a yi ya yi kula. Leswi swi tise ntlhontlho malunghana ni ku chumayeriwa ka mahungu lamanene. Xana a ku ta endliwa yini?
Vahuweleri lava vulavulaka Xinghezi a va swi lava hi mbilu hinkwayo ku pfuna vanhu lava humaka ematikweni man’wana ni lava vulavulaka tindzimi timbe. Laha a swi koteka kona, Mbhoni a yi nyika n’wini wa muti nchumu wo karhi wa ku wu hlaya hi ririmi ra rikwavo. Kambe loko swi ta hala ku vulavurisaneni, a yo na yi xa. Hambiswiritano, eka lava a va huma ematikweni mambe a ku ri ni lava a va ri Timbhoni ta Yehovha, kutani va pfunile ku pfala mukhandlu lowu.
Hi va-1960, Timbhoni leti vulavulaka Xigriki, leti teke ti huma eKipra a ti ri karhi ti avelana ntiyiso ni van’wana lava vulavulaka Xigriki eNghilandhi. Timbhoni ta le Italiya na tona a ti avelana ntiyiso wa Bibele ni varikwavo lava rhurheleke eLondon.
Muntshwa un’wana wa Mujarimani la nga Mbhoni, loyi vito rakwe ku nga Franziska u fike eNghilandhi hi ximun’wana xa 1968 ku ta va xitirhi emutini wun’wana, kutani a hakeriwa hi ku nyikiwa ndhawu yo tshama ni swakudya ni ku dyondzisiwa ririmi ra ndyangu wolowo. Endzhaku ka ku va kona eNtsombanweni wa Muganga wa “Mahungu Lamanene Ya Matiko Hinkwawo” lembe rero, u ndlandlamuxe vutirheli byakwe bya le nsin’wini kutani switirhi-kulobye swa le mugangeni wa ka vona a swi nyika buku leyi a ya ha ku humesiwa leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki. Hikwalaho ka sweswo, u sungule tidyondzo ta Bibele ta mune. Xin’wana xa swichudeni leswi a ku ri nhwanyana la humaka eSwitzerland, loyi Franziska a dyondzeke na yena hi Xijarimani. Loko nhwanyana loyi a sungule ku va kona eminhlanganweni ya vandlha, u tivonele hi yakwe rirhandzu leri nga kona endyangwini wa Yehovha. (Yoh. 13:35) Hi lembe leri tlhandlamaka, nhwanyana loyi la tsakelaka u endle nhluvuko lowunene lerova a nyiketela vutomi byakwe eka Yehovha kutani a khuvuriwa. Endzhaku u ve phayona a tlhela a pfuna ni mana wakwe leswaku a amukela ntiyiso. Kambe wolawo a ma ri masungulo ntsena ya matshalatshala ya Franziska ya ku chumayela vanhwanyana lava nga switirhi.
Hi ntsako Franziska u ri: “Nkarhi na nkarhi loko ndzi kuma nhwanyana la nga xitirhi loko ndzi famba hi yindlu ni yindlu, ndza n’wi byela leswaku na mina ndzi tshama ndzi va xitirhi. Hi ku hatlisa hi kuma xo bula ha xona. Lexi ndzi xi kandziyisaka minkarhi hinkwayo hi leswaku loko ndzi fika eNghilandhi a ndzi nga tivi munhu handle ka makwerhu un’wana wa xisati. Nilokoswiritano, ndzi titwe ndzi amukeriwile evandlheni. Hikwalaho, ndzi ringeta ku hatla ndzi va rhambela evandlheni leswaku va swi vona leswaku hi ndyangu wun’we lowukulu.”
Hi 1974, Franziska u tekiwe hi Philip Harris, kutani sweswi havumbirhi bya vona va tirha eBethele ya le London naswona va hlanganyela eVandlheni ra Northwood. Franziska u endzele yindlu yin’we ku tlula malembe ya 13 ensin’wini yoleyo. U ri: “Ku amukeriwe papila eBethele leri humaka eka nhwanyana wa xitirhi wa Mufurwa, a kombela ku endzeriwa hi Mbhoni. Timbhoni ta le Furwa ti n’wi nyike buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni, kutani a a lava ku tiva leswi engetelekeke. Hambileswi a a nga xi koti kahle Xinghezi, a ndzi swi vona leswaku Nathalie a a ri ni torha ra ntiyiso. U endle nhluvuko lowunene kutani ku nga ri khale a sungula ku va kona eminhlanganweni.” A nga si tlhelela eFurwa, Nathalie u ve muhuweleri wa Mfumo kutani sweswi yena ni nuna wakwe i maphayona ensin’wini ya Xiarabu.
Ndyangu lowu a wu thola vanhwanyana lava va switirhi a wu ri ni lunghiselelo ro karhi. Loko nhwanyana un’wana wa xitirhi a nga si famba a ku fika la nga ta n’wi siva. Kutani masiku ma nga ri mangani, loyi ku nga khale a ri kona u ta dyondzisa la ha ku fikaka mintirho leyi faneleke yi endliwa ekaya rero. Loko Nathalie a ri ekusuhi ni ku tlhelela eka rikwavo, Franziska u n’wi lume ndleve a ku: “Loko u nga si tlhelela eFurwa, hlamusela nhwanyana la nga ta ku siva leswaku dyondzo ya Bibele yi ku pfunise ku yini, u vona loko a ta yi tsakela.” Nhwanyana la n’wi siveke a ku ri Isabelle, loyi na yena a a huma eFurwa, loyi a a tsakela ku dyondza hakunene. Franziska u dyondze na yena. Endzhaku ka Isabelle, ku landzele Nathalie, loyi hi ku hatlisa a sunguleke ku va kona eminhlanganweni. Loko a tlhelele eFurwa, na yena u khuvuriwile.
Nhwanyana un’wana, ku nga Gabriela, yena a a huma ePoland. A a nga si tshama a kuma nkarhi wa ku bula ni Timbhoni ta Yehovha hi ku kongoma, naswona u byele Franziska leswaku a a venga Majarimani hikwalaho ka ndhuma yo biha leyi a ma ri na yona ePoland. Franziska u hlamusele leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti si tshama ti lwa na munhu. U te: “Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, a wu nga ta yi vona ni Mbhoni ni yin’we ya Yehovha yi ri enyimpini. Xana wa swi tiva leswaku hi xanisiwile? Hi yisiwe etikampeni ta nxaniso hileswi hi aleke ku losa Hitler ni ku seketela mfumo wa Manazi.” Gabriela u hlamarile, kutani ku nga ri khale rivengo leri a a ri na rona hi Majarimani ri herile. Endzhaku ka dyondzo ya Bibele ya nkarhi ni nkarhi na Franziska, Gabriela u ve muhuweleri la nga khuvuriwangiki kutani endzhaku a kombisa ku tinyiketela ka yena eka Yehovha entsombanweni wa le Twickenham. Emalembeni lama hundzeke, Franziska u fambise tidyondzo ta Bibele ta 25 ni vanhwanyana va switirhi, lava humaka ematikweni yo hambana ya khume naswona u tsakele ku va tisa endyangwini wa Yehovha wa rirhandzu.
Minhlangano Hi Ririmi Ra Rikwavo
Ina, a hi hinkwavo lava a va ta endla nhluvuko wa xihatla entiyisweni hi ku dyondza Bibele hi Xinghezi kumbe hi ku ya eminhlanganweni leyi eka vona a yi khomiwa hi ririmi rimbe. Xana a ku ta endliwa yini?
Loko Timbhoni leti vulavulaka Xigriki ta le Kipra ti sungula ku kuma varikwavo lava tsakelaka eNghilandhi, ku endliwe malunghiselelo ya ku khoma minhlangano yo karhi hi Xigriki. Hi 1966, va sungule ku vuyeriwa eka Dyondzo ya Buku ya Vandlha ya nkarhi ni nkarhi, leyi fambisiwaka hi ririmi ra rikwavo; kutani endzhaku ku engeteriwe nkulumo ya le rivaleni leyi a yi nyikeriwa kan’we hi n’hweti. Hi 1967, ku simekiwe vandlha ro sungula ra Xigriki eLondon, naswona ntlawa wun’wana wa Xigriki wu sungule ku khoma minhlangano eBirmingham.
Hi 1967, Mantariyana ma sungule ku va ni nkulumo ya le rivaleni ni Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza eHolweni ya Mfumo ya le Islington le London. Leswi swi pfule ndlela leswaku ku khomiwa minhlangano yin’wana hi Xintariyana etindhawini tin’wana. Hi lexi xikombiso xa ndlela leyi swilo swi sunguleke ha yona: Vera (Vee) Young, u sungule dyondzo ya Bibele ni wansati wa Muntariyana aEnfield, en’walungu wa London. Loko ku tsakela ka yena ku ya ku kula, u te: “Khombo ra kona hi leswaku a ku na nchumu xo xi hlaya hi Xintariyana lexi van’wana va vanghana va mina va nga xi hlayaka.” Leswi swi susumete Geoff, nuna wa Vee, leswaku a vulavula na mulanguteri wa xifundzha. Havumbirhi bya vona va kume makwerhu la vulavulaka Xigriki, loyi a nga tshama a va phayona eItaliya. Geoff u ri: “Ndzi nyikele nkulumo hi Xinghezi kutani makwerhu loyi wa Mugriki a yi hundzuluxela hi Xintariyana.” Vanhu lava a va ri kona a va ri kwalomu ka 30, kutani van’wana va vona va endle nhluvuko lowunene wa moya. Hi ku famba ka nkarhi, Timbhoni ta Mantariyana a ti lunghekele ku sungula vandlha. Ku sukela enkarhini wolowo, hi xiringaniso, ku sunguriwe vandlha lerintshwa ra Xintariyana endzhaku ka malembe man’wana ni man’wana ya ntlhanu.
Ku andza ku ye emahlweni ensin’wini ya Xigriki. Hi 1975, ku endliwe malunghiselelo ya leswaku va khoma nhlengeletano. Hi nkarhi wolowo, Geoff na Vee Young a a va ri maphayona loko va la ku heta malembe ya vona ya vu-40 hi vukhale. Vana va vona vambirhi se a va kurile naswona havumbirhi bya vona a va nghenele vukati “eHosini.” (1 Kor. 7:39) Leswi Geoff na Vee a va nga ha ri na ndzhwalo wa ku khathalela vatswari lava dyuhaleke, a va lunghekele ku amukela malunghelo man’wana ya ntirho. A nga swi langutelanga, Geoff u kume xiavelo xa ku lunghiselela nhlengeletano ya vamakwerhu hinkwavo lava vulavulaka Xigriki, lava tshamaka eBritain. Geoff u ri: “A ndzi nga tivi leswaku ndzi ta kuma ku ri njhani. Loko ndzi fika laha nhlengeletano a yi ta khomeriwa kona, hi ku ya hi mahlo ya mina yo pfumala ntokoto, a ku vonaka onge ku lwiwa nyimpi ya xin’wana-manana!” Hi nga ku vanhu va le Britain a va tshwukisela vanhu va Magriki mahlo hi ku vona ku humelela ka vona. Kahle-kahle vamakwerhu va Magriki a vo hlamuselana ndlela yo antswa ya ku hlasela ntirho lowu. Vanhu vo tlula 400 va ve kona eka nhlengeletano yoleyo.
Ku sunguriwe ni mintlawa ya tindzimi tin’wana. Hi 1975 vandlha ra Xipaniya ri sungurile. Hi 1977, ku nyikeriwe nkulumo yo sungula hi Xigujarati eLondon. Endzhaku ka malembe mambirhi, ku khomiwe nhlengeletano leyitsongo hi Xigujarati. Hi nkarhi lowu fanaka, ku khomiwe nhlengeletano ya xifundzha hi Xipunjabi, laha a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 250.
“Vanhu Lavanene”
Emalembeni yo sungula, mintsombano leyikulu hakanyingi a yi khomeriwa eLondon. Hi va-1960, mintsombano ya lembe ni lembe a yi khomeriwa emadoroba-nkulu lama nga ringaniki hi vukulu etikweni hinkwaro. Minkarhi yin’wana a ku khomiwa ya mune ntsena; kasi malembe man’wana a ku tirhisiwa tindhawu letitsongo kutani nhlayo ya mintsombano yi tlakuke yi ya eka 17. A ku hirhiwa switediyamu swa bolo, tiholo ta mintlango ni tiholo ta ntlangu wa ku rhetemuka ehenhla ka ayisi. Hi 1975 ku endliwe matshalatshala ya ku khoma ntsombano eCardiff Arms Park, le Wales.
Hambileswi Timbhoni ta Yehovha ti nga ni ndhuma leyinene etindhawini to tala ta Britain, valawuri va switediyamu lava nga si tshamaka va vona tinhlengeletano ta tona letikulu ta Timbhoni, eku sunguleni va nga ha kanakana ku hirhisa switediyamu swa vona eka tona. Swi ve tano hi xitediyamu xa Cardiff Arms Park. Xikombelo xi sungule xi endliwa eka Huvo ya Nhlangano wa Rugby ya le Wales. Muchaviseki Wakefield, loyi hi nkarhi wolowo a a ri mutshama-xitulu wa Nhlangano wa tiko hinkwaro ra Britain wa Bolo ya Rugby, hi musa u byele vamakwerhu leswaku loko vo tshuka va hlangavetana ni xiphiqo loko va vulavurisana ni huvo ya Cardiff, va fanele va kombela swirho swa huvo leswaku swi n’wi bela riqingho. Vamakwerhu va tsake swonghasi ku kuma mpfumo wo tano! Loko swi va erivaleni leswaku a ku yiwi helo ni mbulavurisano lowu, Muchaviseki Wakefield u beriwe riqingho kutani a pfula tindlela. Ku sukela hi 1955 Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti khoma mintsombano eTwickenham, le London, naswona Muchaviseki Wakefield u hlamusele vatirhi-kulobye va le Wales ndlela leyi yena ni huvo yakwe va tlangeleke ha yona ku va Timbhoni ti tirhisa xitediyamu xa le Twickenham hi ximumu xin’wana ni xin’wana. U va byele leswaku va nga chavi nchumu, a engeta hi ku: “Timbhoni i vanhu lavanene!” Hi ku hatlisa ku endliwe mpfumelelano, kutani Timbhoni ti khome mintsombano malembe yo tala exitediyamu xa Cardiff Arms Park, le Wales.
Tiholo Ta Hina Vini Ta Tinhlengeletano
Ku engetela eka mintsombano ya lembe ni lembe, hi va ni tinhlengeletano letitsongo exikarhi ka lembe. Hi 1969, nhlayo ya vahuweleri va Mfumo eBritain a yi ri 55 876, kambe ku nga si hela mune wa malembe lava a va avelana ni van’wana mahungu lamanene va andzile va va 65 348. Ku fikela nkarhi wolowo, a ku hirhiwa tiholo leswaku tinhlengeletano ta hina ta xifundzha ti khomeriwa eka tona, kambe a swi ya swi tika ku kuma tindhawu leti fanelekaka, leti nga durhiki.
Hi va-1970, a swi lo dla, leswaku hi fanele hi va ni tiholo ta hina vini ta tinhlengeletano. Vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va hlanganile kutani va sungula ku lava tindhawu leti fanelekeke. Eku sunguleni a va ehlekete ku kuma miako ya khale kutani va yi pfuxeta. Eku sunguleni ka 1975, va kanele hi ku xava sinema leyi nga ha tirhisiwiki eManchester, le n’walungu wa Nghilandhi. Endzhaku ko heta tin’hweti to hlaya yi ri karhi yi pfuxetiwa, hi August 31 yi nyiketeriwile yi ri Holo yo sungula ya Tinhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha eNghilandhi. Yi hele hi nkarhi leswaku yi khanguriwa hi nongonoko lowuntshwa wa tinhlengeletano ta xifundzha lowu sunguleke hi September.
Malembe mambirhi emahlweni ka leswi, valanguteri va tinhlengeletano va xiphemu xa dzonga-vuxa bya tiko, va hlanganile leswaku va ta kombisana hi ndlela yo kuma holo eLondon. Denis Cave, la nga xirho xa komiti leyi a yi averiwe ku kuma muako lowu faneleke, wa ha tsundzuka leswi a nga hlamala ha yona loko vamakwerhu lava hlanganeke va pfumelelana hinkwawo leswaku ku nga laviwi holo yin’we kambe timbirhi—yin’wana en’walungwini wa Nambu wa Thames kasi leyin’wana edzongeni wa nambu wolowo—hambileswi ndhawu a yi durha eka muganga wolowo!
Sinema leyi a yi nga ha tirhisiwi edorobeni ra Dorking, tikhilomitara ta 30 edzongeni wa London, a yi vonaka yi ta faneleka. Kambe lava bindzulaka hi ku xavisa tindhawu va rhurhele emuakweni lowu va fika va tlakusa nxavo wa wona. Eku sunguleni, loko Denis a ha hele matimba, u hlamarile loko mulawuri-nkulu wa doroba a n’wi bela riqingho, kutani a kombela leswaku yena ni Mbhoni yin’wana va va kona enhlanganweni wo karhi. Valawuri va herise makungu ya ku yirisiwa ka muako wolowo leswaku wu nga tirhiseriwi timhaka ta vugandzeri, va tlhela va pfumela ku xava sinema yoleyo kutani va yi hirhisela vamakwerhu nkarhi lowu nga pimiwangiki, kambe vona va pfuxeta mpfumelelano wolowo eka lembe rin’wana ni rin’wana ra vunharhu.
Holo yoleyo yi tirhisiwe kahle ku ringana khume ra malembe, ku fikela loko doroba ri endla xiboho xa ku wu tirhisela swin’wana muako wolowo. Vamakwerhu va yi sive hi ku kuma ndhawu leyi ringanaka tihektara ta 11, leyi nga riki ekule ni Rivala ra Swihaha-mpfhuka ra Gatwick eLondon. A yi ri ni miako leyi a yi ta hundzuriwa Holo leyinene ya Tinhlengeletano. Ku ve ni njhekanjhekisano ni vanhu va kwalaho, va rilela ku tirhisiwa ka swipatwana swin’wana swa kwalaho loko ku yiwa emuakweni lowuntshwa. Hilaha a swi ri hakona, vaaki va ndhawu yoleyo a va lava ntsena leswaku va nga kavanyetiwi hambi ku ri hi ndlela yihi. Xana Timbhoni a ti ta yi landzela hi vukheta mimfungho leyi kombisaka magondzo lawa a ma fanele ma tirhisiwa ni rivilo leri ku faneleke ku fambiwa ha rona loko ti ya eHolweni ya Tinhlengeletano? Xiviko xa mahungu xa Komiti ya Nkunguhato xi te: “Hi ntolovelo, komiti yi vona leswaku a swi nga ta koteka ku veka milawu yo tano. Kambe Timbhoni ta Yehovha a ti fani ni vanhu van’wana.” Mutshama-xitulu wa Komiti leyi u engeterile a ku: “Mintlawa yin’wana yo tala kumbe tinhlengeletano tin’wana ta swi rhandza ku vula leswaku swirho swa tona swi ta yingisa nawu. Kambe eka nhlengeletano leyi swi le ngatini.” Holo leyi ya Tinhlengeletano ya le Surrey eHays Bridge yi khanguriwe hi nhlengeletano ya xifundzha, hi May 17 na 18, 1986, ku ringana lembe endzhaku ka loko ku kumiwe ndhawu leyi.
Loko ku ri karhi ku tirhiwa eHolweni ya Tinhlengeletano ya le Dorking hi 1975, Timbhoni ta le n’walungu wa London na tona a ti ri karhi ti pfuxeta khale ka holo leyi a yi vitaniwa Ritz Cinema, eNew Southgate. Muako lowu akiweke exikarhi ka va-1930 wu tshike ku tirhisiwa tanihi sinema hi ximun’wana xa 1974. Yi tirhisiwe tanihi sinagoga swa nkarhinyana. Loko Timbhoni ti kuma muako lowu, a wu “nga languteki,” hi ku ya hi Roger Dixon, mumpfampfarhuti wa miako. U ri: “Muako hi woxe a wu ri kahle kambe a wu pfuta hinkwako. Endzeni ka holo leyi a ku pendiwe hi pende ya ntima leswaku ku nga voniwi xiyimo xa yona xo biha!” Eku sunguleni ntirho wa ku wu pfuxeta a wu heta mongo. Nilokoswiritano, vatirhi va ku tirhandzela va kwalomu ka 2 000, lava nga ni vutshila ni lava nga riki na byona va hete ntirho wolowo endzhaku ka tin’hweti ta mune ni hafu.
Hi nkarhi lowu fanaka, a ku ri karhi ku pfuxetiwa Holo yin’wana ya Tinhlengeletano Midlands Vupela-dyambu. Hi 1974, vamakwerhu va kote ku xava khale ka sinema yin’wana leyi a yi ri eDudley. Swi teke nkarhi wo leha ku pfuxeta muako lowu, kambe hi September 1976 na wona a wu lunghekele ku tirhisiwa.
Ku Akiwa Ka Tiholo Letintshwa Ta Tinhlengeletano
Nhlayo ya vahuweleri va Mfumo yi andze yi suka eka 71 944 hi 1974 yi ya eka 92 616 hi 1984. Vo tala va vahuweleri lava a va tshama etindhawini ta le madorobeni leti nga ni tifeme to tala en’walungwini wa Nghilandhi. Ku endliwe malunghiselelo ya ku aka holo eYorkshire Dzonga.
Hi September 1985, ku sunguriwe ku aka holo leyi nga tiviwa tanihi Holo ya Tinhlengeletano ya le Pennine Vuxa. I muako lowu akiweke hi tinsimbi, lowu ku nga tshamaka vanhu va 1 642 eka wona, ni Holo ya Mfumo leyi ku nga tshamaka vanhu va 350, leyi tirhisiwaka hi vandlha ra kwalaho. Muako lowu a wu ri ni lwangu leri anameke timitara ta 42, leswi wu endleke wu languteka swinene. Magazini lowu nge The Structural Engineer wu vule leswaku muako lowu, lowu nga tolovelekangiki i “bokisi ra minjhiko yo tala.” Huvo ya Rotherham Borough yi nyike Holo leyi ya Tinhlengeletano sagwadi ro sungula eka miako leyi mpfampfarhutiweke.
Noble Bower, xirho xa komiti yo aka, u tirhe eka muako lowu ku sukela eku sunguriweni ka wona kutani endzhaku a va mulanguteri wo sungula wa holo yoleyo. Vamakwerhu vo tlula 12 500 lava hoxeke xandla loko ku ri karhi ku akiwa etin’hwetini ta 14 va khutaziwe hi misavu yakwe hambileswi a a nga hleki loko swilo swi hume ndleleni. Ku endla leswaku ntirho wu ya emahlweni hambi ku ri ni hunguva, xirhami lexi a xi vuyisa n’wana evukatini ni gamboko, vamakwerhu va endle xisirhelelo lexikulu hi tinsimbi leswaku xi khoma maseyila lawa a ma tirhisiwa ku sirhelela muako eka maxelo lawa yo biha. A va tirhisa michini leyikulu ya nkahelo leswaku yi huhutela moya wo hisa endzeni ka rona. A xi kona lexi yimeke endleleni ya ntirho lowu wa nkoka. Vamakwerhu lava humaka ekule va tile va ta khutaza lava tirhaka hi ku tirhandzela.
Eka Noble ni nsati wakwe, Louie, siku leri va nga ta ka va nga ri rivali, a ku ri siku ra ku nyiketeriwa ka Holo ya Tinhlengeletano eka Yehovha hi November 15, 1986, loko ku endze Theodore Jaracz, ku nga xirho xa Huvo leyi Fumaka.
Leswi Tiholo ta Tinhlengeletano a ti ri kona en’walungu wa Nghilandhi, eMidlands ni le dzonga-vuxa, xana i yini lexi a xi ta endliwa ku pfuna vamakwerhu va le vupela-dyambu bya Nghilandhi ni va le Wales? Hi October 1987, ku kumiwe ndhawu leyi fanelekeke eAlmondsbury, en’walungu wa doroba-nkulu ra Bristol. Kambe mpfumelelo lowu faneleke wa ku aviwa ka ndhawu yoleyo a wu nga kumeki hi ku olova. Ku endliwe matshalatshala lama phindha-phindhiweke kukondza eku heteleleni ku kumeka mpfumelelo hi February 1993.
Hiloko ntirho wa ku aka wu ya emahlweni hi rivilo. Mawaku ntsako wonghasi, loko hi August 5, 1995 ku fika nkarhi wa ku nyiketeriwa ka Holo leyi ya Tinhlengeletano ya vutsevu eNghilandhi! John Barr, wa Huvo leyi Fumaka u nyikele nkulumo leyi nga ni xihloko lexi nge, “Ku Tata Misava Hi Ku Tiva Yehovha.” Hinkwavo lava a va ri kona va tlangele xitsundzuxo xakwe xa musa, lexi nge: “Mi nga tshuki mi rivala leswaku nsimu ya n’wina na yona i xiphemu xa vunavelo bya milenge ya Yehovha. U yi tsakela ku fana ni tinsimu tin’wana, hikwalaho tshamani mi ri karhi mi tsundzuka xikongomelo xa ntirho wa Mfumo wa misava hinkwayo.”
Vhiki leri tlhandlamaka, Makwerhu Barr u nyikele nkulumo ya ku nyiketeriwa ka muako wa Tiholo ta Mfumo aEdgware, en’walungu wa London. Laha vamakwerhu va ake muako lowunene lowu nga ni Tiholo ta Mfumo tinharhu, leti avanyisiweke hi makhumbi lama nga susiwaka leswaku ndhawu hinkwayo yi tirhisiwa tanihi Holo ya Tinhlengeletano leyi nga tirhisiwaka hi mavandlha lama vulavulaka tindzimi timbe. Enkarhini lowu vanhu va tindzimi timbe a va angula hi ndlela leyinene entirhweni wa ku chumayela hi Mfumo eBritain.
“Ku Lava Ku Endla Leswi Engetelekeke Minkarhi Hinkwayo”
Eka Timbhoni tin’wana, ku avelana mahungu lamanene ni van’wana a swi katsa ku lava tindlela ta ku ndlandlamuxa vutirheli bya tona. Swa khutaza leswaku vamakwerhu vo tala va le Britain va teke magoza ya ku famba va ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Hakanyingi leswi a swi vula ku rhurhela etikweni rin’wana, hilaha a swi ri hakona hi maphayona yo tala lama hisekaka hi va-1920 na va-1930. Ku rhurhela ematikweni man’wana swi pfune vamakwerhu lava ku veka mihandzu ya Mfumo emakaya ya vona lamantshwa ni ku khutaza vamakwerhu va kwalaho hi nkarhi lowu fanaka. Hi va-1970 na va-1980, mindyangu leyi humaka eBritain yi rhurhele eAmerika Xikarhi na Dzonga, eAfrika ni le Asia.
Loko a ri ni malembe ya 57 hi vukhale, Vera Bull, loyi vana vakwe vambirhi a va kurile naswona va ri evukatini, u xavise yindlu yakwe eXihlaleni xa Wight kutani a ya eColombia ni ntlawa wa maphayona lama ha riki mantshwa, lama humaka eVandlheni ra le Ealing eLondon. Hi ku hatlisa u dyondze Xipaniya naswona ku nga ri khale a a fambisa tidyondzo ta Bibele ta 18. Sweswi, endzhaku ka malembe ya 30, wa ha ri kwalaho, naswona u ni vana vo tala va moya.
Tom na Ann Cooke, swin’we ni vana va vona, ku nga Sara na Rachel, ana se a va tirhe eUganda malembe yo hlayanyana ku fikela loko swiyimo swi va sindzisa ku tlhelela eNghilandhi hi 1974. Lembe leri tlhandlamaka, a va ri endleleni nakambe—sweswi va kongome ePapua New Guinea. Kwalaho Sara u fike a tekiwa hi phayona ro hlawuleka. Endzhaku, ndyangu lowu wu rhurhele eAustralia, laha Rachel a nga fika a tekiwa hi Mbhoni-kulobye. Hi 1991, Tom na Ann va ye exiavelweni lexintshwa eSwihlaleni swa Solomon, laha Tom a nga fika a va muungameri wa Komiti ya Rhavi.
Eka van’wana, ku rhurhela ka vona ematikweni mambe a swo va swa nkarhinyana. Nilokoswiritano, ntokoto wun’wana ni wun’wana lowu va wu kumeke evuton’wini bya le ndzhandzheni, wu ve mpfuno lowukulu ngopfu eka vona. Van’wana lava nga ni ntokoto wo tano i Barry na Jeanette Rushby.
Barry u ri: “Ku sukela loko ndzi ri entiyisweni, a ndzi lava ku endla leswi engetelekeke minkarhi hinkwayo.” Loko a tekana na Jeanette, loyi a a ri phayona, havumbirhi bya vona va angule xirhambo lexi nga eka Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo xa leswaku vamakwerhu va ya tirha ePapua New Guinea. Havumbirhi va ri: “Yoleyo a ku ri nhlamulo ya swikhongelo swa hina.” Vamakwerhu va le rhavini ra Port Moresby a va lava leswaku va ya tirha eGoroka, exikarhi ka tiko, kambe Barry a a ri na mpfumelelo wa ku tirha exihlaleni xa Bougainville ntsena. Loko va fika ePapua New Guinea, va tsakile loko va twa leswaku valawuri va nyike Barry mpfumelelo wa ku tirha eGoroka!
Barry u tirhe tanihi mudyondzisi, kutani Jeanette a ri phayona evandlheni leri nga ni vahuweleri va 18. Barry u ri: “Xin’wana xa swilo leswi ndzi swi dyondzeke hi leswaku loko ku ri nkarhi wa minhlangano ya vandlha, vamakwerhu a va nga pfumeleri nchumu wu va sivela ku ya eka yona, hambi ku ri timpfula leti naka hi maboboma. A va nga ri na mimovha, naswona hakanyingi a va ba hi nenge ku ringana awara kumbe timbirhi va ya eminhlanganweni, a va fika eHolweni ya Mfumo va lo tapitapi! Kambe a va nga xwi eminhlanganweni.”
Endzhaku ka loko Barry na Jeanette va tiphinile hi ku tirha ePapua New Guinea malembe ya tsevu, swiyimo swi yime hi nhloko eka vanhu va matiko mambe. Barry u vone ku ri vutlhari ku tlhelela eBritain. Kambe, hikwalaho ka leswi va swi dyondzeke etikweni rimbe, va endle xiboho xa ku hambeta ni vutirheli bya nkarhi hinkwawo va ri vambirhi. Kambe a va ta ya kwihi? A va lava ku ya laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Endzhaku ko vulavula na Sosayiti ni mulanguteri wa xifundzha xa vona, va rhurhele eBoston le Lincolnshire. Hi ku hatlisa va kume ndhawu yo tshama, kambe Barry swi n’wi tikerile ku kuma ntirho wa nkarhinyana wa ku tihanyisa, lowu a wu ta n’wi pfumelela ku phayona na Jeanette. Hambiswiritano, hi ku va ni ripfumelo eka xitshembiso xa ku kuma mpfuno wa Yehovha loko va rhangisa Mfumo, va endle xiboho xa ku sungula ku phayona hi September 1—ku nga khathariseki leswaku Barry u wu kumile ntirho kumbe a nga wu kumanga! Hi September 1, loko va ambale majazi va lunghekela ku ya ensin’wini, ku rile riqingho. Mutirhi wa le Posweni u vutisile a ku: “Xana u nga rhandza ku endla ntirho wa nkarhinyana?” Barry u te: “Ina! Xana u lava ndzi sungula rini?” Wanuna loyi u te: “Xana u nga sungula mundzuku?” Yehovha u katekise matshalatshala ya vona ya ku rhangisa ntirho wakwe. (Mat. 6:33) Endzhaku ka malembe ya mune, Barry na Jeanette va amukele xirhambo xin’wana lexi a va nga xi rindzelanga—xiavelo xa ku ya khathalela Holo ya Tinhlengeletano ya le Pennine Vuxa.
Ku Tinyiketela Hi Ku Tirhandzela
Moya wa ku tinyiketela ku tirha wa tikomba eka vanhu va Yehovha. Hosi Davhida wa Israyele wa khale u yimbelelele Yehovha a ku: “Vanhu va wena va ta tinyikela hi ku tirhandzela esikwini ra vuthu ra wena ra nyimpi. . . . U ni ntlawa wa majaha ku fana ni mathonsi ya mberha.” (Ps. 110:3) Moya wolowo wa ku tirhandzela wu vonaka eka vo tala eBritain lava va tiendleke va kumeka leswaku va hoxa xandla swinene eku yisiweni ka vugandzeri bya ntiyiso emahlweni.
Hinkwavo lava a va tinyiketele entirhweni wa nkarhi hinkwawo, lavatsongo ni lavakulu, va khutaziwe swinene hi xitiviso lexi endliweke eNtsombanweni wa Muganga lowu nge “Vatirhi Lava Tsakeke,” hi 1977. Emintsombanweni leyi khomiweke etindhawini ta nkombo eNghilandhi, eScotland na le Wales, vanhu va 110 000 va phokotele mavoko va tsakile loko xivulavuri xi tivisa hi malunghiselelo ya Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona, lexi a xi ta teka mavhiki mambirhi xi nyika ndzetelo wa dyondzo ya Bibele leyi a yi katsa ni ndlela leyi a yi ta tirhisiwa ha yona ensin’wini. Xi nyikela vuleteri lebyi tlakukeke eka lava nga ni lembe ntsena va ri maphayona. Endzhaku ka loko ma kume ndzetelo lowu, man’wana ya maphayona lawa ma kota ku sungula ku tirha masimu lamantshwa, laha ntirho wa ku chumayela wu endliweke katsongo kumbe laha a wu nga si endliwa.
Xikolo lexi xi sunguriwe eBritain hi March 1978 edoroba-nkulu ra le n’walungu ra Leeds. Ann Hardy, un’wana wa maphayona ya ntlawa wo sungula wa xikolo lexi, wa ha yi tsundzuka ndlela leyi nkarhi wolowo a wu tsakisa ha yona. U ri: “Hi akiwile swinene hi tlhelo ra moya. Kunene xikolo lexi xi hi hlomisile leswaku hi va ni nkhathalelo wa xiviri eka vanhu lava hi hlanganaka na vona evutirhelini bya nsimu.” Sweswi yena ni nuna wakwe i swirho swa ndyangu wa le Bethele. Andrea Biggs, manana la nga ni vana va mune, la ngheneke xikolo lexi ePontypridd, le Wales, u ri: “Loko wolowo wu ri nantswo wa swilo leswa ha taka, kunene Yehovha u hi hlayisele switshongo, kutani sweswi ndzi ma langutele hi mahlo-ngati mafambiselo lamantshwa!” Ku ta fika sweswi, se ku khomiwe titlilasi ta kwalomu ka 740, naswona maphayona ya 20 000 lama ngheneke eka titlilasi leti ma pfumelelana ni marito wolawo. Va tele lava endzhaku ka ku nghena xikolo lexi, va tiyimiseleke ku teka vuphayona byi va ntirho-vutomi wa vona.
Endzhaku ko kuma ntokoto hi vuphayona, vo tala va tinyiketele hi ku tirhandzela ku tirha erhavini ra le Britain, va va swirho swa ndyangu wa Bethele. Sweswi ndyangu wolowo wa Bethele wu vumbiwa hi swirho swa 393, kutani va 38 eka vona se va hete malembe ya 20 kumbe ku tlula va ri eBethele.
Un’wana wa lava va tirhaka eBethele i Christopher Hill. Ha yini a lave ku ya tirha kona? U ri: “Ndzi sungule ku phayona hi 1989. Kambe a ndzi lava ku kombisa Yehovha na mina n’wini leswaku ndzi le ntirhweni wa nkarhi hinkwayo hi ku va ndzi n’wi rhandza ku nga ri ntsena hileswi mana wa mina na tata wa mina a va ri maphayona. A ndzi lava leswaku ntiyiso wu khumba vutomi bya mina hinkwabyo, ku nga ri xiphemu xa byona ntsena. A ndzi swi tiva leswaku hambileswi ntirho wa le Bethele wu nga ntlhontlho, wu ta ndzi pfuna ku endla tano.”
Geraint Watkin na yena i xirho xa ndyangu wa Bethele. Eku sunguleni ka va-1980, u ale ku ya eyunivhesiti leswaku a ta va phayona. A a tihanyisa hi ku endla ntirho wa nkarhinyana epurasini ra tata wakwe. U tsakele vuphayona naswona a a ri ni ntshembo wa leswaku siku rin’wana u ta va murhumiwa. Kambe, ha yini a lave ku ya tirha eBethele? U susumetiwe ngopfu hi xihloko xa Xihondzo xo Rindza xa 1989. Eka xona u hlaye hi matimu ya vutomi bya Max Larson, xirho xa ndyangu wa Bethele eUnited States. Makwerhu Larson u te: “Ndzi ni ntshembo lowu tiyeke wa leswaku a ku na ndhawu leyi nga ringanisiwaka na Bethele emisaveni, loko ku nga si fika Paradeyisi.” Garaint u lemuke leswaku endzhaku ka loko makwerhu Larson a kombele fomo ya xikombelo xa ntirho wa le Bethele, u tivise mhaka leyi eka Yehovha hi xikhongelo. Geraint na yena u endle tano hi ku hatlisa. Endzhaku ka masiku ya khume, u kume riqingho ri n’wi rhamba leswaku a ta va xirho xa ndyangu wa Bethele eBritain. EBethele u tirhisa ntokoto lowu a wu kumeke loko a ha tirha epurasini ra tata wakwe, a hlayisa purasi leri wundlaka ndyangu wa Bethele ya le London. Vurimi byi tshame byi n’wi pfuna ku tihanyisa loko a ha phayona. U teka ntirho lowu a wu endlaka sweswi wa ku rima tanihi “xiavelo xakwe xa le Bethele lexi humaka eka Yehovha.”
Mintirho ya swa le tilweni ya ku aka yi koke Timbhoni tin’wana. Loko Denise (Teddy) McNeil a ri karhi a phayona, nuna wakwe, Gary, a a tirha ntirho wa ku tihanyisa leswaku a ta khathalela vandyangu wakwe. Kutani hi 1987 havumbirhi bya vona va tinyiketele hi ku tirhandzela leswaku va pfuna eku akiweni ka Bethele ya le London. Hambileswi va nga rhambiwangiki ku va swirho swa ndyangu wa Bethele hi nkarhi wolowo, hi 1989 va rhambiwile. Leswi a va ha yi tsundzuka kahle ndzayo ya mulanguteri wa xifundzha ya leswaku, “U nga tshuki u ala xiavelo lexi humaka eka Yehovha,” va xi amukerile xirhambo xexo. Vutivi bya Gary hi swa elektroniki ni leswi Teddy a tshameke a va muongori wa meno, swi ve mpfuno lowukulu kwalaho. Naswona a va tsakela ku dyondzo ririmi ra vanhu va le Poland ni va le Bengali, lava tshamaka eLondon.
Willie na Betty Stewart, swin’we ni van’wana, va tinyiketele ku pfuna entirhweni wa ku aka wa misava hinkwayo. Willie, u hatle a tshika ntirho wa vuplambara ni wa vunjhiniyara bya swa ku kufumeta yindlu, loko a ri ni malembe ya 55 hi vukhale. Kutani va ka Stewart va hlanganyele eku akiweni ka miako ya le Grikiya, endzhaku va ya eSpain, eZimbabwe ni le Melita. Betty a a pfuneta ku basisa, ku hlantswa ni mintirho yin’wana ya vuplambara. Va tirhe hi matimba naswona va titwe va vuyeriwile hi tlhelo ra moya. Willie u ri: “Hi tiendlele xinghana ni vanhu lavakulu ni lavantsongo emisaveni hinkwayo.”
Ndzetelo Wo Hlawuleka Eka Vamakwerhu Lava Fanelekaka
Ku khanguriwa ka Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eBritain hi 1990, ku tlhele ku pfula nyangwa wun’wana wa ku ndlandlamuxa malunghelo ya ntirho. Leri a ku ri lunghelo rin’wana eka vamakwerhu lava nga tekangiki, lava a va ri vakulu kumbe malandza ya vutirheli, leswaku va kuma dyondzo yo hlawuleka, va langutele ku tirha laha va nga lavekaka kona ensin’wini ya misava hinkwayo. Dyondzo ya xikolo lexi, leyi tekaka mavhiki ya nhungu yi endla leswaku munhu a vona ku yelana loku nga kona eka ndzayo ya leswi Bibele yi swi dyondzisaka ni timhaka leti khumbanaka ni nhlengeletano. Tlilasi yo sungula eBritain yi khomiwe eHolweni ya Tinhlengeletano ya le Pennine Vuxa. Valeteri va yona a ku ri valanguteri vambirhi va muganga lava humaka eUnited States, ku nga James Hinderer na Randall Davis. Van’wana lava a va ri kona etlilasini yoleyo a ku ri valanguteri vanharhu va xifundzha lava nga ni ntokoto, va le Britain—ku nga Peter Nicholls, Ray Pople na Michael Spurr—lava a va tele ku ta leteriwa ku dyondzisa titlilasi ta nkarhi lowu taka. Loko a vulavula ni ntlawa lowu thwaseke hi June 17, 1990, Albert D. Schroeder, wa Huvo leyi Fumaka, u byele swichudeni leswi averiweke ku tirha eBritain a ku: “N’wina majaha lamanene ma laveka laha leswaku mi ta yisa ntirho emahlweni. Kunene ntirho lowu wu ta va nsusumeto lowunene ensin’wini ya le Britain.”
Eka lava va thwaseke eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli i Bharat Ram, loyi a humaka eka ndyangu wa Mahindu. Sweswi u tekile naswona u tirha ni nsati wakwe exiphen’wini xa n’walungu-vupela-dyambu bya Nghilandhi, laha ku nga ni vanhu vo tala lava vulavulaka Xigujarati, lava va faneleke ku va pfuna. John Williams, la humaka eWales, u hlamarile loko a rhumeriwa ku ya tirha erhavini ra le Zambia, laha vutshila byakwe a byi laveka kona, kutani endzhaku a va murhumiwa eKitwe, kona kwale Zambia.
Gordon Sarkodie, la velekeriweke eGhana, u rhurhele eNghilandhi ni ndyangu wa ka vona loko a ri ni malembe ya 12 hi vukhale. Loko a ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, ku tsakela ka yena ntiyiso wa Bibele ku pfuxiwe hi Mbhoni leyi a yi tisa Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! eka tata wakwe. Dyondzo ya Bibele yi endle leswaku a khuvuriwa hi 1985. Loko a ri phayona ra nkarhinyana, a a fambisa tidyondzo to tala ta Bibele lerova maphayona-kulobye ma ringanyeta leswaku a nghenela vuphayona bya nkarhi hinkwawo. Loko a ri eXikolweni xa Ntirho wa Vuphayona endzhaku ko heta lembe ro sungula a ri evutirhelini bya nkarhi hinkwawo, mulanguteri wa xifundzha u n’wi khutaze ku endla xikombelo xa ku ya eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli. Gordon u xi endlile xikombelo xexo hi ku susumetiwa hi ku navela ku pfuna vantshwa evandlheni hi ndlela leyi humelelaka. U nghene eka tlilasi ya vunkombo ya xikolo xa le Britain. Endzhaku ko thwasa, u tirhe malembe mambirhi eLondon. Hiloko a averiwa ku ya va murhumiwa eZambia. A a tiyimisele ku tiendla la kumekaka kun’wana ni kun’wana laha Yehovha a n’wi kongomisaka kona, kutani ndzetelo lowu Gordon a wu kumeke wu n’wi endle leswaku a kuma malunghelo man’wana. Endzhaku ka ku heta mavhiki ya 12 a ri karhi a leteriwa ku vulavula ririmi ra Xibemba, ku nga rin’wana ra tindzimi ta kwalaho, Gordon u averiwe ku va mulanguteri wa xifundzha eXifundzheni xa Copperbelt. U tlhele a va ni lunghelo ra ku letela van’wana leswaku va va valanguteri va xifundzha.
Richard Frudd la velekiweke eBritain u kurisiwe hi vatswari lava nga Timbhoni. Leswi a a nyiketele vutomi byakwe eka Yehovha, a nga lavanga ku tivekela swipimelo eku tinyiketeleni ka yena. U tiendle a kumeka. Hi 1982 u nghenele vuphayona. U endle xikombelo xa ku ya eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli kutani a thwasa hi 1990. Na yena u averiwe eZambia. Endzhaku ko dyondzisiwa ririmi ra Xibemba ni loko a kume ntokoto exiavelweni xakwe lexintshwa, u averiwe ku va mulanguteri wa xifundzha, kutani na yena a va muleteri eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli, lexi khomiwaka erhavini ra le Zambia.
Ku ta fika sweswi, ku thwase swichudeni swa 433 eka titlilasi ta 19 ta Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eBritain. Eka nhlayo leyi, va 79 va tirha ematikweni mambe sweswi, va mune i valanguteri va swifundzha, va 12 i swirho swa ndyangu wa Bethele kasi va 308 va tirhisa ntokoto wa leswi va swi dyondzeke hi ku va maphayona eBritain.
Ku Ya eMasin’wini Ya Vurhumiwa
Eka maphayona ya le Britain, madzana ya wona ma tinyiketele ku ya pfuneta kun’wana ni kun’wana laha ma nga lavekaka kona ensin’wini ya misava hinkwayo. Yo tala ya wona ma leteriwe eXikolweni xa Bibele xa Gilead xa Watchtower, lexi nga eNew York. Loko ma helerile hinkwawo, lama humaka eBritain lama thwaseke eGilead i 524. Ma tirhe ematikweni ya 64, eswiphen’wini hinkwaswo swa misava.
Maphayona man’wana ya le Britain ana se a ma tirhe ematikweni mambe ma nga si rhambiwa ku ya eGilead. Sweswo swi ve tano hi John na Eric Cooke, lava tirheke eFurwa ni le Spain. Endzhaku ko ya eGilead, Eric u rhumeriwe eAfrika kasi John u rhange hi ku tirha eSpain ni le Portugal kutani a ya eAfrika. Swi ve tano na hi Robert na George Nisbet, lava tirheke eAfrika Dzonga ku ringana malembe ya 15 kumbe ku tlula va nga si ya eGilead kutani endzhaku ka sweswo va ya tirha eMauritius ivi endzhakunyana va tlhelela etikweni-nkulu ra Afrika. Claude Goodman ana se a a tirhe malembe ya 20 eIndiya, eCeylon (sweswi ku nga Sri Lanka), eBurma (sweswi ku nga Myanmar), eThailand na le Malaya (sweswi ku nga xiphemu xa Malaysia) a nga si ya eGilead; endzhaku u rhumeriwe ePakistan. Edwin Skinner u phayone eIndiya ku ringana malembe ya 20 a nga si ya eGilead, naswona u ye emahlweni a tirha eIndiya malembe man’wana ya 43 a nga si heta pfhumba rakwe ra laha misaveni hi 1990.
Van’wana va nantswe ntirho wo ya tirha etikweni rimbe hi ku hoxa xandla entirhweni wa misava hinkwayo wa ku aka miako hi ku tirhandzela. Sweswo swi ve tano hi Richard na Lusia Palmer, lava va tirheke minkarhi yo hlayanyana eGrikiya, eTahiti, eSpain na le Sri Lanka exikarhi ka 1989 na 1994, naswona va tshame eSri Lanka va phayona kona malembe lama tlulaka manharhu ku fikela loko va rhambiwa ku ya eGilead.
Lava yeke eGilead va khutaziwe leswaku va teka ntirho wa vurhumiwa wu ri lowu va nga wu endlaka vutomi bya vona hinkwabyo. Vo tala va ni langutelo rero loko va amukela swiavelo swa vona naswona van’wana va veke xikombiso lexinene emhakeni leyi. Kwalomu ka 45 wa lava humaka eBritain lava ha riki eswiavelweni swa vurhumiwa, va ve eka swona malembe ya 20 kumbe ku tlula. Va 9 va le Amerika Xikarhi ni le Amerika Dzonga, va 11 va le matikweni ya le Asiya, van’wana va 11 va le Afrika, va 4 va le Yuropa kasi van’wana va 10 va le swihlaleni swo hambana-hambana.
Un’wana wa lava va heteke nkarhi wo leha va ri varhumiwa, i Anthony Attwood, loyi a tirheke malembe ya 49 eNigeria. U rhurhiseriwe eBethele ya le London hi 1997 hikwalaho ka milawu yo karhi ya vuluveri kambe mbilu yakwe ya ha ri eNigeria. U ri: “Ku tirha eNigeria a ku ri lunghelo lerikulu. Wolawo i malembe lawa ndzi ma tirhiseke kahle. N’wina hinkwenu vantshwa lava kumeke ntiyiso, ndzi mi khutaza ku bvunga lunghelo rin’wana ni rin’wana leri vekiwaka emahlweni ka n’wina. Yehovha a nge pfuki a mi khomise tingana. Sweswo ndzi tivonele hi lawa ya ka mina.” Olive Springate, loyi a a rhumeriweke eBrazil hi 1951 leswaku a ya va murhumiwa, u landzeriwe hi makwavo wa xisati ku nga Sonia hi 1959. Denton Hopkinson na Raymond Leach va fike ePhillipine tanihi varhumiwa eku sunguleni ka va-1950, kutani ni sweswi tiko rero ra ha ri kaya ra vona. Malcolm Vigo, loyi a sunguleke ntirho wakwe wa ku va murhumiwa eMalawi kutani a tshama kona ku ringana malembe ya khume kukondza a hlongoriwa, sweswi u tirha eNigeria ni nsati wakwe. Ku va boxa hinkwavo i ku twa ku xurha, kutani vutomi bya un’wana ni un’wana wa vona a byi khapakhapaka hi mikateko leyi humaka eka Yehovha.
Van’wana lava ngheneleke ntirho wa vurhumiwa va langutane ni swiphiqo leswikulu leswaku va kota ku ya emahlweni na wona. Endzhaku ko va varhumiwa malembe ma nga ri mangani eBrazil, Eric na Chris Britten va boheke ku tlhelela eNghilandhi swa nkarhinyana hikwalaho ka ku vabya. Endzhakunyana, hi lembe rero, va averiwe ku ya ePortugal, laha ntirho a wu yirisiwile. Endzhaku ko tirha malembe ya nkombo, va hlongoriwile ePortugal hikwalaho ka ntirho wa vona wa ku dyondzisa Bibele, kutani va ye emahlweni ni ntirho wa nkarhi hinkwawo eNghilandhi. Kambe hi nkarhi wolowo va tsalele Sosayiti va vutisa loko swi nga koteka ku kuma xiavelo xin’wana xa vurhumiwa. Hi ku hatlisa va tlhelele eBrazil, laha a va ri varhumiwa tlhelo valanguteri va xifundzha. Va tirhe swin’we eBrazil hi vutshembeki kukondza Eric a fa hi August 1999; Chris wa ha ri kwalaho.
Endzhaku ka malembe yo karhi, vutihlamuleri bya Matsalwa malunghana ni swirho swa ndyangu byi nga endla leswaku van’wana va endla ndzulamiso wo karhi entirhweni wa vona. Sweswo swi ve tano hi Mike na Barbara Pottage, lava tirheke eZaire ku ringana malembe ya 26 kutani va tlhelela eNghilandhi hi 1991 leswaku va ta va ekusuhi ni mutswari wa vona la dyuhaleke loyi a a hanya ehansi ka swiyimo swo tika. Kambe timbilu ta vona a ti ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo, kutani va swi kotile ku va maphayona yo hlawuleka loko va ri karhi va khathalela ndyangu. Hi 1996 va swi kotile ku tlhela va va varhumiwa malembe manharhu laha namuntlha ku tiviwaka tanihi Democratic Republic of Congo, kutani sweswi i swirho swa ndyangu wa Bethele ya le Britain. Ku sukela loko va nghenele ntirho lowu ro sungula eZaire, va vone nhlayo ya vahuweleri va Mfumo wa Xikwembu etikweni rero yi andza ku sukela eka 4 243 yi hundza 108 000. Va ha wu tsundzuka kahle nkarhi lowu Timbhoni ta Yehovha ti amukeriweke ximfumo etikweni rero ha wona, va ri ni kwalomu ka lembe va ha ku fika. Naswona ntsombano wo sungula lowu veke kona eka lembe leri tlhandlamaka, lowu khomiweke eKinshasa, hambileswi vanhu lava veke kona a va ri 3 817 ntsena, wa ha ri xiendlakalo xa nkoka eka vona. Hambileswi swiyimo a swi nga tshamisekanga etikweni, mayana ntsako wonghasi loko hi 1998, vanhu va 534 000 lava vuyeriweke hi dyondzo ya le tilweni va hlangane ku ta tlangela nkhuvo wa Xilalelo xa Hosi!
Ku Lunghiselela Tiholo Ta Mfumo Leti Fanelekaka
Loko nhlayo ya mavandlha eBritain yi ya yi kula, ku lunghiselela Tiholo ta Mfumo leti fanelekaka wu ve ntlhontlho lowu hambetaka. Mavandlha man’wana a ma hlanganyela etiholweni leti hirhiwaka ni le tindhawini tin’wana, leti tin’wana ta tona a ti nga yi fanelekeli mintlawa ya Vakreste lava hlanganaka ku gandzela Xikwembu xa hina lexikulu, Yehovha. Tindhawu ta ku hlanganela eka tona, leti fanelekaka a ti laviwa hi mahlo-ngati.
A swi nga olovi nikatsongo ku kuma ndhawu ya ku aka Tiholo ta Mfumo. Minkarhi yin’wana ku kanetiwa a ku ri kukulu, ngopfu-ngopfu laha a ku ri ni xihlawuhlawu xa vukhongeri. Nilokoswiritano, ku tshembela eka Yehovha ni ku tiyisela ka vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri ku tswale mihandzu, ku nga leswi hlamariseke vakaneti.
Eku sunguleni ka va-1970, rin’wana ra mavandlha ya le Swansea, le Wales, a ri lava ku xava kereke leyi a yi nga ha tirhisiwi, leswaku ri ta yi hundzula Holo ya Mfumo. Mudiyakoni wa kereke yoleyo, loyi a a ri n’wini wa muako wolowo u vule leswaku swi nga antswa a fa ku ri ni ku va a wu vona wu xaviseriwa Timbhoni. Hikwalaho ka sweswo, kereke yoleyo yi xaviseriwe va le Hofisi ya Poso leswaku va yi tirhisa swa nkarhinyana tanihi ndhawu yo lawula tinqingho. Kambe, hi 1980, loko va nga ha wu lavi muako wolowo, va Hofisi ya Poso va wu hoxe eka fandisi. Un’wana wa vakulu va vandlha u twe hi mhaka leyi kutani a hlangana ni vakulu-kulobye ku burisana hi leswaku va nga wu xava hi mali muni. Un’wana la nga ni vutivi bya ku xavisa miako u pimanyete leswaku muako ni xitandi xa wona swi nga dya R198 000. Mawaku ntsako wonghasi loko vamakwerhu va kota ku wu xava hi R149 000! Endzhaku ko wu pfuxeta kahle, muako lowu wu nyiketeriwile eka Yehovha.
Loko ku andza loku veke kona evandlheni ra le dzonga-vupela-dyambu, edorobeni ra Exmouth, leri nga eribuweni ra lwandle, ku vange leswaku ku simekiwa vandlha rin’wana, vamakwerhu va endle xiboho xa leswaku ku laviwa ndhawu leyintshwa laha ku nga ta akiwa kona Holo ya Mfumo leyikulu. Va kume leswaku huvo ya muganga ana se yi na ndhawu leyi averiweke ku tirhisiwa swa vukhongeri. Timbhoni ti endle xikombelo xa ku yi xava. Hiloko huvo yoleyo yi endla xiboho lexi nga tolovelekangiki xa leswaku maphepha ya ku xavisa ndhawu yoleyo ma nga tatiwi hi ku helela kukondza muako wu hela. Muako wu hetiwe hi 1997. Lexi tsakisaka, huvo yi hetisise xitshembiso xa yona xa ku wu xavisa hi mali ya le hansi. Mavandlha lama tirhisaka holo leyi ma vona sweswo ku ri vumbhoni bya mikateko ya Yehovha eka matshalatshala ya vona ya ku ndlandlamuxa vugandzeri bya ntiyiso endhawini ya ka vona.
Yo Sungula eYuropa
Hambiloko ndhawu yi kumeka, a swi tala ku teka malembe ku aka Holo ya Mfumo leyintshwa. Hambiswiritano, hi malembe ya khume lama heleke hi 1982, nhlayo ya mavandlha ya le Britain yi andzile yi suka eka 943 yi ya eka 1 147. A ku fanele ku endliwa swo karhi leswaku ntirho wo aka wu fambisana ni ku andza ka vahuweleri.
Hi September 1983, ntlawa wa vamakwerhu lava humaka eUnited States na le Canada, lava a va ri ni vutshila byo aka, wu fike eNorthampton, ku nga ndhawu leyi nga eka tikhilomitara ta 101 en’walungwini wa London. A va tele ku ta va pfuna hi ndlela yo aka tiholo hi ku hatlisa ni ku va kombisa tindlela leti tirhaka leti va ti tshubuleke. Va tirhe swin’we ni vamakwerhu va kwalaho leswaku va va pfuna ku aka Holo ya Mfumo leyintshwa leyi nga durhiki naswona va yi ake hi ku hatlisa. N’hweti leyi tlhandlamaka, magazini lowu nge Building Design wu te: “Ntlawa wa Timbhoni ta Yehovha wa ha ku aka hi masiku ya mune leswi kontraka leyi tolovelekeke yi tekaka tin’hweti ta tsevu ku swi aka, naswona va tirhise kotara ya mali leyi faneleke ku tirhisiwa.” Yehovha u katekise ku akiwa ka Holo leyi ya Mfumo leyi akiweke hi ku hatlisa, leyi nga yo sungula ku akiwa hi ndlela yoleyo eYuropa.
Lembe leri tlhandlamaka, vatirhi va ku tirhandzela vo tlula 1 000 va pfune ku aka Holo ya Mfumo eDolgellau, ku nga doroba ra le Wales. Muako lowu wu hetiwe hi masiku mambirhi ematshan’weni ya mune. Timbhoni ta kwalaho ta 33 ti pfuniwe hi tin’wana leti humaka eWales, eNghilandhi, ni le United States. Ni vamakwerhu lava humaka eFurwa ni le Netherlands a va tile ku ta hlalela ndlela leyi ku akiwaka ha yona, kutani loko va muka, va sungule ku dyondzisa van’wana maakelo wolawo.
Ku pfuniwa hi vamakwerhu lava humaka ematikweni mambe swi vuyerise Timbhoni ta Yehovha ta le Britain, kutani na tona ti lave ku pfuna van’wana. Mavandlha mambirhi ya le King’s Lynn le Norfolk, ma endle sweswo hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. Hi 1986, swirho swa mavandlha lawa a swi ri karhi swi lunghiselela ku aka Holo ya Mfumo leyintshwa leswaku swi siva muako lowu akiweke hi mapulanga, lowu a swi tirhisa wona. Loko swi twe leswaku swirho swa Vandlha ra le Cobh, eIreland swi khomela minhlangano ya swona egaraji leyi hundzuriweke holo, naswona ku na vanhu va 45 ku ya eka 50 lava vaka kona, swi endle xiboho xa ku va pfuna. Swi nyike Timbhoni ta le Cobh muako wa swona wa khale ni hinkwaswo leswi wu nga na swona, ku katsa ni switulu ni swilo swa mpfumawulo. Loko vamakwerhu va kwalaho va kume leswaku ku laveka marimba lamantshwa ya mafasitere, va nyikele hi mali leyi ringaneke ku ma xava. Mavandlha ya le kusuhi ma nyikele hi mali ya ku xava timhandzi letintshwa ta lwangu. Ku tlhandlekela eka leswi hinkwaswo, vamakwerhu va le Norfolk va hakele mali hinkwayo leyi a yi laveka ya ku rhumela muako lowu.
Peter Rose, mulanguteri la ungamelaka eKing’s Lynn, u ri: “Ku tlhantlha holo yoleyo a wu ri ntirho lowukulu. Xiphemu xin’wana ni xin’wana xa yona a xi fanele ku tlhantlhiwa hi vukheta, xi funghiwa kahle kutani swi hlanganisiwa hi ndlela leyi swi tlhantlhiweke ha yona.” Hi May 1986, loko va hetile ku tlhantlha, va pake swiphemu sweswo hinkwaswo ndhawu yin’we kutani va swi rhumela hi Lwandle ra Ireland swi ya eCobh. Vamakwerhu va le Cobh a va kunguhate ku yimisa holo ya vona leyintshwa hi mahelo-vhiki ya June 7 na 8—ku nga rona siku leri vamakwerhu va le King’s Lynn a va kunguhate ku aka Holo ya vona ya Mfumo leyintshwa. Tiholo teto ta Mfumo hatimbirhi ti hetiwe hi wona mahelo-vhiki wolawo.
Ku Pfuneta Hi Timali Ni Hi Vapfuneti Lava Nga Ni Ntokoto
Nkandziyiso wa Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo wa le Britain wa April 1987 a wu ri ni xiengetelo lexi a xi kokela nyingiso eku simekiweni ka lunghiselelo ra Nkwama wa Sosayiti wa ku Akiwa ka Tiholo ta Mfumo “leswaku ku ta kumeka miako leyi faneleke ni leyi nga durhiki” ku yi aka ni ku yi pfuxeta, loko yi xaviwe kunene. Hi ndlela yoleyo mali a yi aviwa hi ku ringanana. (2 Kor. 8:14) Xihloko xexo xi gimete hi ku: “Hambiloko hi wu xiya ntirho lowukulu lowu nga kona ni ku tlangela minyikelo leyi mavandlha ma yi nyikeleke hi xandla lexi pfulekeke (ni leyi ma ha yi nyikelaka) eka Tiholo letintshwa ta Tinhlengeletano, hi fanele hi tshemba Yehovha hi mbilu hinkwayo leswaku a hi pfuna hi kota ku hlangavetana ni xilaveko lexi hi langutaneke na xona sweswi xa Tiholo ta Mfumo.—Swiv. 3:5, 6.”
Lembe leri tlhandlameke, Huvo leyi Fumaka hi ku tirhisa hofisi ya rhavi, yi hlele leswaku ku va ni tikomiti ta vamakwerhu lava nga ta va kona etindhawini to hambana-hambana ta tiko, leswaku va dyondzisa van’wana ntokoto lowu va nga na wona wa xiyimo xa le henhla ni ku pfuna ku hlela ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo. Hi 1998, se a ku yimisiwe 16 wa Tikomiti to Aka ta Xifundzha. Tikomiti leti se ti pfune ku aka ni ku pfuxeta Tiholo ta Mfumo to tlula 700 eBritain.
Vunyingi bya vamakwerhu lava tirhaka eka tikomiti leti va ni mindyangu leyi va faneleke va yi khathalela. Van’wana va kote ku heta nkarhi wo tala entirhweni lowu, kasi van’wana va hete nkarhi wutsongo. Michael Harvey, tatana la nga ni vana va ntlhanu, hi ku pfuniwa hi Jean nsati wakwe, u hlawule ku rhangisa ntirho wa ku aka Tiholo ta Mfumo emahlweni ka swilo hinkwaswo. Nuna ni nsati va dyondze nkoka wa ndzayo ya Yesu ya ku rhangisa Mfumo ku sungula evuton’wini bya vona. (Mat. 6:33) Michael u ri: “Marito ya Yesu ma hundzuke nchumu lowuntshwa hi ku helela eka hina. Yehovha a nga si tshama a hi khomisa tingana nikatsongo.” Jean u ri: “Loko Rachel, un’wana wa vana va hina va vanhwanyana a ri kwalomu ka malembe ya kaye hi vukhale, a a siyiwa hi swiambalo swakwe. A ndzi nga ri na mali leyi ringaneke ya ku n’wi xavela leswintshwa, hikwalaho a hi swi tlhantlha hi swi kurisa leswaku swi n’wi ringana. Kutani, loko hi saleriwe hi siku rin’we leswaku hi ya enhlengeletanweni ya hina ya xifundzha, makwavo wa Michael wa xisati u hi rhumelele tinguvu timbirhi leti a ti xaveke hi mali ya le hansi. Ti fike ti n’wi tshama kahle Rachel—naswona ti fike kahle hikuva a hi ta ya enhlengeletanweni!” Loko vana va vona vambirhi va majaha va hlanganyela entirhweni wa ku aka, Jean ni swinhwanyetana swa yena a va basisa yindlu ni ku endla mintirho yin’wana leyi fambelanaka ni ku aka. Michael u ri: “Ku tirha entirhweni wa ku aka ku endla leswaku hi va ni vun’we. Ina, i ntirho lowu ndyangu hinkwawo wu katsekaka eka wona.”
Eka Tiholo tin’wana ta Mfumo leti akiweke hi va-1980 a ku ta vanhu va madzana kumbe magidi lava tirhaka hi ku tirhandzela. Makwerhu Harvey u ye eDenmark a ya burisana ni vamakwerhu lava tirhaka eTiholweni ta Mfumo, hi xikongomelo xa ku olovisa ntirho lowu. Mpfuno wun’wana wu kumeke loko Sosayiti yi tivisa mavandlha leswaku loko ma lava Tiholo ta Mfumo letintshwa, Sosayiti yi nga ma nyika tipulani to hambana-hambana leti ma nga hlawulaka eka tona. Hikwalaho ka sweswo, a ka ha laveki vatirhi vo tala va ku tirhandzela, ntirho wu hungutekile, naswona ku akiwe Tiholo ta Mfumo leti langutekaka ni leti fanelekaka eBritain hinkwaro.
Lowu A Hi Ntsheketo
Matshalatshala ya ku aka Holo ya Mfumo hi ku khomisana, kun’we ni rivilo leri yi akiwaka ha rona swi nyikela vumbhoni lebyinene eka vanhu. Hakanyingi, maphepha-hungu ma vika hi ntirho lowu endliweke. Hi 1990, Victor Lagden, muteki wa swifaniso tlhelo mutsari wa phepha-hungu leri nge Evening Echo, u tsale hi ku akiwa ka holo leyintshwa hi masiku manharhu eXihlaleni xa Canvey, en’walungwini wa Thames Estuary. Hi Ravuntlhanu nimixo, loko a fika laha ku nga ta akiwa kona, u kume ku nga ri na nchumu handle ka swo aka. Enyangweni wa kharavhani yin’wana a ku namekiwe phepha leri a ri ku “Hofisi Ya Vahaxi Va Mahungu.” Victor u ri: “Hi nkarhi wolowo a ku ri wona ntsena muako lowu a wu yimile. Kambe lexi ndzi hlamariseke i vaaki va kona—vavanuna, vavasati, lavakulu ni lavatsongo, lava a va tirha swin’we.” Victor u teke xifaniso xa rivala rero kutani a tifambela. Hiloko a kombela muhleri wakwe leswaku a tlhelela laha ku akiwaka kona ko talanyana hi mahelo-vhiki wolawo, a ta vona loko leswi Timbhoni ti swi vuleke leswaku ti ta aka holo hi masiku manharhu ku ta va ntiyiso kumbe e-e. Yena ni vaviki van’wana vanharhu va vike hi ta nhluvuko wa ntirho.
Hi Sonto, Victor u hlanganyele eka nhlangano wo sungula lowu khomeriweke eka holo yoleyo. Hikwalaho ka sweswo, u tsale rungula leri tateke matluka mambirhi ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Yehovha Lonkulu!” Endzhaku, un’wana wa vakulu va kwalaho u endzele Victor. U sungule dyondzo ya Bibele na yena. Victor u ri: “Ku nga si hela mavhiki manharhu, ndzi tive vito ra Xikwembu, kutani ematshan’weni yo tshamela ku kombela eswikhongelweni swa mina, sweswi a ndzi nkhensa—ndzi nkhensa Yehovha.” Sweswi Victor i Mbhoni ya Yehovha leyi khuvuriweke.
‘Ku Ndlandlamuxa’
Hi va-1970 na va-1980, a ku chumayeriwa ngopfu eka vanhu lava luveleke eBritain—ngopfu-ngopfu hi Timbhoni leti hi toxe ti nga valuveri naswona ti vulavulaka tindzimi to hambana-hambana. Kambe a ku laveka mpfuno lowu engetelekeke.
Hi 1993, vanhu va timiliyoni timbirhi lava humaka eAsiya a va tshama eBritain, ku nga munhu un’we eka vaaka-tiko va 28. Vo tala va vona a va huma eka tiko-nkulu ra Indiya; kasi van’wana a va huma eAfrika Vuxa. Ana se a ku ri ni vahuweleri va kwalomu ka 500 lava vulavulaka Xipunjabi ni va 150 lava vulavulaka Xigujarati, lava a va hlanganyela emavandlheni ya Xinghezi, naswona a va fambisa tidyondzo ta Bibele to tlula 500 hi tindzimi toleto. Kambe a ku nga ri valuveri hinkwavo lava a va vuyeriwa hi mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu.
Hi ku xiya leswaku munhu la vulavulaka Xinghezi ntsena a nga titwa a nga ntshunxekanga ku ringeta ku nyikela vumbhoni eka munhu wa ririmi rin’wana ni ndhavuko, hofisi ya rhavi yi khutaze Timbhoni ta kwalaho leswaku ti hlakulela ku ndlandlamuxa rirhandzu eka vanhu va tinxaka hinkwato ni ku va ni moya lowu fanaka ni lowu Kreste a a ri na wona wa ku khathala hi vuhlayiseki bya van’wana. Va khutaziwe ku “ndlandlamuxa.” (2 Kor. 6:11-13; Filp. 2:1-4) Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo byi te: “Hi lava leswaku vanhu va nsimu ya ka hina va hi vona hi ri ni rirhandzu ni nkhathalelo leswi Yesu Kreste a swi kombiseke evutirhelini byakwe.” Timboni ta le Britain ti byeriwile: “Entiyisweni nsimu ya vurhumiwa yi titise eka hina!”
Hi ku kombisa ku khathalela lava vulavulaka tindzimi timbe, Timbhoni hinkwato ta le Britain ti khutaziwe leswaku loko ti hlangana ni vanhu vambe ensin’wini, ti va kongomisa emavandlheni lama vulavulaka ririmi rolero. Xisweswo, ku nga khathariseki leswaku Mbhoni ha yin’we ya swi kota ku vulavula ririmi rin’wana kumbe e-e, hinkwato a ti ta swi kota ku hlanganyela eku khathaleleni ka nsimu leyikulu ya vurhumiwa leyi nga eNghilandhi. Entiyisweni, masimu lama nga kona ya mavandlha lama vulavulaka ririmi rimbe, ma kumeke hi ku tirhisa ndlela yoleyo.
Xisweswo, hi 1996, Grace Li, u endzele kaya ra wansati la humaka eVietnam, la tshamaka eNewcastle le Tyne, en’walungu-vuxa bya Nghilandhi. Wansati loyi u vulavula Xichayina. Grace u amukeriwe hi malwandla kutani hi ku hatlisa a rhambiwa ku nghena endlwini. U kume leswaku wansati loyi a a ri muhlapfa loyi a xanisiweke swinene hi nkarhi wa nyimpi ya le Vietnam. Se a a hete malembe ya kwalomu ka khume a ri eNghilandhi kambe Xinghezi a xi nga si pfuka kahle. U byele Grace leswaku se ku hundze nkarhi wo leha a ri ni gome naswona a ku nga ri na munhu loyi a a ta rilela eka yena.
U tlhele a byela Grace leswaku malembe ya mune lama hundzeke u kume buku leyi nga ni swifaniso swo tala swo xonga kambe a nga swi koti ku yi hlaya hikuva a nga swi koti ku hlaya Xinghezi. Kambe, loko a titwa a ri ni gome, a a languta swifaniso swa yona, kutani sweswo swi n’wi pfune ku herisa gome rakwe ivi a va ni ntshembo. Hiloko a teka buku ya kona evuhirini bya tibuku a yi nyika Grace, kutani a n’wi kombela leswaku a n’wi hlayela yona a ta tiva leswi yi n’wi khomeleke swona. A ku ri buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni! Grace u vule leswaku a nga n’wi endlela swin’wana swo antswa ku ri na ku n’wi hlayela yona hi Xinghezi. Hiloko Grace a nghenisa voko enkwameni wakwe kutani a humesa buku leyi fanaka ya Xichayina. Wansati loyi a nga swi kholwanga leswi a swi voneke. Se a ta kota ku dyondza rungula ra Bibele! Hi ku hatlisa u pfumele ku dyondzeriwa Bibele.
Tanihi xiphemu xa ‘ku ndlandlamuxa,’ hofisi ya rhavi yi nyikele nyingiso wo hlawuleka wa ku pfuna vanhu va tinxaka tin’wana leswaku va kula hi tlhelo ra moya ni ku engetela vutivi bya vona hi nhlengeletano. Colin Seymour na Olive nsati wakwe, ana se a va hete malembe ya 20 va ri karhi va endzela mavandlha ya le Britain. Havumbirhi bya vona va kombise nkhathalelo wa xiviri eka lava va va endzeleke, kutani sweswo swi ve erivaleni swinene loko va endzele mavandlha ya le swihlaleni swa Melita na Gozo, eLwandle ra Mediteraniya. Va tlhele va ringeta ku nyikela tinhlamulo hi Ximelita loko va ri eminhlanganweni ya vandlha, leswi endleke leswaku va rhandzeka eka vamakwerhu va kwalaho.
Hi September 1994, Colin u averiwe ku va mulanguteri wa xifundzha xa mintlawa leyi nga vulavuriki Xinghezi ni mavandlha man’wana ya tindzimi timbe ta le Nghilandhi. Hi vukheta u landzelele nhluvuko lowu ntlawa ha wun’we wu wu endlaka leswaku wu hetelela wu ri vandlha, naswona a a tiyisa mavandlha lawa ana se a ma simekiwile. Hambileswi eku sunguleni xifundzha lexi a xi ri xitsongo eka hinkwaswo—xi ri ni mavandlha ya 12 lama nga ni vahuweleri va kwalomu ka 750—ku nga si hela malembe manharhu xi kule ku swi tlula hinkwaswo, xi va ni vahuweleri va 1 968, laha va 388 a va ri maphayona. Ku sukela hi nkarhi wolowo, nhlayo ya swifundzha swa tindzimi timbe yi kurile yi va swifundzha swinharhu.
Ku Dyondza Ririmi Lerintshwa
Leswaku Timbhoni tin’wana ta le Britain ti avelana mintiyiso ya Bibele leyi nyikaka vutomi ni valuveri lava vulavulaka tindzimi timbe, ti teke goza ra ku dyondza ririmi rin’wana. Exikarhi ka tona, ku na Elisabeth Emmott, la phayoneke etindhawini to hambana-hambana ta le Nghilandhi. U rhange hi ku dyondza ririmi ra Xipunjabi leswaku a ta pfuna vanhu va nsimu leyi a yi tirhaka. Kutani hi 1976, loko a ri exiavelweni lexintshwa, u sungule ku dyondza ririmi ra Xiurdu. Ku landzela ra Xigujarati. Ku pfuna lava ha tsakelaka, a a tlhela a lavisisa vahuweleri va Maindiya ni va Mapakistan emintsombanweni. Loko ku ri Clifton na Amanda Banks, va khutazeke ku dyondza ririmi hileswi va veke kona entsombanweni wa le Russia hi 1993. Loko va fika ekaya, va teke khoso ya ririmi ra Xirhaxiya elayiburari ya kwalaho, kutani va rhurhela laha ku tshamaka vanhu lava vulavulaka Xirhaxiya, ivi va sungula ku phayona evandlheni ra kwalaho ra Xirhaxiya. Kambe a swi olovi ku kuma nkarhi wa ku dyondza ririmi loko munhu a endla ntirho wa ku tihanyisa, a ri ni ndyangu lowu a faneleke a wu khathalela, swin’we ni ku tshama a khomekile hi mintirho yo hambana-hambana evandlheni ni le nsin’wini.
Hikwalaho ka xilaveko xo hlawuleka eNghilandhi, maphayona lawa a ma lava ku ndlandlamuxa vutirheli bya wona hi ndlela yoleyo ma khutaziwe ku endla tano. Handle ka ku tshika ntirho wa wona wa vuphayona, ma dyondze masungulo ya ririmi rolero. Leswaku ma kuma ndzetelo lowu lavekaka, maphayona man’wana ma teke khoso yo koma ya masungulo ya ririmi leri ma ri dyondzaka—laha vuyelo bya kona byi tsakiseke.
Christine Flynn, loyi a veke phayona malembe ya 21, kun’we ni maphayona-kulobye ya nkombo, va endle xiboho xa ku dyondza ririmi ra Xigujarati hi ku teka khoso ya rona hi 1996 na hi 1997. Vadyondzisi va kona a ku ri mpatswa lowu tekaneke wa Maindiya, lowu wu hlamaleke swinene loko wu vona swichudeni swo tala swonghasi leswi vulavulaka Xinghezi swi nghenela khoso leyi. Christine u ri: “Va cince swo tala eka khoso yoleyo leswaku va hi pfuna. Va ndzi pfune ku lunghiselela rungula ra le nsin’wini va tlhela va va kona eka yin’wana ya minhlangano ya hina.”
Hi nkarhi lowu fanaka, Christine u kume ntirho lowuntshwa. Laha a a tirha kona, u hlangane ni nhwanyana un’wana la vulavulaka Xigujarati. Nhwanyana loyi u hlamarile loko Christine a n’wi pfuxela hi Xigujarati, kutani a lava ku tiva leswaku ha yini a a dyondza ririmi rero. Christine u hlamuserile kutani a nyikela vumbhoni lebyinene, laha nhwanyana loyi a nga te: ‘A byi kona vukhongeri byin’wana lebyi nga khutazaka vanhu va byona leswaku va dyondza ririmi ro tikisa xileswi. U fanele u ri ni nchumu wa nkoka wo wu vula.’
Pauline Duncan, loyi na yena a nga phayona, u tinyiketele ku dyondza ririmi ra Xibengali hi 1994. Eku sunguleni u ri kume ri nonon’hwa ngopfu. U ri: “Ko tala ndzi kombele Yehovha ndzi ri karhi ndzi khavaxela mihloti, ndzi n’wi byela leswaku ririmi leri ra tika ni leswaku a ndzi lava ku ri tshika! Kambe hi mpfuno wa moya wo kwetsima wa Yehovha swin’we ni ku tiyimisela ka mina ni matshalatshala, ndzi xi hlurile xiphiqo lexi, kutani ndzi tsakile hikuva a ndzi tshikanga ku dyondza, naswona sweswi ndzi tshovela mihandzu ya kona.” Beverley Crook, phayona rin’wana, u vula leswi malunghana ni vuyelo lebyi veke kona eka vanhu lava a va endzeleke, hikwalaho ka ku dyondza ririmi ra Xibengali: “Ku sukela loko ndzi dyondze ririmi leri, ku ve ni ku hundzuka loku hlamarisaka evutirhelini bya mina. Vanhu lava humaka eBengal va swi xiya leswaku ha va rhandza hikuva hi hete nkarhi hi dyondza ririmi ra vona.”
Jennifer Charles, phayona eka rin’wana ra mavandlha ya Xifurwa, laha ku nga ni vahlapfa vo tala lava humaka eDemocratic Republic of Congo, u ri: “Ku dyondza ririmi lerintshwa swi ndzi pfule mahlo ndzi kota ku twisisa ndlela leyi vanhu lava nga kona ensin’wini ya ka hina va titwaka ha yona loko va fika etikweni leri va nga swi kotiki ku vulavula ririmi ra kona.”
Ku ringana malembe yo hlayanyana, maphayona yo tala, ku katsa ni vamakwerhu va xisati lava nga tekiwangiki lava nga swi kotaka ku tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu, va khutaziwe ku vulavula ni mulanguteri wa vona wa xifundzha malunghana ni ku rhurhela emavandlheni ya le kusuhi lama lavaka mpfuno. Van’wana va hlawule ku dyondza ririmi rimbe leswaku va pfuna ensin’wini ya ririmi rero. Endhawini leyi welaka eka Greater London, vamakwerhu va xisati lava nga maphayona vo tlula 100 va endle tano. Vutirheli bya vona eka vanhu lava vulavulaka tindzimi tin’wana handle ka Xinghezi byi veke mihandzu. Hi mpfuno wa vona, vanhu vo tala va dyondze Bibele va tlhela va ya eminhlanganweni ya Vukreste.
Loko Moya Wa Vurhumiwa Wu Ya eMahlweni
Hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana, van’wana lava a va ri varhumiwa va boheke ku tlhelela eBritain. Vo tala va vona va ye emahlweni va endla ntirho lowunene.
Endzhaku ka ku va entirhweni wa vurhumiwa ku ringana 14 wa malembe, Wilfred na Gwen Gooch, va suke eNigeria va rhurhela erhavini ra le London hi 1964. Ku nga ri leswaku a va nga swi tsakeli ku tirha eNigeria; a va swi rhandza. Kambe Wilfred a a nyikiwe xiavelo xa ku ungamela rhavi ra le Britain. Hikwalaho ka langutelo ra vona lerinene, va swi kotile ku khutaza maphayona yo tala eNghilandhi leswaku ma tiendla ma kumeka entirhweni wun’wana ni wun’wana lowu Yehovha a nga ma yisaka eka wona hi ku tirhisa nhlengeletano yakwe. Hakanyingi Wilfred a a ku: “Leswi u nga swi dyondzaka hi malembe ya 30 loko u ri phayona, swi tluriwa hi leswi u nga ta swi dyondza hi lembe rin’we loko u ri murhumiwa.” Leswi a a swi vula a ku nga ri ku dyondza swo tala malunghana ni Matsalwa, kambe leswaku u ta dyondza swo tala ha wena n’wini ni hi vutomi ni hi ndlela leyi u faneleke u hanyisana ni vamakwenu ha yona.
John na Pat Barker, mathwasana ya ntlawa wa vu-45 wa Gilead, va tlhelele eNghilandhi hikwalaho ka leswi a va langutele n’wana. Kambe a va tirhe hi matimba ku dyondza ririmi ra Ximandarin leswaku va ta chumayela Machayina ya le Taiwan. Loko va tlhelele eNghilandhi, va hambete va hlotana ni Machayina leswaku va ta avelana na wona mahungu lamanene. Endzhaku ka loko vana va vona va kurile ni ku nghenela vukati, va tlhele va tsarisa ku va maphayona ya nkarhi hinkwawo kutani sweswi va tsakela vutirheli lebyi vekaka mihandzu ni vandlha leri nga ni vanhu lava vulavulaka Ximandarin edoroba-nkulu ra Birmingham eMidlands. Vo hlayanyana lava va dyondzeke na vona va tlhelele eChayina va ri ni vutivi lebyi ringaneke bya ntiyiso.
David Shepherd, khale ka murhumiwa eGhana, sweswi u tekile naswona u ni vana vanharhu. Kambe David wa ha ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Xana i yini lexi n’wi susumeteleke ku endla tano? U ri: “Loko ndzi languta ndlela leyi vamakwerhu va le Ghana va pfumalaka ha yona, swi ndzi pfune leswaku ndzi ringeta ku olovisa vutomi bya mina hilaha ndzi nga swi kotaka hakona.”
Miako Leyi Faneleke Ntirho
Tibuku ta Bibele leti kandziyisiweke ti pfune swinene eku hangalasiweni ka mahungu lamanene ya Mfumo. Eku sunguleni ka va-1970, rhavi ra le London ri hoxe xandla swinene eku pfuneni ka matiko man’wana yo tala hi swakudya swo tano swa moya leswi nyikaka vutomi. Vunyingi bya swakudya leswi swa moya swi rhumeriwe eAfrika; kasi swin’wana swi kale swi fika eAustralia.
Hakatsongo-tsongo, marhavi man’wana lama kandziyisaka ma teke ntirho wun’wana wa ku kandziyisa timagazini loko muchini wo kandziyisa wa le London wu tirhisiwa ku kandziyisa Xinghezi, Xidachi ni Xiswahili. Hambiswiritano, michini yimbirhi yo kandziyisa ya MAN eNghilandhi a yi tshama yi ri eku tirheni. Leswaku ntirho wu nga saleli endzhaku, hi 1977, wun’wana wa yona a wu tirha vusiku ni nhlikanhi eka vhiki rin’wana ni rin’wana ra vunharhu.
Nkarhi se a wu fikile wa leswaku ku ndlandlamuxiwa miako ya Sosayiti eLondon. Le Watch Tower House eMill Hill, leyi sunguleke ku tirhisiwa eku heleni ka va-1950, ndhawu se a yi nga ha ringani leswaku rhavi ri ya emahlweni ni ntirho wa rona wa ku kandziyisa. Milawu ya swa miako yi sivele ku ndlandlamuxiwa ka ndhawu ya fektri eWatch Tower House, hikwalaho Huvo leyi Fumaka yi pfumerile leswaku fektri yi rhurhiseriwa kun’wana ni leswaku hi nkarhi lowu fanaka, kaya ra Bethele ri kurisiwa leswaku ri ta kota ku rhurhela nhlayo leyi engetelekeke ya vamakwerhu lava lavekaka hikwalaho ka ntirho.
Eku heteleleni, ku kumiwe ndhawu ya fektri yo ringana swikwere-mitara swa 3 000 eWembley, leyi nga kwalomu ka tikhilomitara ta 13 hi vukule. Muako lowu nga ni swithezi swimbirhi a wu ringene ku va wu nga endliwa fektri swin’we ni ndhawu yo tshama eka yona, khixi, ndhawu yo dyela eka yona ni yo amukela vaendzi. Hiloko fektri yi rhurhiseriwa endhawini yoleyo hi 1980, michini leyi ana se a yi ri kona yi engeteriwa hi muchini lowuntshwa wo kandziyisa wa swiyenge swa ntlhanu wa offset, lowu vitaniwaka Harris, kutani ku nga si hela malembe mambirhi timagazini leti humesiwaka lembe ni lembe ti fike eka 38 328 000.
Hi nkarhi wolowo, ku sunguriwe ntirho wa ku aka xiphemu lexintshwa xa Watch Tower House eMill Hill, ku engeteriwa makamara ya 41 ya ndyangu wa Bethele, ku tlhela ku kurisiwa ndhawu yo dyela ni khixi. John Andrews, mulanguteri wa muganga loyi a ri ni ntokoto hi ta ntivo-vuaki, u vitaniwile eBethele leswaku a ta tirha ni vaaki. Timbhoni leti humaka eswiphen’wini swo tala swa tiko ti tinyiketele ku ta tirha hi mahelo-vhiki. Hambileswi ku neke gamboko yo tala naswona xirhami a xi vuyisa n’wana evukatini hi xixika xa 1981 na 1982, ntirho a wu yimanga. Ku thoriwe vanhu vo hlayanyana lava a va nga ri Timbhoni leswaku va ta endla mintirho yo karhi, naswona a va tirha swin’we ni vamakwerhu. Hi malembe mambirhi ntsena, xiphemu lexintshwa xa muako xi hetiwile. Leswi swi kotlane ni xiendlakalo xin’wana xa nkoka.
Ntirho Lowukulu
Hi June 1982, Huvo leyi Fumaka yi amukele xirhambo xa Komiti ya Rhavi xa leswaku nhlangano wa lembe ni lembe wa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania wa 1983 wu khomeriwa eBritain. A swi nga kanakanisi leswaku xiendlakalo lexi a xi ta va xa nkoka swinene hikuva rhavi a ri kunguhate ku nyiketela muako lowu engeteriweke wa Bethele ya le London hi mahelo-vhiki lawa va nga ta va va khome nhlangano wa lembe ni lembe ha wona.
Dennis Loft, u ri: “Kwalomu ka awara ya nhungu ni mixo, siku rin’wana ndzi kume riqingho ri huma eka Peter Ellis eBethele. U ndzi kombele leswaku ndzi ya kombela ku tirhisa Holo ya De Montfort hi October 1.” Leyi i holo leyi a ku khomeriwe nhlengeletano leyi nga rivalekiki ya September 2-10, 1941, loko ku humesiwa buku leyi nge Children. Hi nkarhi wolowo, loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya ha tinyike matimba, kasi vamakwerhu va yime va tiyile emhakeni ya vukala-tlhelo bya Vukreste, Albert D. Schroeder, loyi sweswi a nga xirho xa Huvo leyi Fumaka, a a ri nandza wa rhavi eBritain. Nhlangano lowu wa lembe ni lembe a wu ri xiendlakalo xo hlamarisa eka vadyuhari lava a va ha hanya, ku va va tlhela va hlangana ni malandza yo tshembeka ya Yehovha ya tolweni!
Nhlangano lowu wa lembe ni lembe wa 1983 a wu ri wo sungula ku va wu khomiwa ehandle ka le Amerika N’walungu. Ku endliwe makungu ya leswaku nongonoko wa le Leicester wu haxiwa ni le Holweni ya Tinhlengeletano ya le Dudley eMidlands. Hi ndlela yoleyo vamakwerhu vo tala a va ta hlanganyela entsakweni wa xiendlakalo lexi. Xirhambo xi yisiwe ku sungula eka lava a va ri ni malembe ya 40 kumbe ku tlula va ri karhi va tirhela Yehovha. Hiloko ku rhambiwa ni swirho swa mindyangu ya Bethele emarhavini hinkwawo ya le Yuropa leswaku na swona swi va kona hi mahelo-vhiki wolawo. A swi tekanga nkarhi ku lemuka leswaku Bethele ya London a yi nge swi koti ku rhurhela vapfhumba hinkwavo lava humaka eYuropa. Hikokwalaho ku endliwe kungu ra ku lulamisela vaendzi lava hinkwavo byetlelo.
Hi wona nkarhi lowu fanaka, Makwerhu Loft u vulavurisane ni va Huvo ya Doroba-nkulu ra Leicester, kambe va n’wi byela leswaku hi wona mahelo-vhiki lawa a hi lava ku tirhisa holo, yin’wana ya tikhampani letikulu ta doroba-nkulu rero a yi ta va ni nkhuvo wa lembe ni lembe, lowu eka wona ku nga ta dyiwa ku tlhela ku ciniwa. Loko ku ri karhi ku buriwa hi mhaka leyi, Dennis u kume leswaku nkhuvo lowu a wu ta endliwa hi September 30, kambe hikwalaho ka leswi a ku sala ku ri ni ntirho wo tala wa ku basisa endzhaku, holo yoleyo a yi nga ta kumeka ni hi siku leri tlhandlamaka. Dennis u vutisile a ku: “Loko ho sala hi basisa, xana hi nga yi tirhisa holo hi October 1?” Mufambisi u pfumerile, hiloko Dennis a ku hefu, hambileswi hi nkarhi wolowo a nga swi tivi leswaku ntirho wolowo wu ta wu kule ku fikela kwihi.
Exikarhi ka vusiku bya September 30, vamakwerhu va 400 a va lunghekile ku ta susa thyaka ra nkhuvo wolowo, va hleriwe hi ku a hi mintlawa leyi nga ni varhangeri. Va tlhele va humesa matafula kutani va veka switulu swa 3 000 leswaku va lunghiselela nhlangano wolowo. A ku ri ntirho lowukulu swinene ku va wu nga hetiwa hi tiawara ta nhungu. Dennis u ri: “Lexi hlamarisaka hi leswaku vo tala va vamakwerhu lava a va nga rhambiwanga eka nhlangano lowu wa lembe ni lembe, kambe, ku va ntsena va hoxe xandla eka wona, hambi ku ri ku wu lunghiselela, a ku ri nchumu wun’wana lowu ni namuntlha va ha vulavulaka ha wona.” Vamakwerhu va andlale mete eplatifomo kutani va yi rhendzela hi swiluva. Hi 8:00 a.m., holo a yi base paa! Vatirhi va holo yoleyo a va swi kholwanga leswi va swi voneke. Vamakwerhu a va swi tiva leswaku nhlangano lowu wu fanele wu ri wa nkoka swinene. Kunene a va khomisiwanga tingana.
Nhlangano Lowu Nga Rivalekiki
Exikarhi ka vanhu va 3 671 lava a va ri kona enkhubyeni lowu wa moya eLeicester, a ku ri ni vapfhumba va 693 lava humaka eka marhavi man’wana ya 37. Vunyingi bya lava a va ri kona a ku ri vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava totiweke. Vapfhumba lava dyuhaleke ku va tlula hinkwavo va le Britain a ku ri Reg Kellond, la humaka eTelford na Emma Burnell, la humaka ePaignton, lava havumbirhi bya vona a va ri ni malembe ya 99 hi vukhale. Janet Tait, la humaka eGlasgow swin’we na Mary Grant, Edith Guiver na Robert Warden, lava ha un’we wa vona a a ri eka malembe ya va-80 kumbe ya va-90 hi vukhale, va tive ntiyiso emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava. Mawaku ntokoto wo hlawuleka evuton’wini lowu ha wun’we wa vona a veke na wona entirhweni wa Yehovha! Va hoxe xandla entirhweni wa ku nyikela vumbhoni loko nhlayo ya vadzunisi va Yehovha eBritain yi andza yi suka eka magidi ma nga ri mangani yi ya eka 92 320. A va xi langutele hi mahlo-ngati xikhutazo lexi swirho swa Huvo leyi Fumaka a swi ta xi nyikela.
Albert D. Schroeder u vulavule hi nhloko-mhaka leyi nge “Hambeta U Tshemba Yehovha, Leswaku U Nga Karhali,” leyi sekeriweke eka Esaya 40:31. U tlhele a va ni mbulavurisano ni vamakwerhu van’wana vo tshembeka: Robert Warden na Harold Rabson, lava havumbirhi bya vona va humaka eGlasgow naswona un’wana u khuvuriwe hi 1913, un’wana hi 1914; Robert Anderson, loyi a a ri phayona malembe ya 51; na Ernie Beavor, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha malembe ya 17 naswona vana vakwe vanharhu a va ri varhumiwa. Hinkwavo ka vona va vulavule hi ku hiseka malunghana ni malembe yo tala lawa va ma heteke entirhweni wa Yehovha. Daniel Sydlik, xirho xin’wana xa Huvo leyi Fumaka, u vulavule hi nhloko-mhaka leyi nge “Leswinene Swa Ha Ta.” Yi ve nkulumo leyi vamakwerhu va ha yi tsundzukaka ni namuntlha.
Makwerhu un’wana u tsale a ku: “Loko hi kuma xirhambo xa hina, swiendlakalo swa nhlengeletano yo hlawuleka leyi khomeriweke eHolweni ya De Montfront hi 1941 hi nkarhi wa nyimpi, swi vuye hinkwaswo emianakanyweni. Kunene ntsombano wolowo, lowu khomiweke ehansi ka swiyimo swo hlamarisa eBritain leri hlaseriweke hi nyimpi, a wu hlawulekile ku tlula hinkwayo leyi hi nga tshama hi va eka yona—kambe ‘leswinene a swa ha ta.’ Hi hume entsombanweni wolowo timbilu ta hina ti ri karhi ti phuphuma hi ku nkhensa Yehovha, hi tiyimisele ku ya emahlweni hi tshembekile eka Muvumbi wa hina; eka Hosi leyi a yi vekeke, Kreste Yesu; ni le ka nhlengeletano yakwe leyi swi nga lo dla, leswaku yi tirhisiwa hi Yena.”
Endzhaku ka xiendlakalo lexi, vapfhumba vo tala va ye eLondon leswaku va ya hlanganyela eku nyiketeriweni ka muako lowu engeteriweke wa Bethele. Minongonoko a yi haxiwa eHolweni ya Nhlengeletano ya London N’walungu hi riqingho leswaku vo tala va kuma lunghelo ra ku yingisela nkulumo ya ku nyiketeriwa leyi nyikeriweke hi Frederick Franz, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa Sosayiti.
Ndhawu Yo Antswa Ya Vugandliselo
Miako ya rhavi a yi nga si tshamiseka kahle. Watch Tower House a ya ha ri eMill Hill, kambe fektri a yi ri ekule hi tikhilomitara ta 13, eWembley. Vamakwerhu va le Bethele va 25 ku ya eka 30 a va fanele ku hamba va ya tirha kona nkarhi na nkarhi.
Malembe lama hundzeke, N. H. Knorr, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa Sosayiti, u xiye leswaku muako wa khampani ya United Kingdom, leyi tirhanaka ni Mahlo lowu a wu ri entsungeni wa patu, wu langutane ni Watch Tower House a wu faneleka leswaku ku gandliseriwa eka wona. Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo a wu nga xavisiwi. Kambe hi September 1986, eka nhlangano lowu hleriweke hi va le Hofisini ya Poso, Philip Harris, mulanguteri wa Ndzawulo ya hina yo Rhumela Swilo, u twe leswaku khampani ya le United Kingdom leyi tirhanaka ni Mahlo yi ta rhurha emiakweni yoleyo ya le Bittacy Hill. Hiloko hi ku hatlisa ku endliwa malunghiselelo ya ku xava ndhawu leyi ya tihektara timbirhi. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi ndhawu leyi yi xaviwile, kutani hi nkarhi lowu fanaka, fektri ya le Wembley yi xavisiwile handle ka xihinga. Hiloko ku ngheniwa ehansi ni ntirho wa ku aka eka fektri leyi yintshwa.
Xo sungula, leswaku ku akiwa fektri leyintshwa, ku rhangiwe hi ku hirimuxa miako ya khale leyi a yi ri endzhaku ka xitandi xa Bittacy Hill. Loko ku ri karhi ku ceriwa, vamakwerhu va kume leswaku ndhawu leyi yi tshama yi tirhisiwa ku lahlela thyaka ra vumaki. Loko thyaka rero hinkwaro ri ceriwile, swi ve erivaleni leswaku ku nga engeteriwa kamara ra le hansi eka muako lowu. Vatirhi va ku tirhandzela vo tlula 5 000, va kwala Britain ni lava humaka endzhandzheni, va hete tiawara to tlula hafu ya miliyoni entirhweni lowu wa ku aka. Vuyelo bya kona ku ve fektri ni garaji leyinene leswi a swi ta tirhisiwa malembe yo tala.
Xiphemu xa vumbirhi xa ntirho lowu a ku ri ku hirimuxa khale ka hofisi ni fektri ya le United Kingdom leyi tirhanaka ni Mahlo leswaku ku ta akiwa muako lowuntshwa wa tihofisi. Leswaku muako lowu wu fana ni leyin’wana leyi vandzamaneke na wona, valawuri va kwalaho va swa maakelo va sindzise leswaku muako wa hina lowuntshwa wa tihofisi wu akiwa hi switina. Leswi swi kotiwe hi ku endla makhumbi ya switina leswi pandziweke ivi swi andlariwa ehansi kutani ku cheriwa khonkhriti ehenhla ka swona. Muako wa IBSA House wu akiwe hi ku hatlisa hikuva makhumbi ya wona lama nga ni switina ya 157 ma yimisiwile lomu a ma fanele ma yima kona. Mufambisi wa khamphani yin’wana loyi a endzeleke muako lowu hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, u vutisile leswaku hi qache vanhu vangani lava vekaka xitina. Hi ku hlamala u te: “Va fanele va ri kwalomu ka 50.” U hlakahle nhloko, a nga tshembi loko a byeriwa leswaku ntirho lowu hinkwawo wu endliwe hi vavasati va tsevu ni vavanuna vambirhi!
Hi 1993, muako lowu lowuntshwa wa tihofisi ni fektri, lowu akiweke ehenhla ka Bittacy Hill wu herile. Wu nyiketeriwe hi nkarhi wa ku endza ka Albert D. Schroeder, la nga xirho xa Huvo leyi Fumaka. Hi nkarhi wolowo, etikweni hinkwaro a ku ni vanhu va 127 395 lava a va nghene ehansi ni ntirho wa ku chumayela—ku nga xivangelo xa ntsako hakunene!
Ku Pfuna eMisaveni Hinkwayo
Rhavi ra Sosayiti ra le Jarimani ri hoxe xandla eku gandliseni ka timagazini ta Xinghezi loko ku rhurhisiwa michini ya hina ya ku gandlisa ku suka eWembley yi ya emuakweni lowuntshwa eIBSA House. Kambe, ku nga ri khale ntirho wa ku gandlisa wu tlhele wu sungula eLondon, kutani timagazini ta makume ya timiliyoni, leti nyikaka mintiyiso leyi hanyisaka a to halaka kunene emichinini ya fektri ya hina leyintshwa.
Hambileswi vugandliselo bya le London byi nga ekule ni le Afrika Vuxa, i khale byi ri karhi byi phakela timagazini nkarhi na nkarhi exiphen’wini xolexo xa misava. Minkandziyiso ya timagazini ta Xinghezi ni ya Xiswahili yi rhumeriwa endhawini leyi nkarhi na nkarhi. Swihlala swa Kharibiya na swona swi kuma mphakelo wa swona wu huma eBritain. I khale swikepe leswi tleketlaka mabanana swi ri karhi swi tleketla nhundzu ku suka eWest Indies ku ya eribuweni ra vupela-dyambu bya Britain. Loko swi tlhela, swi va swi rhwale nhundzu leyi yaka eswihlaleni leswi, naswona hakanyingi yi katsa timagazini leti rhumeriwaka mahala hikwalaho ka leswi Sosayiti yi tiviwaka hi ku hanana ka yona.
Loko Ndzawulo yo Rhumela Swilo yi ri karhi yi paka mabokisi lama rhumelaka nhundzu, ndhawu leyi nga sala emabokisini wolawo yi tirhisiwa ku rhumela swilo swo hambana-hambana eka vamakwerhu lava pfumalaka, lava tshamaka etindhawini leti swiyimo swa ikhonomi swi nga va dyisiki byi rhelela. Xisweswo ku tekiwe switulu swa makume ya magidi leswi nga tirhisiwiki swa Tiholo ta Mfumo ta tiko hinkwaro, swi rhumeriwa ematikweni yo kota Liberia, Mozambhiki, Senegal, Tanzania na Zambia. Swi fika swi tirhisiwa hi mavandlha lawa sweswi ma ngo phuphuma kunene hi vanhu lava tsakelaka, lava va hisekelaka ku twa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu.
Hi 1994 loko nyimpi ya le Bosnia yi siye vamakwerhu va nga ri na nchumu, rhavi ra le Austria hi mbilu yo basa ri lunghiselele leswaku va kuma swakudya, swiambalo ni swilo swin’wana. Kambe loko valawuri va le Bosnia va lerise leswaku mphalalo wa nkarhi lowu taka wu rhumeriwa hi ku tirhisa nhlangano lowu tsarisiweke ximfumo, rhavi ra le Britain ri komberiwe leswaku ri hoxa xandla. Maphepha ya le nawini ma tsariwe hi Xinghezi ni hi Xicroatia, ma sayiniwa kutani ma rhumeriwa. Loko maphepha ma fika eVienna, tilori leti rhwaleke nhundzu ya mphalalo ana se a ti fambile. Vamakwerhu va tisale endzhaku hi movha kukondza va ti kuma endzilakanini kutani va humesa maphepha ya le nawini, laha swi kotlaneke kahle ni loko nhundzu yoleyo ya mphalalo yi fanele ku hundza endzilakanini!
Hi August 1998 loko ku ri karhi ku endliwa malunghiselelo ya ku rhurhisa michini ya ku gandlisa ku suka eFurwa yi ya eNghilandhi, vamakwerhu va 50 va ndyangu wa Bethele wa le Louviers, va rhurhiseriwe eBethele ya le London leswaku va ya pfuna hi ntirho lowu engeteriweke. Endzhaku ko kanerisana nkarhi wo leha, swi tlhele swi koteka hi 1999 ku rhurhisa muchini lowukulu wa ku gandlisa wa web-offset ni michini yin’wana ya ku gandlisa yi suka eLouviers ku ya eLondon. Hambileswi swirho swa ndyangu wa Bethele ya le Furwa a swi karhi swi lwa ni ku dyondza Xinghezi kasi swa ndyangu wa Bethele ya le Britain a swi ri karhi swi tilumaluma hi Xifurwa, hinkwavo va hlanganisiwe hi ku vulavula “ririmi leri tengeke” ra ntiyiso wa Bibele, xisweswo va swi kotile ku tirhisana leswaku ku hetisisiwa ntirho lowu dzunisaka Yehovha.—Sof. 3:9.
Ku Pfuna Swihlala
Hi malembe yo tala, rhavi ra le Britain ri langutele ntirho wa ku chumayela eswihlaleni swo tala leswi tsalanganeke. Swin’wana swa swona swi wela eka British Isles. Xihlala xa Wight, lexi kumekaka eribuweni ra dzonga, xi na mavandlha lama kulaka ya nkombo. Xihlala xa Man, eLwandle ra Ireland, xi na vandlha leri ndlandlamukaka ra vahuweleri va 190. Eka xa Hebrides, lexi kumekaka eribuweni ra vupela-dyambu bya Scotland ku na vahuweleri vo tlula 60 lava nkarhi na nkarhi va chumayelaka eswimitanini leswi nga ekule. Swihlala swa Orkney na Shetland, leswi kumekaka en’walungu-vuxa bya Scotland, havumbirhi bya swona swi na mavandlha lama kulaka, lawa ma nyikelaka vumbhoni hi ku hetiseka eka vanhu lava tshamaka voxe ekule ni tiko. Kunene, maphayona ya Swihlala swa Shetland ma ndlandlamuxe masimu ya wona ku ya fika eLwandle ra le N’walungu loko ma ri karhi ma endzela swikepe leswi phasaka tinhlampfi va chumayela vatluti va swona.
Mavandlha mambirhi lama nga eGuernsey, ku nga ndhawu yin’wana ya Swihlala swa Channel, ma averiwe ku chumayela eka swihlala leswitsongo swa Alderney na Sark. Leswi swi lave leswaku ku endliwa matshalatshala lamakulu. Hi xikombiso, a ku tshama ku ri karhi ku chumayeriwa vaaki va Sark—lava sweswi va nga 575—ku sukela eku sunguleni ka va-1980. Phayona leri humaka eGuernsey leri a ri chumayela eSark ri hlangane ni jaha rin’wana leri mana wa rona a a ri Mbhoni endhawini yin’wana ya British Isles. Eku sunguleni jaha leri a ri nga tsakeli, kambe endzhaku ko burisana na rona minkarhi yo hlayanyana, mpatswa lowu nga Timbhoni wu sungule ku dyondza na rona ni xigangu xa rona—dyondzo leyi ngopfu-ngopfu a yi fambisiwa hi ku tsalelana. Mavandlha ya le Guernsey na le Jersey a ma hlenga mali yo rhumela phayona eSark na le Alderney kan’we hi n’hweti. Hikwalaho ko pfuniwa hi ndlela yoleyo ni hi ku dyondza hi ku tsaleriwa, jaha leri ni xigangu xa rona va endle nhluvuko wa moya katsongo-katsongo. Nkulu un’wana u pfune jaha leri hilaha ku engetelekeke hi ku fambisa dyondzo yoleyo hi riqingho, a tirhisa buku leyi nge Vun’we Eku Gandzeleni Ka Xikwembu Xi Ri Xin’we Xa Ntiyiso. Hi April 1994 jaha leri ni xigangu xa rona, lexi sweswi se ku nga nsati wa rona, a va lunghekele ku khuvuriwa. Sweswi va vuyeriwa va tlhela va hlanganyela eminhlanganweni ya vandlha hi ku hlanganisiwa hi riqingho loko maxelo ma nga va pfumeleli ku pela lwandle va ya eGuernsey. Ina, ku endliwa matshalatshala lamakulu ya ku pfuna un’wana ni un’wana leswaku a vuyeriwa hi mahungu lamanene.
Mavandlha manharhu ma karhi ma kula exihlaleni lexi nga ekusuhinyana xa Jersey. Mavandlha lawa ma cincana ni ya le Guernsey hi ku khoma ntsombano wa muganga wa lembe na lembe, laha ku vaka ni Timbhoni ta kwalaho ta kwalomu ka 500 ni vaendzi va kwalomu ka 1 000 lava humaka etindhawini tin’wana ta Britain. Ku engetela kwalaho, tanihi leswi vanhu vo tala lava vulavulaka Xiputukezi va taka va ta tirha hi nguva yo karhi exihlaleni lexi, vahuweleri van’wana va dyondze Xiputukezi leswaku va ta kota ku avelana ni van’wana rungula ra Mfumo hi ndlela leyi humelelaka kahle.
Ndhawu yin’wana leyi nga ekule i Swihlala swa Falkland. Vunyingi bya vaaki va swihlala leswi va 2 200 va huma eSwihlaleni swa Shetland ni le tindhawini tin’wana ta Scotland. Arthur Nutter ni nsati wakwe, swin’we ni vana va vona, va rhurhele eSwihlaleni swa Falkland va suka eNghilandhi hi 1980 leswaku va ya chumayela kona. Malembe mambirhi endzhaku, hikwalaho ka ku cinca ka swiyimo swa misava, rhavi ra le Britain ri vone ku ri vutlhari ku ungamela ntirho wa kwalaho wa ku chumayela. Hambileswi Swihlala swa Falkland swi nga ekule hi tikhilomitara ta 13 000 ku suka eLondon, vandlha ra kwalaho leritsongo ri endzeriwile leswaku ri ta pfuniwa. Lunghiselelo rolero ra ku ungameriwa hi Britain ri ye emahlweni ku ringana 15 wa malembe.
Tanihi laha swi veke hakona kwalomu ka 50 wa malembe lama hundzeke, rhavi ra le Britain ri tlhela ri ungamela ntirho wa vanhu va Yehovha eMelita, exikarhi ka Lwandle ra Mediteraniya. Xikepe lexi muapostola Pawulo a a xi khandziyile xi tshoveke kona eMelita loko xi ya eRhoma kwalomu ka 58 C.E. (Mint. 28:1) Ekusuhinyana na kona ku ni xihlala lexitsongo xa Gozo, lexi sekeriwaka hi lexin’wana. Namuntlha, havumbirhi bya swona swi ni mavandlha ya vanhu va Yehovha lama kulaka.
Hambileswi a ku vikiwa ntirho wa ku chumayela ku sukela hi 1936 eMelita, ntirho wa Mfumo wu simekiwe kahle hi va-1970 eka vaaki va le Melita. Ku endliwe matshalatshala lama phindha-phindhiweke ya ku avelana mahungu lamanene ni vanhu va kwalaho, kambe Kereke ya Rhoma Khatoliki yi ni vulawuri lebyikulu eka hulumendhe ni le ka vutomi bya vanhu.
Gesualda Lima i nhwanyana loyi a a ri ni malembe ya 13 hi vukhale loko a sungula ku twa mana wa yena a hlamusela ndyangu wa ka vona leswi a swi tweke eka muakelani loyi a nga Mbhoni ya Yehovha. Sweswo swi endleke hi 1970. Gesualda u ri: “Loko ndzi twa vito leri nge Yehovha, ri twale ri ri nchumu wo hlawuleka eka mina.” (Ps. 83:18) Endzhaku vatswari va yena va ku kanetile ku tsakela ka yena rungula ra Bibele. Leswi a a tiyimiserile, u ye emahlweni a dyondza Bibele, a sungula ku va kona eminhlanganweni, a nyiketela vutomi byakwe eka Yehovha kutani a khuvuriwa. Hi 1981 u tekiwe hi Ignazio, Muntariyana wa nkhinkhi, la hisekaka swinene. Havumbirhi bya vona va ve ni lunghelo ra ku va vatirheli va nkarhi hinkwawo eMelita, naswona va pfune kwalomu ka vanhu va 100 leswaku va dyondza ntiyiso. Vunyingi bya vanhu va huma eMelita.
Joe Axiak, loyi ntirho wakwe ku nga ku endla tiwachi, i wanuna wa le Melita la nga ni mbilu leyinene la titsongahateke, loyi a tweke ntiyiso ro sungula eka ndyangu wa malume wakwe. Kambe leswi a a nga ri na vutihlamuleri bya ndyangu, Joe u suke ekaya a ya eAustralia. Loko a sungule ku tihlanganisa ni Timbhoni ta Yehovha kwalaho, un’wana wa vamakwavo u n’wi lemukise a ku: “Loko manana o tshuka a twe leswaku u lava ku va Mbhoni ya Yehovha, u ta timeka kutani ndzi ta yi hisa holo leyi loko wo tlhela u ya eka yona.” Hambiswiritano, Joe u phikelerile kutani vuyelo bya kona byi ve lebyinene. Sweswi yena ni vamakwavo va nkombo va xinuna ni va xisati, ku katsa ni loyi a nga tshama a n’wi xungeta, va tirhela Yehovha.
Endzhaku ka loko Joe a tlhelele eMelita, u tekile, kutani yena na Jane nsati wakwe, va endle xiboho xa ku nyikela nyingiso lowu hlawulekeke eka nsimu ya xihlala xa Gozo. Mahelo-vhiki man’wana ni man’wana a va endzela xihlala lexi hi xikwekwetsu. Kambe endzhaku ka ku velekiwa ka n’wana wa vona David, a swi tika ku famba, kutani va endle xiboho xa ku ya tshama eGozo. Mawaku ntsako lowu va veke na wona loko ku simekiwa vandlha kwalaho hi 1984! Sweswi ku ni vahuweleri va 27 eGozo. Va nhlangana eka Holo ya Mfumo ya vona vini naswona nkarhi na nkarhi va chumayela mahungu lamanene eka van’wana.
Loko A Yo Va Hi Ririmi Ra Le Melita
Ku dyondzisa mintiyiso ya Bibele hi ririmi ra rikwavo, ku nga Ximelita, swi pfune vanhu lava engetelekeke lava tshamaka exihlaleni lexi leswaku va endla nhluvuko hi ku kuma vutivi lebyi kongomeke hi Yehovha ni tindlela takwe.—Kol. 1:9, 10.
Helen Massa, un’wana wa swichudeni swa Bibele swa Gesualda Lima, wa ha tsundzuka loko minhlangano hinkwayo ya ha khomiwa hi Xinghezi. Hambileswi minkarhi yin’wana a swi tika ku twisisa leswi a swi vuriwa, Helen wa tsaka loko a tsundzuka dyondzo leyinene leyi nyikeriweke. U tala ku vulavula hi madyondziselo lamanene ya Norman Rutherford, makwerhu wa Munghezi loyi a a tirha eMelita eku heleni ka va-1960 ni le ku sunguleni ka va-1970. Norman ni nsati wakwe Isabel, mathwasana ya ntlawa wa vu-11 wa Gilead, minkarhi hinkwayo a va endla swilo hi vuxiyaxiya hikuva a va ri vanhu vambe. Ku navela ka vona a ku ri ku tshama kwalaho va pfuna vamakwerhu, lava va yimeke va tiyile loko va kanetiwa hi vukhongeri ni hi vandyangu.
Eku sunguleni ka va-1970, Joe Micallef, mutsari va phepha-hungu loyi a nga ri na xiphiqo xa ku vulavula Xinghezi, u tsakile loko Norman Rutherford a pfumela ku dyondza Bibele na yena. U ri: “Loko ndzi n’wi vutisa xivutiso a ndzi lava nhlamulo ya ina kumbe e-e.” Kambe Norman a a swi tiva leswaku ndlela ya ku dyondzisa a ku nga ri ku hlamula swivutiso ntsena. “A a hlamusela hi vuenti, a kombisa leswaku ha yini nhlamulo ya kona yi ri ina kumbe e-e.” Sweswo swi tiyise ripfumelo ra Joe.
Hambileswi minhlangano yo sungula leyi Joe a hlanganyeleke eka yona a ri yi hi Xinghezi, endzhaku ka nkarhi ku ni lava va hlawuriweke eka vayingiseri leswaku va hlanganisa tinhla-nkulu ta tindzimana ta Xihondzo xo Rindza hi ku komisa, hi ririmi ra le Melita. Sweswo a swi nga olovi minkarhi hinkwayo. Ray, makwavo wa Joe, u endle xiboho xa leswaku yena u ta tsala tinhla takwe ehansi hi ku komisa, kambe u swi kume swi olova ku hundzuluxela ndzimana hinkwayo. Joe u ri: “Loko Peter Ellis, loyi a a endzele Melita tanihi mulanguteri wa xifundzha a vona leswi a swi endliwa, u ringanyete leswaku hi xava muchini wa ku endla tikopi ta maphepha.” Xisweswo hi 1977 ku kandziyisiwe kopi yo sungula ya Xihondzo xo Rindza hi ririmi ra le Melita, leyi tsariweke hi muchini wa ku thayipa. Loko vamakwerhu va lave mpfuno wa ku lulamisa swihoxo leswi endliweke, a ku nga ri na un’wana la nga komberiwaka handle ka loyi a nga ni ntokoto entirhweni wa ku gandlisa—ku nga Joe mutsari wa phepha-hungu! Joe u te: “Phela ku fanele ku va na un’wana la nga ta endla ntirho lowu!” Vamakwerhu va te: “Wa vurisa, kambe u ehleketa leswaku i mani?” kutani Joe a ku: “A ndzi tivi, kambe ndzi nga ringeta.” Hiloko ku ve ku sungula ka Joe ku katseka entirhweni wa ku hundzuluxela tibuku hi ririmi ra le Melita. Ina, namuntlha ntirho wa ku hundzuluxela tibuku wu endliwa ehansi ka nkongomiso wa Komiti ya Vutsari, a wa endliwi hi vanhu lava titirhelaka va ri voxe.
Hi 1979 ku humesiwe magazini wo sungula wa Xihondzo xo Rindza hi ririmi ra le Melita. Hakatsongo-tsongo, ntlawa wa vahundzuluxeri wu hlasele ntirho lowu, kutani sweswi Xihondzo xo Rindza xi huma kambirhi hi n’hweti kasi Xalamuka! yi huma kan’we hi n’weti, hi ririmi ra le Melita. Nhluvuko wun’wana wu endliwe hi January 1998 hi nkarhi wa riendzo ra mulanguteri wa marhavi, ku nga Douglas Guest, loko miako ya tihofisi letintshwa ta ku hundzuluxela, kaya ra varhumiwa ni Holo ya Mfumo eI.B.S.A. House edorobeni ra Mosta swi nyiketeriwa. Siku leri tlhandlamaka, vanhu va 631 va hlengeletanile leswaku va ta yingisela swiviko malunghana ni nhluvuko wa ntirho wa Mfumo eMelita.
Ku Leteleriwa Ku Ungamela Hi Ndlela Ya Rirhandzu
Ku kombisa nkhathalelo wakwe wa rirhandzu eka vanhu vakwe, Yehovha u profete hi muprofeta Yeremiya a ku: “Ndzi ta veka varisi lava nga ta ti risa.” (Yer. 23:4) Hikwalaho ka xikongomelo xexo, Yehovha a nga endlanga ntsena leswaku ku va ni vakulu exikarhi ka vanhu vakwe, kambe u tlhele a va dyondzisa ni ku va letela leswaku va kota ku ungamela hi ndlela ya rirhandzu leyi a lavaka leswaku tinyimpfu takwe ti ungameriwa ha yona.
Ku sukela hi 1960, vamakwerhu lava fanelekaka va le Britain, ku fana ni le matikweni man’wana, va vuyeriwile hi ndzetelo lowu va wu kumeke eXikolweni xa Vutirheli bya Mfumo. Lunghiselelo leri eku sunguleni a ri ri khoso leyi a yi teka mavhiki ya mune, kutani yi hungutiwa yi teka mavhiki mambirhi. Ku rhambiwe valanguteri lava famba-fambaka swin’we ni lava langutelaka mavandlha. A ku dyondzeriwa eBethele ya le London. Kutani ku endlela leswaku ndzetelo wolowo wu kumeka hi ku olova swinene, xikolo lexi xi khomeriwe etindhawini to hambana-hambana ta tiko. Leswi swi vuyerise mavandlha ku katsa ni nhlengeletano hinkwayo.
Hi 1977, ku tlhele ku khomiwa khoso yin’wana ni vakulu hinkwavo, leyi tekeke tiawara ta 15. Ku sukela hi nkarhi wolowo, ku khomiwe minongonoko leyi fanaka, kambe a yi hambanile hi minkarhi. Ku nyikeriwe vukheta lebyikulu eka timhaka to fana ni leti vulavulaka hi ndlela leyi ku nga tekeleriwaka rirhandzu leri Yehovha a risaka ntlhambi wakwe ha rona, ndlela yo dyondzisa eminhlanganweni ya vandlha, ndlela yo endla ntirho wa ku chumayela evandlheni ha rin’we ni ndlela ya ku hlayisa mimpimanyeto ya Yehovha ya ku lulama. Eka minongonoko ya Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo, lexi khomeriweke eBritain hi 1997, a ku rhambiwe vakulu va 11 453 ni malandza ya vutirheli ya 10 106.
Va Tiendle Va Kumeka
Ku engetela eka vakulu lava tirhaka emavandlheni, vavanuna van’wana lava fanelekaka i valanguteri lava famba-fambaka, lava khathalelaka mavandlha lama vumbaka xifundzha ni swifundzha leswi vumbaka muganga. Sweswi eBritain hinkwayo, ku ni valanguteri vo tano lava famba-fambaka va 77, lava khathalelaka mavandlha ya 1 455 ni swifundzha swa 70. Handle ka ku faneleka hi tlhelo ra moya, vavanuna lava va endle mindzulamiso yo karhi evuton’wini bya vona leswaku va ta tiendla va kumeka entirhweni lowu.
Le ndzhaku eku sunguleni ka va-1970, mulanguteri la famba-fambaka u khutaze David Hudson leswaku a tinyiketela ku endla ntirho-vutomi wa swa le tilweni. Kambe hi nkarhi wolowo, David a a nghene hi nhloko entirhweni wakwe wa ku tihanyisa wa ku va mufambisi wa khampani ya swifaniso. Kutani hi xitshuketa, khampani yoleyo a ya ha wu vonanga mpfuno wa yena. Hiloko a twisisa leswi nga tshama swi vuriwa hi Lyman Swingle, xirho xa Huvo leyi Fumaka, loko ku ri ni nhlangano eCardiff, le Wales hi 1984. Makwerhu Swingle u ringanise mintirho-vutomi ya misava ni ‘ku policha burasi ya xikepe lexi mbombomelaka.’ David na Eileen nsati wakwe, va sungule ku lunghisa swiyimo swa vona leswaku va ta phayona. Va tshike kaya ra vona ra manyunyu leri a ri ri ni tihanci leti tin’wana ta tona a ti ri ta mphikizano, kutani vutomi bya vona byi titshege hilaha ku heleleke evuxakeni lebyinene na Yehovha. Ku sukela hi 1994, David, u ve mulanguteri wa xifundzha a ri ni nsati wakwe. Havumbirhi va pfumela leswaku ntsako lowu va wu kumaka hi ku tirhela Yehovha a wu nge ringanisiwi na nchumu eka swilo leswi vonakaka leswi va swi tshikeke.
Loko Ray Baldwin a ri karhi a dyondza ntiyiso exikarhi ka va-1970, u khorwisekile hi ku helela leswaku ntirho wa ku chumayela mahungu lamanene wu lava ku endliwa hi mbilu hinkwayo. Hikwalaho ka sweswo, niloko a nga si khuvuriwa, loko a tshembisiwa ku tlakusiwa entirhweni wakwe wa ku tihanyisa, ntsena loko a ta rhurhela edorobeni rin’wana ku ya tirhela kona, u arile kutani ematshan’weni ya sweswo a kombela ntirho wa nkarhinyana. Endzhaku ka loko a khuvuriwile, u hatlise a tsarisa ku va phayona ra nkarhinyana. Ku nga ri kungani endzhaku ka loko a tekile, yena na Linda nsati wakwe va endle malunghiselelo ya ku va maphayona ya nkarhi hinkwawo. Leswaku a tiendla la kumekaka hilaha ku engetelekeke emintirhweni ya swa le tilweni, goza leri landzeleke leri Ray a ri tekeke ku ve ku tshika ntirho exitolo xa swakudya kutani a tirha ku hlantswa mafasitere. Ku sukela hi September 1997, na yena u ve mulanguteri wa xifundzha.
Vamakwerhu van’wana a va tiyimisele ku byarha vutihlamuleri bya ku tirha eka Komiti yo Vulavurisana ni Swibedlhele, leyi yimelaka Timbhoni leti langutanaka ni swiyimo swa vutshunguri swa xitshuketa. Leswi swi lave nkarhi wa ku leteriwa—naswona wolawo ko va masungulo ntsena. Hi October 1990 ku fike vayimeri vanharhu va Ndzawulo ya Rungula ra Swibedlhele ya le Brooklyn, leswaku va ta fambisa seminara eBirmingham, le Nghilandhi. Vamakwerhu va 152 lava humaka eBelgium, eBritain, eIreland, eIsrayele, eMelita na le Netherlands va hlomisiwe kahle leswaku va nga va pfuna njhani valawuri va swa vutshunguri ku twisisa xiyimo xa hina malunghana ni mhaka ya ngati. Vaendzi lava va humaka eBrooklyn va pfune vapfhumba lava leswaku va nga swi andlala njhani swivangelo swa xiboho xa hina eka valawuri va swibedlhele, eLondon ni le madorobeni man’wana.
Hi February 1991 endzhaku ka seminara ya vumbirhi eNottingham, Tikomiti to Vulavurisana ni Swibedlhele ti sungule ku tirha etikweni hinkwaro. Lembe leri tlhandlamaka, ku hlawuriwe tikomiti tin’wana ta 16, kutani vamakwerhu lava va leteriwe eka seminara ya le Stoke-on-Trent. Leswaku ku va ni ntirhisano exikarhi ka Timbhoni ni valawuri, ku tlhele ku khomiwa seminara yin’wana hi June 1994 eHolweni ya Tinhlengeletano ya le Surrey, leyi leteleke ndlela yo vulavurisana ni vaavanyisi, vatirhela-tiko ni vatshila va vutshunguri bya vana. Leswi swi endle leswaku ku va ntirhisano lowunene ni vativi va swa vutshunguri. Endzhaku ko endzela vanhu lava hi xiviri, swi kotekile ku kuma madokodela yo tlula 3 690 eBritain, lama kombiseke ku tiyimisela ka wona ku xixima mavonelo ya Timbhoni malunghana ni ngati ni vutshunguri.
Mutshama-xitulu wa Komiti yo Vulavurisana ni Swibedhlele exifundzheni xa Luton, en’walungu wa London, u pfumerile leswaku loko a ha sungula ku tirha eka komiti leyi, a a nga swi twisisi nikatsongo leswi a swi ta laveka eka yena enyameni ni le mintlhavekweni. U wu tlangela ngopfu nseketelo wa rirhandzu wa nsati wakwe loyi na yena a rhandzaka Yehovha ni vamakwavo va Vakreste hi mbilu yakwe hinkwayo. Hakatsongo-tsongo, u ake xinghana lexinene ni lava tirhaka swa vutshunguri ni va vulawuri va swibedlhele leswikulu exifundzheni xa laha a tshamaka kona. U ri: “Loko vamakwerhu va langutana ni swiyimo swa vutshunguri swa xitshuketa, minkarhi hinkwayo hi fanele ku tshama hi lunghekele ku va seketela.” Moya lowu ntirho lowu wu endliwaka ha wona wu pfule ndlela ya leswaku minkarhi yo tala ku nyikiwa vumbhoni lebyinene.
Ku Ya Tirha eYindlu-nkulu Ya Misava Hinkwayo
Exikarhi ka vamakwerhu lava va sunguleke ntirho wa swa le tilweni eBritain, van’wana va vona va rhambiwe ku ya tirha eBrooklyn, le New York, eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha.
John E. Barr, la velekeriweke eScotland hi 1913, u dyondze ntiyiso eka vatswari vakwe. Hambileswi loko a ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, hikwalaho ka tingana a a nga swi koti ku vulavula ni vanhu emakaya ya vona loko a ri entirhweni wa yindlu ni yindlu, hi mpfuno wa Yehovha u swi kotile ku hlula xihinga lexi. Hi 1939 u amukele xirhambo xa ku tirha eBethele ya le London. Hi nkarhi wo tika wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, u hete malembe yo karhi a ri mulanguteri la famba-fambaka, ku fikela hi 1946 loko a komberiwa ku tlhelela eBethele ya le London. Malembe ya 21 endzhaku ka ku va xirho xa ndyangu wa Bethele, u tekane na Mildred Willett, thwasana leri hisekaka ra ntlawa wa vu-11 wa Xikolo xa Gilead, loyi hi nkarhi wolowo na yena a ngheneleke ntirho wa Bethele. Hi 1977 u rhambiwe ku va xirho xa Huvo leyi Fumaka. Loko a byela Mildred, eku sunguleni u anakanye leswaku wa tlanga, kambe a a nga tlangi. Hiloko havumbirhi bya vona va rhurhela eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo eBrooklyn le New York lembe leri tlhandlameke. Va ye emahlweni va tirha kwalaho hi ntsako.
Van’wana na vona va rhambiwile ku va swirho swa yindlu-nkulu. Exikarhi ka vona a ku ri na Allan Boyle, loyi a velekeriweke eLiverpool kutani a tirha eBethele ya le London. Leswaku a tirhisa vuswikoti bya yena bya ku va mumpfampfarhuti hilaha ku heleleke, Sosayiti yi n’wi kombele leswaku a rhurhela eBrooklyn hi 1979. Eric Beveridge a a tshama eBirmingham loko a khuvuriwa hi 1949. Endzhaku ko heta malembe ya 21 evutirhelini bya vurhumiwa ePortugal na Spain, yena na Hazel nsati wakwe, va ve swirho swa ndyangu wa Bethele ya le Brooklyn hi 1981. Robert Pevy, la velekiweke eSandwich, le Kent, edzongeni wa Nghilandhi, u tirhe eIreland malembe ya kaye kutani ku sukela nkarhi wolowo yena na Patricia nsati wakwe va ve varhumiwa ePhilippines malembe man’wana ya kaye ku fikela loko va sungula ku tirha eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo hi 1981.
Ku Cinciwa Ka Valanguteri Va Rhavi
Emalembeni lama hundzeke, vamakwerhu vo hambana-hambana lava nga ni timfanelo ta moya a va rhangela ntirho wa ku byarha vutihlamuleri erhavini ra le Britain. Endzhaku ka loko Albert D. Schroeder a boheke ku suka eNghilandhi hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, A. Pryce Hughes u hlawuriwe ku va mulanguteri wa rhavi—hi nkarhi lowu a ha ri mubohiwa hikwalaho ka vukala-tlhelo bya yena bya Vukreste! Ku khomelela ka Makwerhu Hughes eka minsinya ya milawu ya vukala-tlhelo bya Vukreste ku ringiwile hakunene. U khotsiwile hikwalaho ka byona hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava kutani a tlhela a khotsiwa kambirhi hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Leswi a a yi tlangela hi xiviri ndlela leyi Yehovha a kongomisaka nhlengeletano yakwe ha yona, Makwerhu Hughes u ye emahlweni a langutela rhavi malembe yo tlula 20. Lava va nga tshama va tirha na yena, va ha wu tsundzuka kahle musa lowu a a ri na wona ni leswaku ku nga khathariseki vutihlamuleri lebyi a a ri na byona, a a byi rhandza swinene vutirheli bya nsimu.
Hi 1976 loko ku sunguriwa lunghiselelo ra ku va komiti—ematshan’weni ya munhu un’we—yi ungamela ntirho erhavini ha rin’we, Wilfred Gooch u hlawuriwile leswaku a va muungameri wa rhavi, kutani a a tirhisana na John Barr, Pryce Hughes, Philip Rees na John Wynn. Vo hlayanyana eka ntlawa lowu se va file. Ku engeteriwe vamakwerhu van’wana eka Komiti ya Rhavi, leyi sweswi yi katsaka John Andrews, Jack Dowson, Ron Drage, Dennis Dutton, Peter Ellis, Stephen Hardy, Bevan Vigo na John Wynn.
Ntsako Wa Mintsombano Ya Matiko Hinkwawo
Timbhoni ta Yehovha i vamakwavo emisaveni hinkwayo. Xisweswo, loko ti swi kotile ku hlangana hi ku ntshunxeka ematikweni ya le Yuropa Vuxa endzhaku ka makume ya malembe ya ku tshikileriwa hi tihanyi, Timbhoni a ti tsake ngopfu emisaveni hinkwayo. Lowu a wu ri nkarhi lowunene wa ku khoma mintsombano ya matiko hinkwawo, ematikweni lawa swi tekeke nkarhi wo leha ku endla tano! Mintsombano leyi yi endla leswaku ti akana hi tlhelo ra moya ni ku nyikela vumbhoni lebyinene eka vanhu. Timbhoni ta Yehovha eBritain ti tsakele ku hoxa xandla emhakeni leyi.
Hi 1989, loko ku lunghiseleriwe Mintsombano yinharhu leyikulu ePoland ya “Ku Tinyiketela Eka Xikwembu,” vapfhumba lava humaka ematikweni ya kwalomu ka 37 va khitikanele eka swiendlakalo sweswo leswi veke matimu. Exikarhi ka vona, a ku ri ni vanhu va 721 lava humaka eBritain. Malunghana ni moya lowu kombisiweke entsombanweni wa le Poznan, ePoland, David na Lynne Sibrey va ri: “A swi hlamarisa ngopfu!” Va engeta va ku: “A hi si tshama hi vona moya wo fana ni wolowo. Mawaku ntsako wonghasi ku hlangana hi ku ntshunxeka ni vamakwerhu va magidi lava humaka eRussia ni le Yuropa Vuxa, lava eku sunguleni a va hlangana hi mintlawa leyitsongo! Hi kume leswaku van’wana va vona va veke vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va va kona. Swi va tsakisile—na hina swi hi tsakisile!” Lembe leri tlhandlamaka, endzhaku ka loko ku susiwe ndzilakana exikarhi ka Jarimani Vuxa na Jarimani Vupela-dyambu, vanhu va 584 lava humaka eBritain, a va ri exikarhi ka vayingiseri lava tsakeke eBerlin, entsombanweni lowu hakunene a wu ri nkhuvo wa ku tlangela ku hlula. Hi 1991, loko vanhu va 74 587 va tate Xitediyamu xa Strahov, ePrague, laha sweswi ku nga Riphabliki ra Czech, vanhu va 299 lava humaka eBritain, a va tsakile ku va exikarhi ka ntshungu wolowo. Hi rona lembe rero, Britain yi yimeriwe hi vapfhumba vo tala exikarhi ka Timbhoni leti humaka ematikweni ya 35 leti a ti hlangane eBudapest, le Hungary. Hi 1993, a ku ri ni vapfhumba va 770 lava humaka eBritain entsombanweni wa le Moscow, eRussia, kasi va 283 va ye eka wa le Kiev, le Ukraine. Sweswo hinkwaswo i swiendlakalo swa matimu leswi nga ta ka swi nga rivariwi ni siku ni rin’we.
Mintsombano yin’wana ya matiko leyi vapfhumba va le Britain va yeke eka yona, yi khomiwile eAfrika, Latin Amerika, Amerika N’walungu ni le Matikweni ya le Vuxeni. Loko Timbhoni ti ri karhi ti tiphina hi xinakulobye lexi lexikulu eka swiendlakalo swo tano, rirhandzu ra Vukreste ri ya ri kula na rona. Lebyi i vumbhoni lebyi nga lo dla, bya leswaku ti huma “eka matiko hinkwawo ni tinyimba hinkwato ni vanhu hinkwavo ni tindzimi hinkwato,” hilaha Rito ra Xikwembu ri vuleke hakona ka ha ri emahlweni.—Nhlav. 7:9, 10.
Lava Humaka Eka Mindhavuko Yo Hambana-hambana
Lava va yingiseke rungula ra Bibele kutani va va Timbhoni ta Yehovha kona eBritish Isles va huma eka mindhavuko yo hambana-hambana. Hikwalaho ka leswi va rhandzaka Yehovha, vo tala va endle ku cinca lokukulu evuton’wini bya vona leswaku va ta n’wi tirhela hilaha ku heleleke.
Donald Davies, la velekeriweke eJamaica, loyi a nga mutshila eku tlangeni ka timbila ta jazz, u te eNghilandhi hi 1960. Hambileswi a kumeke tibuku ta Bibele hi 1969, u kombise ku tsakela Bibele swinene endzhaku ka malembe ya 13 loko Timbhoni timbirhi ti vulavule na yena hi nkoka wa vito ra Xikwembu. (Ezek. 38:23; Yuw. 2:32) Endzhakunyana elembeni rero, yena ni munghana wakwe loyi va yimbelelaka swin’we va ye entsombanweni wa muganga wa le kusuhi. Hi ku hatlisa u sungule ku tirhisa leswi a swi dyondzeke. Handle ko byela munhu, Donald u swi xiyile leswaku swi ta n’wi tikela ku ya emahlweni ni ntirho-vutomi wakwe wa vuyimbeleri hi tlhelo a ri karhi a tirhela Yehovha. Hiloko a xavisa swichayachayana swakwe kutani a sungula ku phayona hi 1984, ku nga lunghelo leri a ha ri tsakela ni sweswi.
Tony Langmead a a ri ndhuna ya Vuthu ra le Moyeni ra le Vukosini loko nsati wakwe a sungula ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Ndlela leyi nsati wakwe a tikhomeke ha yona loko se a ri Mukreste yi n’wi kokile “handle ka rito.” (1 Pet. 3:1, 2) U tshike ku tirhela vuthu ra le moyeni leswaku a ta tiphina hi vutomi byo rhula tanihi nandza wa Yehovha.—Esa. 2:3, 4.
Frank Cowell u kuriseriwe evukhongerini bya kereke ya Anglican, kambe hi ku famba ka nkarhi u sungule ku hlota ntiyiso kun’wana. Endzhaku ka loko a endzele Holo ya Mfumo u sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Sweswi i profesa wa swa ikhonomi eLondon, kambe loko kholichi yakwe yi endla leswaku ku khomiwa tiseminara hi madyambu lawa ku khomiwaka minhlangano ya vandlha ha yona, swiboho swakwe swi kombisa leswaku lexi nga xa nkoka i ku va Mbhoni ya Yehovha.
Susannah u hlangane na khale ka munghana wa le xikolweni a nga swi langutelanga loko a ha ri xirho xa Ntlawa wo Chachula wa le Vuhosini, hiloko a sungula ku dyondzeriwa Bibele. Loko se a ri Mbhoni leyi khuvuriweke, u endle xiboho xo tshika ku va xirho xa ntlawa wolowo wo chachula kutani a dyondzisa ku chachula, ku endlela leswaku a kuma nkarhi wa ntirho lowuntshwa wa ku phayona, xisweswo vutomi byakwe byi titshege hi vutirheli byakwe. Sweswi u tekiwile, kutani yena na Kevin Gow, nuna wakwe va dyondza ririmi ra Ximandarin leswaku va ta avelana mahungu lamanene ni nhlayo leyi kulaka ya Machayina eLiverpool.
Christina makwavo wa Rene a a ri Mbhoni, kambe Rene a a anakanya leswaku vukhongeri a byi pfuni nchumu, kutani a a nga lavi ku twa nchumu hi byona. Kambe, endzhaku ka nkarhi, loko a ri entirhweni eLondon, a a tala ku endzela Muziyama ya le Britain. Eka riendzo rin’wana, u tsakisiwe hi leswi mukongomisi wa vavalangi a swi vuleke malunghana ni ku twanana loku nga kona eka Bibele ni swilo swo hambana-hambana leswi nga kona emuziyama. U tsundzuke swin’wana swa swilo leswi makwavo a a ringeta ku n’wi hlamusela swona. Hi ku hatlisa Rene Deerfield u ve Mbhoni na yena.
Andrew Meredith a a ri mubohiwa loko a sungula ku dyondza Bibele. Sweswo swi endle leswaku ku va ni ku cinca lokukulu evuton’wini byakwe. Endzhaku ko ntshunxiwa ekhotsweni, u tekane na Mbhoni leyi nga Mupunjabi, naswona havumbirhi bya vona va ye emahlweni ni vutirheli eka vanhu lava vulavulaka Xipunjabi evuxa bya London.
Daksha Patel u velekeriwe eKenya hi vatswari va Mahindu, na yena a a ri Muhindu la tinyiketeleke. Kambe loko a dyondza Bibele ni Timbhoni eWolverhampton, le Nghilandhi, u xiye leswaku leswi a swi dyondzaka i ntiyiso. Loko se a kurile lerova a nga tiendlela swiboho evuton’wini, u khuvuriwile kutani a sungula ku phayona. Sweswi yena na Ashok, nuna wakwe i swirho swa ndyangu wa Bethele ya le London. Va ye eIndiya, Nepal na Pakistan hikwalaho ka ntirho wolowo, leswaku va ta pfuna ku hundzuluxela tibuku ta Bibele.
Va Hambeta Va Nyikela Vumbhoni
Timbhoni ta Yehovha ta tsaka loko ti vona vanhu lava engetelekeke va amukela vugandzeri bya Yehovha lembe rin’wana ni rin’wana. Ku sukela hi 1972, nhlayo ya Timbhoni leti hisekaka ta le Britain yi engeteleke kambirhi, sweswi yi fika eka 126 535.
Xana lava sweswi va kombisaka ku tsakela rungula ra Bibele hi lava va nga si tshamaka va hlangana ni Timbhoni ta Yehovha? Va nga ri vangani a va nga si tshama va hlangana na tona, kutani va karhi va kumeka loko Timbhoni ti ri karhi ti ndlandlamuxa ntirho wa tona wa ku chumayela etindhawini ta mabindzu ni le switarateni. Mbhoni yin’wana, loko ro sungula yi endla ntirho wa ku chumayela etindhawini ta mabindzu, yi vulavule ni la amukelaka tinqingho ni vaendzi eka khampani yo karhi, loyi a kombiseke ku tsakela swinene. Loko yi endla riendzo ro vuyela endzhaku ka masiku mambirhi, yi sungule dyondzo ya Bibele xikan’we-kan’we, leswi endleke leswaku munhu loyi a endla xiboho xa ku famba endleleni ya Yehovha kumbe a nga fambi ha yona. Wansati loyi a a nga si tshama a hlangana ni Timbhoni ta Yehovha hikuva u tirha vhiki hinkwaro naswona hi mahelo-vhiki a a tala ku nga vi kona endlwini yakwe.
Hakanyingi, vanhu lava rhiyaka ndleve hi lava swiyimo swa vona evuton’wini swi cinceke—kumbexana hikwalaho ka ku nghenela vukati, ku va ni vana, ku dyuhala kumbe ku vabya hi xitshuketa. Kutani sweswi va lava tinhlamulo ta swivutiso leswi enkarhini lowu hundzeke a va nga swi tekeli enhlokweni.
Xisweswo, hi August 1995, mukhegula wa malembe ya 85 hi vukhale, loyi a kuleke a nghena kereke ya Baptist u yi amukele hi mbilu hinkwayo broxara leyi nge Xana Xikwembu Xa Hi Khathalela Hakunene? U tivutise xivutiso xexo ko tala kambe a a nga si tshama a kuma nhlamulo leyi enerisaka. U pfumerile ku dyondza Bibele. Loko a ri karhi a dyondza hi swilaveko swa Xikwembu ni ku tsakisiwa hi nkhathalelo wakwe wa rirhandzu, u swi xiyile leswaku u fanele a endla ku cinca ko karhi evuton’wini byakwe. U tshike ku dzaha fole—mukhuva lowu a heteke malembe ya kwalomu ka 60 a ri karhi a wu endla. U sungule ku ya eminhlanganweni ya vandlha ra kwalaho, kutani hi September 1997, Catherine May a a lunghekele nkhuvulo wa Vukreste. Loko a ri karhi a tilunghiselela ku nghena ematini enhlengeletanweni ya xifundzha, u vone mukhegula-kulobye, loyi na yena a a ya eku khuvuriweni. A nga swi kholwanga leswi a a swi vona! A ku ri makwavo Evelyn, loyi a a tshama edorobeni rin’wana. A va byelananga leswaku va dyondzeriwa. Vakhegula lava, lava rhandzekaka va xiririke mihloti ya ntsako loko va hlanganisiwa hi ku tinyiketela eka Yehovha kutani sweswi va va vamakwavo va moya.
Van’wana lava amukeleke Timbhoni a va karhateke ngopfu hi swiendlakalo swa sweswinyana swa le kerekeni ya vona. Maurice Haskins u kume tibuku eka Timbhoni ta Yehovha ro sungula hi 1939. Kambe a a ri museketeri-nkulu wa Kereke ya Nghilandhi tlhelo a ri xirho xa huvo ya kereke ya kwalaho. Kwalomu ka malembe ya 56 endzhaku, Mbhoni leyi a yi famba hi yindlu ni yindlu yi vulavule ni namu wa Maurice. Yena u kombele leswaku Mbhoni leyi yi tlhela yi vuya leswaku yi ta vulavula na Maurice, loyi hi ku ya hi yena, a a ri ni swivutiso malunghana ni Bibele. Loko Mbhoni leyi yi tlhele yi vuya, hi ku hatlisa Maurice u yi kombele leswaku yi n’wi komba matsalwa lama hlamuselaka langutelo ra Bibele hi vusodoma ni ku vekiwa ka vavasati leswaku va va varhangeri. Endzhaku u pfumele ku dyondza Bibele hi buku leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki. A nga endlaka ku cinca hi ku hatlisa. Kambe endzhaku, loko a hlangane na bixopo, leswi a swi dyondzeke swi n’wi susumetele ku lwa hi matimba ni mhaka ya ku hlawuriwa ka vavasati leswaku va va varhangeri ekerekeni. (1 Tim. 2:12) Ku nga ri khale u yi tshikile Kereke ya Anglican, a sungula ku va kona eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo, kutani loko a ri ni malembe ya 84 hi vukhale, a a lunghekele ku khuvuriwa.
Vanhu van’wana va pfuniwa hi Timbhoni leti tirhisaka vutlhari ni leti nga heliki matimba. Loko wansati un’wana a tivule “la pfumelaka leswaku Xikwembu a xi kona tlhelo mutivi wa timhaka ta vanhu,” hi ku titsongahata, Jacqueline Gamble u vutise wansati loyi leswaku i yini lexi a pfumelaka eka xona. U te: “Eka vanhu ni vutomi.” Wansati loyi a a khomekile swinene, hiloko makwerhu loyi wa xisati a n’wi siyela xiphephana kutani a tshembisa leswaku u ta tlhela a vuya. Jacqueline u tlhele a endzela kaya leri a ri na Martyn nuna wakwe, kutani a tlhela a lava ku vulavula hi mhaka liya ya “vanhu ni vutomi.” Loko va twe leswaku Gus nuna wa nsati loyi na yena u ni mavonelo lama fanaka ni leswaku i mupfuni wa vanhu, va lave ku hlangana na yena. Nsati loyi, loyi vito rakwe ku nga Christine u sungule ku dyondza Bibele kutani a ya emahlweni kukondza a khuvuriwa. Kambe Gus u arile ku ya eHolweni ya Mfumo. Kambe, u swi xiyile leswaku ku sukela loko Christine a sungule ku dyondza ni Timbhoni, vana vakwe va sungule ku xixima swinene, ku nga leswi vantshwa vo tala va nga swi endliki.
Gus u endle ku cinca lokukulu hi 1978. Hi nkarhi wa ntsombano wa matiko hinkwawo aEdinburgh, le Scotland, nsati wakwe u kombise moya wa ku amukela vaendzi hi ku rhamba ntlawa wun’wana wa vahuweleri, lava a va ri karhi va chumayela endhawini ya ka vona, leswaku va ta nwa kofi. Exikarhi ka vona a ku ri ni swirho swin’wana swa Huvo leyi Fumaka. Va nga si famba, va hlantswe swibya leswi va swi tirhiseke. Loko Gus a vuya ekaya madyambu wolawo, hi ku nyanyuka, Christine u n’wi byele hi vaendzi vakwe lava a a nga va langutelanga. Gus u te: “A ndzi si tshama ndzi vona mufundhisi lonkulu a hlantswa swibya loko a hi endzerile!” Ku nga ri khale, loko Gus a ri eku wiseni le Furwa, u ye ni ndyangu wakwe eHolweni ya Mfumo. U hlamarisiwe ngopfu hi ndlela leyi va amukeriweke ha yona ni rirhandzu leri va kombiweke rona. Hi ku hatlisa u swi xiyile leswaku rirhandzu ro tano ri kumeka ntsena exikarhi ka vadyondzisiwa va ntiyiso va Kreste Yesu. (Yoh. 13:35) Loko a tlhelele aEdinburgh, xikan’we-kan’we u sungule ku dyondzeriwa naswona u kume tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso leswi a swi n’wi karhata kutani a nyiketela vutomi byakwe eka Yehovha.
Ina, laha vanhu ensin’wini va kombisaka ku tsakela kutsongo kumbe va nga ku kombisi hilaha ku heleleke, swi lava leswaku Timbhoni ta Yehovha ti va ni ku tiyisela ni langutelo lerinene leswaku ti ya emahlweni ti va endzela. Swa olova ku va munhu a hela matimba loko a tshamela ku tseketseriwa ni ku honisiwa. Xana Timbhoni ti langutana njhani ni xiyimo xexo? Eric Hickling la humaka eLouth le Lincolnshire u ri: “Ku honisiwa i xiphiqo lexikulu.” Lexi n’wi pfunaka leswaku a tiyisela, i ku anakanya hi swikombiso swa nkarhi lowu hundzeke. U ri: “Ndzi khongela hi mbilu hinkwayo naswona ndzi endla tano minkarhi hinkwayo. Ndzi anakanya hi Muxe, Yeremiya, Pawulo, ina na hi Yesu.”
Ku phikelela hi ku tshembeka ni nkateko wa Yehovha i swilo swimbirhi swa nkoka leswi pfuneke leswaku ku va ni ku andza. Malembe ya 39 lama hundzeke, Frank na Rose Macgregor, va sungule ku tirha nsimu ya doroba leri vanhu va kona a va hisekela vukhongeri naswona a va nga ti amukeli Timbhoni ta Yehovha. Xana va ve ni langutelo rihi hi xiavelo xexo? Frank u ri: “A ndzi ri ni tingana swinene naswona a ndzi tivona ndzi nga faneleki nikatsongo. Kambe mina ni nkatanga hi teke xiavelo xexo xi ri lexi humaka eka Yehovha.” Sweswo swi va pfune ku va ni langutelo lerinene. U ri: “Hi khongelele leswaku vanhu lava va amukela ntiyiso.” Hikwalaho ka ntirho wa vona wa vutshembeki, sweswi ku ni vandlha ra vahuweleri va 74, lava vo talanyana va vona va dyondzeke ntiyiso edorobeni rero. Ndyangu wa ka Macgregor a wu tibi xifuva hi leswi; ntsena wa tsaka hikwalaho ka leswi Yehovha a wu tirhiseke.—2 Kor. 4:7.
Geoff Young, Mbhoni ya khale, leyi ni sweswi ya ha endzelaka mavandlha, u ri: “Hakanyingi loko vamakwerhu va huma ensin’wini, ndzi rhandza ku va vutisa leswaku va fambe njhani.” Loko van’wana va vula leswaku va fambe ximatsi, u va byela leswaku va ehleketa hi swilo swo tala leswinene leswi va koteke ku swi endla. Xitsundzuxo xa yena eka vona hi lexi: “Hi seketela Yehovha. Hi hanya hi ku pfumelelana ni ku tinyiketela ka hina. Hi tirhisana ni ntsumi ‘leyi hahaka empfhukeni.’ Hi hoxa xandla eku khutazeni van’wana leswaku va tiva Yehovha. Hi va lemukisa hi ku nyikela ka hina vumbhoni.” Kutani a vula leswaku loko va kote ku endla leswi hinkwaswo, va nga vurisa ku yini leswaku siku ri va fambele ximatsi? Geoff u ya emahlweni a ku: “Vanhu va angula hi ku ya hi swiyimo swa vona ni hi ndlela leyi va titwaka ha yona etimbilwini ta vona. Lexi nga xa nkoka i vutshembeki bya hina loko hi nyikela vumbhoni ni ku vula mahungu lamanene.”—Nhlav. 14:6; 1 Kor. 4:2.
Ku Tsakela “Nkateko Wa Yehovha”
Vo tala eBritain va ni malembe ya 20, 40, 50 kumbe ku tlula va ri Timbhoni leti hisekaka. Xana va titwisa ku yini hi ntirho lowu va wu endlaka? Eka Swivuriso 10:22, Bibele yi ri: “Nkateko wa Yehovha—hi wona lowu fuwisaka, naswona a nga engeteli ku vaviseka eka wona.” Makume ya magidi ya Timbhoni ta Yehovha eBritain ya pfumela leswaku marito wolawo i ntiyiso.
“I lunghelo lerikulu eka hinkwawo leri hina vanhu hi nyikiweke rona.” Leyi i ndlela leyi Cornelius Hope wa le Basingstoke, loyi sweswi a nga le malembeni ya le xikarhi ka va-70 hi vukhale, a byi hlamuselaka ha yona vutirheli bya Vukreste endzhaku ko hlanganyela eka byona ku ringana hafu ya lembe-xidzana. Anne Gillam, loyi a khuvuriweke kwalomu ka malembe ya 50 lama hundzeke, loyi nuna wakwe a nga mulanguteri wa xifundzha, u vulavula hi vutirheli byakwe tanihi “ndlela yo kombisa rirhandzu eka Yehovha ni le ka N’wana wakwe.”
Dennis Matthews, la khuvuriweke hi 1942, u ri: “Eka mina vutirheli byi fana ni swakudya—bya tiyisa hi tlhelo ra moya. Munhu wa eneriseka hi ku endla ku rhandza ka Xikwembu ku nga khathariseki leswaku vanhu va yingisa kumbe a va yingisi.” Mavis nsati wakwe u tlhandlekela a ku: “Leswi ndzi tirheleke Yehovha ku sukela evuhlangini, a ndzi voni ku ri ni vutomi byin’wana byo antswa lebyi ndzi nga byi kumaka.”
Xana lava ku nga khale va ri Timbhoni va titwisa ku yini hi vanhu ni ndlela leyi va angulaka ha yona? Endzhaku ko heta malembe yo tlula 40 entirhweni wa Yehovha, Muriel Tavener u ri: “Sweswi vanhu va hi lava ku tlula rini na rini hikuva a ku na kun’wana laha va nga wu kumaka kona mpfuno wa xiviri wa moya.” Kutani ku endleka yini loko va amukela mpfuno wolowo? Anthony nuna wakwe, u swi veka hi ndlela leyi: “Ku vona vanhu va amukela ntiyiso va tlhela va hundzuka evuton’wini bya vona swi fana ni ku hlalela singita ra moya wa Yehovha loko wu susumeta vanhu leswaku va n’wi gandzela.”
Swa phyuphyisa ku avelana ni van’wana ntshembo lowu kumekaka ntsena eRitweni ra Xikwembu. Loko Fred James, mulanguteri wa vahuweleri lava tshamaka edoroba-nkulu ra Plymouth, eDevon, ni nghamu yakwe va languta ntirho lowu va wu endleke emalembeni lama hundzeke, va hlayela vanhu vo tlula 100 lava va va pfuneke ku endla nhluvuko kukondza va khuvuriwa. Vo tala va vona sweswi i vakulu, malandza ya vutirheli ni maphayona. Vana va vona vanharhu va ve maphayona loko va heta xikolo kutani sweswi i vakulu. Un’wana wa vona, ku nga David, thwasana ra le Gilead, i murhumiwa naswona i xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Pakistan. Mawaku vutomi lebyi fuweke swonghasi lebyi Makwerhu James ni nsati wakwe va veke na byona!
Timbhoni to tala ta le Britain ti ve ni vuyelo lebyinene ngopfu hi ku tiyisela malembe yo tala evutirhelini bya tona. Richard na Hazel Jessop va tirhele Yehovha ku ringana hafu ya lembe-xidzana kumbe ku tlula, wo tala wa nkarhi wolowo va wu hete evutirhelini bya nkarhi hinkwawo. Va pfune vo tala leswaku va kuma lunghelo ra ku tinyiketela eka Yehovha, lava hinkwavo ka vona va nga va risima eka va ka Jessop. Hambiswiritano, dyondzo leyi va yi fambiseke eka Jack na Lyn Dowson a yi rivaleki nikatsongo. Va rhange hi ku va vanghana lava nga ni ndhavuko lowu fanaka. (Hazel na Jack va huma en’walungu-vuxa bya Nghilandhi.) Ku nga ri khale vunghana byebyo byi endle leswaku ku sunguriwa dyondzo ya Bibele. Kambe, siku rin’wana Jack u vule leswaku va fanele ku tshika ku dyondza swa nkarhinyana. Richard u te: “E-e, sweswo a mi nge swi endli. Mi fanele ku heta buku leyi ku sungula, kutani mi nga tshika ku dyondza loko mi swi rhandza.” Kambe a va ‘tshikanga ku dyondza.’ Ematshan’weni ya sweswo, va tinyiketele eka Yehovha, va phayona kutani va va swirho swa ndyangu wa Bethele. Sweswi Jack i xirho xa Komiti ya Rhavi.
Ndlela leyi vantshwa van’wana va anguleke ha yona entiyisweni wa Bibele, yi tisele van’wana ntsako lowukulu. Robina Owler na Sydney nuna wakwe, lava nga maphayona eDundee le Scotland, va tsakisiwe swinene hi nhluvuko lowu endliweke hi Paul Kearns, loyi a sunguleke ku va endzela loko a ri ni malembe ya 12 hi vukhale leswaku a ta dyondza Bibele. Hi ku hatlisa timitsu ta ntiyiso ti dzimile embilwini yakwe, kambe leswi tata wakwe a a nga lavi leswaku a ya emahlweni ni ku dyondza, Paul u yimenyana leswaku a kula a ya ekholichini eAberdeen, ku ri kona a yaka emahlweni ni dyondzo ya Bibele. Hi xihatla u endle nhluvuko. Endzhaku ko khuvuriwa, u tivekele pakani ya ku va phayona. Hi 1992 u ye eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli. Loko a ri nkulu eSheffield, u tinyiketele ku dyondza Xipaniya, hiloko hi 1998 a rhumeriwa ePanama ku ya va murhumiwa.
Vamakwerhu vo tlula 10 000 eBritain i maphayona. Va tsakela mikateko leyi fambisanaka ni ntirho lowu. Hi xikombiso, Bill na June Thompstone, va ni malembe yo tlula nhungu va tekanile naswona va ve maphayona ku sukela loko va kume mativula ya vona. Hi ku famba ka nkarhi va ve ni vana vanharhu va vanhwanyana. Va endle matshalatshala hinkwawo leswaku vuphayona byi va nchumu wo sungula evuton’wini bya ndyangu wa vona. A va tshama va khomekile, kambe lexi va pfuneke leswaku va humelela i ku khomisana tanihi ndyangu. Bill u ri: “Minkarhi hinkwayo vana va hina a hi va nyika nkarhi. A ku cincanga nchumu hambiloko se va ri vana va kondlo-a-ndzi-dyi. A hi famba na vona loko va lava ku ya tlanga eayisini, eku tlangeni ka ntlangu wa ku khunguluxa tibolo, eku hlambeleni, kumbe va lava ku ya tlanga mintlangu ya tibolo.” Sweswi hi vunharhu bya vona vanhwanyana lava va tekiwile naswona i maphayona ya nkarhi hinkwawo. Hinkwavo va tiphina hi leswi Bill a swi vulaka “ndlela leyinene ngopfu ya vutomi.”
Sweswi, vamakwerhu va 77 (lava vunyingi bya vona va tekeke) i valanguteri lava famba-fambaka eBritain. Lebyi i vutomi bya ku tshama u khomekile vhiki rin’wana ni rin’wana ni lembe rin’wana ni rin’wana. Geoff Young u ve entirhweni lowu kukondza vudyuhari byi nga ha n’wi pfumeleli ku wu endla. Yena na Vee nsati wakwe, ndzhwalo a wu tshama wu ri emakatleni naswona a va etlela endlwini yintshwa vhiki rin’wana ni rin’wana. Xana Vee u titwisa ku yini hi vutomi bya muxaka lowu? U ri: “A swi nga nonon’hwi ngopfu, hikuva nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi endzela vandlha a hi va swirho swa ndyangu wa Vukreste. Kun’wana ni kun’wana laha a hi ya kona a hi tsakela rirhandzu ra vumakwerhu. Xiavelo xin’wana ni xin’wana lexi Yehovha a hi nyikaka xona xi vuyerisa vutomi bya hina.” Hambiloko va ri karhi va tiphina hi vutomi sweswi, hi mahlo-ngati va langutele leswi vumundzuku byi va khomeleke swona. Geoff u ri: “Mafambiselo lawa se ma fike emakumu ya wona. Swo fana ni loko ma herile. Endzhaku ka wona hi ta tsakela ntshembo wo hlamarisa wa ku hoxa xandla eku vuyeteriweni ka misava leyi leswaku yi va paradeyisi. Bibele yi dyondzisa leswaku ku ta va ni nkarhi lowu vafi va nga ta pfuxiwa—ntirho lowu nga ta endliwa wu ta va wukulu hakunene!” Nsati wakwe u tlhandlekela hi ku: “Swa nyanyula ku tiva leswaku a ku na nchumu lowu nga lwisanaka na Yehovha hilaha ku humelelaka.”
Ku Famba Hi “Ndlela Ya Xikwembu Ya Ku Hanya”
A ku ri xiendlakalo lexi tsakisaka loko ku khomiwa mintsombano ya matiko hinkwayo ya kaye hi nkarhi wun’we, hi July 1998 eBritain—aEdinburgh, eLeeds, eManchester, eWolverhampton, eDudley, eNorwich, eLondon, eBristol na le Plymouth, leyi nga ni nhloko-mhaka leyi nge “Ndlela Ya Xikwembu Ya Ku Hanya.” A ku ri ni vapfhumba lava humaka ematikweni yo tlula 60. Nongonoko lowu heleleke a wu khomiwanga hi Xinghezi ntsena, kambe wu khomiwe ni hi Xifurwa, Xipaniya ni Xipunjabi. Mahelo-vhiki lama tlhandlameke, ntsombano lowu wu khomiwe hi Xigriki.
Swirho swa mune swa Huvo leyi Fumaka—ku nga John Barr, Theodore Jaracz, Albert D. Schroeder na Daniel Sydlik—a swi ri kona emintsombanweni ya le Britain, naswona loko swi nyikela tinkulumo ta swona, a swi yingiseriwe etindhawini hinkwato ta mintsombano hi ku hlanganisiwa hi swa elektroniki. Lexi endleke leswaku ku va ni nyanyuko lowukulu, a ku ri vukona bya varhumiwa lava tirhaka ematikweni mambe. Eka madzana ya lava va averiweke ku va varhumiwa lava a va huma eBritain, a ku ri ni vamakwerhu va 110 emintsombanweni leyi. Ku hiseka ka vona ni moya lowu va nga na wona wa ku tinyiketela hi ku tirhandzela swi susumete hinkwavo lava a va va yingiserile loko ku buriwa na vona enongonokweni.
Leswi swi voniweke ni leswi swi twiweke emintsombanweni leyi, swi fikelele timbilu ta lava a va ri kona, hambi ku ri vantshwa. Xiboho lexi amukeriweke eka xiyenge xo hetelela xa nongonoko lowu, xi yi veke erivaleni ndlela ya Xikwembu, leyi hinkwavo va tiboheke leswaku va ta hanya ha yona. Endzhaku ka nongonoko, n’wana wa malembe ya mune hi vukhale, loyi vatswari va yena va nga Timbhoni leti humaka eDarlington, u te: “Manana, ndzi rhandza Yehovha hi mbilu ya mina hinkwayo. Na wena na Tatana ndza mi rhandza swinene, kambe loyi ndzi n’wi rhandzaka ngopfu i Yehovha.” Loko a vutisiwe leswaku ha yini, u hlamusele leswaku Yehovha u hi nyike ntshembo wa ku hanya eParadeyisini naswona u rhumele N’wana wakwe leswaku a ta hi fela, kutani a ku, “hikwalaho ndzi fanele ku rhandza yena ngopfu.”
Loko nongonoko wu gimeta aEdinburgh ni le London, vapfhumba lava humaka ematikweni yo hambana-hambana va lelane hi ku ndziwitelana swidukwana kutani va phokotela mavoko nkarhi wo leha. Niloko nongonoko se wu herile, vo tala va ye emahlweni va yimbelela tinsimu ta Mfumo, xisweswo va dzunisa Yehovha ku suka etimbilwini.
Vumbhoni Lebyi Nyikeriweke
Ku nyikeriwe vumbhoni lebyikulu eBritain. Byi sungule ku nyikeriwa le ndzhaku hi 1881 loko ku hangalasiwe swiphephana swo tala ngopfu swa Bibele emadoroba-nkulu, hi mavhiki ma nga ri mangani. Tin’wana ta timbewu leti byariweke hi nkarhi wolowo ti tswale mihandzu. Hi nkarhi lowu tekeke tin’hweti ta tsevu, hi 1914, filimi ya “Photo-Drama of Creation” yi kombisiwe emadoroba-nkulu ya 98 eka vanhu vo ringana 1 226 650. Loko Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhekeka, a ku ri ni mavandlha ya 182 eBritain. Hi va-1920 na va-1930, vumbhoni byi andzile loko vunyingi bya lava a va hlanganyela ni mavandlha va hoxa xandla evutirhelini bya yindlu ni yindlu, va nyikela vumbhoni eka vini va tindlu hi ku kongoma. Ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku hetiwe tiawara ta 650 746 716 evutirhelini eBritain, ku endliwe maendzo yo vuyela ya 297 294 732 eka vanhu lava tsakelaka naswona ku fambisiwe tibuku ni swibukwana swa 74 105 130, ku tlhandlekela eka timagazini ta 567 471 431 leti fambisiweke evanhwini. Hi xiringaniso, Timbhoni ta Yehovha eBritain ti endzela vanhu emakaya ya vona kambirhi kumbe kanharhu hi lembe.
Timbhoni ta Yehovha ti tiveka ngopfu hi ntirho wa tona wa ku famba ti chumayela hi yindlu ni yindlu lerova loko vanhu va pfula minyangwa ya vona, kutani va vona munhu la ambaleke kahle, hi ku hatlisa va ri: “Xana mi Timbhoni ta Yehovha?”
Misava Leyi Teleke Hi Ku Tiva Yehovha
Hi 1891, loko C. T. Russell a languta nsimu ya le Britain, u yi vone yi ri “leyi lunghekeleke ku tshoveriwa.” Swi le rivaleni leswaku ntshovelo lowu wu endliwaka enkarhini wa makumu ya mafambiselo lawa ya swilo wu le kusuhi ni ku chaputa ka wona. Naswona wu vonaka wu ri ntshovelo lowukulu hakunene! Hi lembe ra 1900, a ku ri ni Swichudeni swa Bibele (hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona hi nkarhi wolowo) swa 138 ntsena eBritain, vunyingi bya swona swi ri Vakreste lava totiweke hi moya. Namuntlha nhlayo yoleyo yi lave ku phindhiwa ka gidi. Hi nkarhi wolowo, xitirho xa le nawini lexi a xi tirhisiwa hi Swichudeni swa Bibele a xi pfula rhavi ra xona ro sungula ehandle ka le United States. Namuntlha ku ni marhavi ya 109 emisaveni hinkwayo. Ematikweni ya Amerika ku ni marhavi ya 24. Man’wana ya 25 ma kumeka eYuropa. Etiko-nkulu ra Afrika ku na ya 19. Le Asiya ni le swihlaleni leswi kumekaka etindhawini to hambana-hambana ta misava, ku na marhavi man’wana ya 41. Ku na Timbhoni ta 5,8 wa timiliyoni leti tirhisanaka ni marhavi lawa eku twarisiweni ka vito ra Yehovha ni le ku tivisiweni ka mahungu lamanene ya Mfumo wakwe lowu nga emavokweni ya Yesu Kreste. Naswona ti tiyimisele ku hambeta ti nyikela vumbhoni kukondza Xikwembu xi vula leswaku se swi ringene.
Mati lama nyikaka vutomi ana se ma khuluka hi vunyingi ma suka exiluvelweni xa le tilweni xa Yehovha Xikwembu ni xa N’wana wakwe, Yesu Kreste. Hi ku hiseka lokukulu ku twarisiwa xirhambo lexi nge: “Mani na mani la khomiweke hi torha a a te; mani na mani la swi navelaka a a nwe mati ya vutomi mahala.” (Nhlav. 22:1, 17) Enkarhini wa Ku Fuma ka Yesu Kreste ka Gidi ra Malembe loko vafi va pfuxiwa, a ku na ku kanakana leswaku vanhu van’wana va tibiliyoni va ta kuma lunghelo ra ku vuyeriwa hi lunghiselelo leri ra rirhandzu, leri nga endlaka leswaku va swi kota ku kuma vutomi lebyi nga heriki. Leswi swi endliweke ku ta fikela sweswi ko va masungulo ya nongonoko wa dyondzo leyi humaka eka Xikwembu. Emahlweni ka hina, emafambiselweni ya swilo lamantshwa ya Xikwembu, ku ta fika nkarhi lowu “misava yi [nga] ta tala hi ku tiva Yehovha kukota mati lama funengetaka lwandle,” hilaha ku heleleke.—Esa. 11:9.
[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 86, 87]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
NGHILANDHI
Tiholo ta Tinhlengeletano ti kumeka etindhawini leti faneleke etikweni hinkwaro: (1) Manchester, (2) London N’walungu, (3) Dudley, (4) Surrey, (5) Pennine Vuxa, (6) Bristol, (7) Edgware
[Swifaniso]
Pennine Vuxa
Edgware
Surrey
Manchester
Bristol
[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]
[Swifaniso leswi nga eka tluka 70]
Tom Hart
[Xifaniso lexi nga eka tluka 72]
Hofisi yo sungula ya rhavi ra Sosayiti
[Xifaniso lexi nga eka tluka 72]
Miako leya ha tirhisiwaka ni sweswi
[Swifaniso leswi nga eka tluka 74, 75]
Va fambe va ya tirha emasin’wini mambe: (1) Claude Goodman, (2) Robert Nisbet, (3) Edwin Skinner, (4) John Cooke, (5) Eric Cooke, (6) George Phillips, (7) George Nisbet. Hala ndzhaku: Makhalipotiya ma ya eAfrika Vuxa
[Xifaniso lexi nga eka tluka 79]
Franziska Harris u kombise nkhathalelo wo hlawuleka eka vanhwanyana va switirhi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]
Vera Bull, la tirhaka eColombia
[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]
Barry na Jeanette Rushby—“a ndzi lava ku endla leswi engetelekeke minkarhi hinkwayo”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 92]
Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona eHolweni ya Tinhlengeletano ya le Dudley
[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]
Ndyangu wa Bethele ya le Britain wu khome ndzimana ya siku
[Xifaniso lexi nga eka tluka 96]
Mathwasana yo sungula ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eBritain
[Xifaniso lexi nga eka tluka 102]
Holo ya Mfumo yo sungula leyi akiweke hi ku hatlisa eBritain (eWeston Favell, le Northampton)
[Xifaniso lexi nga eka tluka 107]
Michael na Jean Harvey
[Xifaniso lexi nga eka tluka 108, 109]
Maphayona lama hlawuleke ku tirha emavandlheni lawa ku vulavuriwaka tindzimi timbe
[Xifaniso lexi nga eka tluka 116, 117]
A. D. Schroeder a burisana ni lava ku nga khale va ri entiyi- sweni, eka nhlangano wa lembe ni lembe eLeicester hi 1983
[Xifaniso lexi nga eka tluka 123]
Maphayona lama humaka eShetland ma ya exikepeni xa ku phasa tihlampfi ensin’wni ya wona ya le ribuweni ra lwandle
[Xifaniso lexi nga eka tluka 131]
John na Mildred Barr
[Xifaniso lexi nga eka tluka 133]
Komiti ya Rhavi (ku suka eximatsini ku ya exineneni). Lava tshameke: Peter Ellis, John Wynn. Lava yimeke: Bevan Vigo, Stephen Hardy, John Andrews, Ron Drage, Jack Dowson, Dennis Dutton
[Swifaniso leswi nga eka tluka 138, 139]
Ntirho wa ku chumayela wa ha lo vuya
[Swifaniso leswi nga eka tluka 140, 141]
Van’wana lava nga ni malembe yo tala entirhweni wa vutshembeki: (1) Sydney na Robina Owler, (2) Anthony na Muriel Tavener, (3) Richard na Anne Gillam, (4) Geoff na Vee Young, (5) Fred na Rose James, (6) Cornelius na Riky Hope, (7) Dennis na Mavis Matthews, (8) Richard na Hazel Jessop