Ntshunxeko Wa Ntiyiso—Wu Huma Eka Xihlovo Xihi?
“Munhu l’a fambaka a nga ka a nga lulamisi renḍo ra yena. Yehova, nḍi tshinye.”—YEREMIA 10:23, 24.
1, 2. Vanhu vo tala va wu languta njhani ntshunxeko, kambe i yini xin’wana lexi lavaka ku xiyiwa?
HANDLE ko kanakana wa wu tlangela ntshunxeko wa ntiyiso. U lava ku ntshuxeka leswaku u phofula mavonelo ya wena n’wini, u tihlawulela ndhawu ni ndlela leyi u hanyaka ha yona. U lava ku hlawula ntirho lowu u wu endlaka, u hlawula swakudya, vuyimbeleri ni vanghana va wena. U kota ku hlawula eka swilo swo tala, leswikulu ni leswitsongo. A nga kona munhu loyi a hanyeke kahle loyi a lavaka ku va hlonga ra valawuri lava tshikilelaka, a tihlawulela eka swilo switsongo ntsena kumbe a nga swi koti nikatsongo.
2 Hambi swi ri tano, xana a wu nga ta yi lava misava leyi wena ni van’wana mi nga ta pfuneka eka ntshunxeko wa ntiyiso? Xana a wu nga ta yi tsakela misava leyi ntshunxeko wu nga ta sirheleriwa lerova vutomi bya un’wana ni un’wana byi tsakisa? Naswona loko a swi koteka, xana a wu nga ta yi lava misava leyi nga riki na ku chava, vugevenga, ndlala, vusweti, nthyakiso, mavabyi ni nyimpi? Hakunene mintshunxeko yo tano ya naveleka swinene.
3. Ha yini hi teka ntshunxeko wu ri wa ntikelo?
3 Ha yini hina vanhu hi khumbeka hi ndlela leyi hi ntshunxeko? Bibele yi ri: “Laha Moya wa [Yehova, NW] wu nga kona, ku ntshunxeka ku kona.” (2 Vakorinto 3:17) Kutani Yehova i Xikwembu xa ntshunxeko. Naswona tanihi leswi a hi vumbeke hi ‘xifaniso ni xivumbeko’ xa yena, u hi nyike ntshunxeko leswaku hi ta kota ku tlangela ni ku vuyeriwa entshuxekweni.—Genesa 1:26.
Ntshunxeko Wu Tirhisiwa Hi Ndlela Yo Biha
4, 5. Ntshunxeko wu tirhisiwe njhani hi ndlela yo biha ematin’wini hinkwawo?
4 Ematin’wini hinkwawo timiliyoni ta vanhu a ti endliwa mahlonga, ti xanisiwa kumbe ti dlayiwa, hikuva van’wana va tirhise ntshunxeko hi ndlela yo biha. Bibele yi vula leswaku emalembeni ya kwalomu ka 3 500 lama hundzeke, “v̌a-Egipta v̌a tirisa v̌ana v̌a Israel hi v̌ukhumbi; v̌a v̌av̌isa ku hanya ka v̌ona hi mitiro le’yo tika.” (Eksoda 1:13, 14) The Encyclopedia Americana yi vula leswaku eka lembe xidzana ra vumune B.C.E., mahlonga eAtena ni le ka miti yin’wana yimbirhi ya Magriki a ma tlula vaaka-tiko lava ntshunxekeke hi mune eka un’we. Buku leyi yi tlhela yi ku: “Le Rhoma eku sunguleni hlonga a ri nga ri na timfanelo. A a ri dlayeriwa xidyoho lexitsongo.” Compton’s Encyclopedia ya vika: “Le Rhoma ntirho wa vuhlonga a wu ri xisekelo xa tiko. . . . Emasin’wini mahlonga hakanyingi a ma tirha ma bohiwe hi tinketani. Ni vusiku a ma bohiwa swin’we kutani ma pfaleriwa emakhotsweni lamakulu, lawa hafu ya wona a yi yimberiwe ehansi ka misava.” Naswona hi ku xiya leswaku mahlonga yo tala ma tshame ma va lama ntshunxekeke, anakanya maxangu ya vutomi byolebyo lebyi khomisaka gome!
5 Hi malembe xidzana yo tala, Vujagana byi katsekile eku xavisiweni ka mahlonga loku tshikilelaka. The World Book Encyclopedia yi ri: “Ku sukela hi va-1500 ku ya eka va-1800, Valungu va rhumele mahlonga ya vantima ya kwalomu ka 10 wa timiliyoni hi swikepe, ma suka eAfrika ma ya eka Hafu ya Misava ya le Vupela-dyambu.” Eka lembe xidzana leri ra vu-20, timiliyoni ta mahlonga a a ti tirhisiwa lerova ti fa kumbe ti dlayiwa etikampeni ta nxaniso ta Manazi hi ku ya hi nawu wa hulumendhe. Vahlaseriwa va kona va katse Timbhoni to tala ta Yehova, leti khotsiweke hikwalaho ka leswi ti aleke ku seketela mfumo lowu dlayaka wa Vunazi.
Ku Va Hlonga Ra Vukhongeri Bya Mavunwa
6. Vukhongeri bya mavunwa byi va endlise ku yini vanhu va va mahlonga eKanana ra khale?
6 Nakambe ku ni vuhlonga lebyi vangiwaka hi ku namarhela vukhongeri bya mavunwa. Hi xikombiso, eKanana ya khale, vana a va endliwa magandzelo eka Moloko. Ku vuriwa leswaku endzeni ka xifaniso lexikulu xa xikwembu lexi xa mavunwa a ku ri ni khele leri pfurhaka. Vana lava hanyaka a va hoxiwa emavokweni lama tshambulutiweke ya xifaniso lexi, va wela ehansi emalangavini. Hambi ku ri Vaisrayele van’wana a va byi tirhisa vugandzeri lebyi bya mavunwa. Xikwembu xi vula leswaku va hundzise ‘vafana ni vanhwana va vona endzilweni va ya eka Moloko, a a xi nga va lerisanga ku endla nchumu lowu wo nyenyetsa naswona a swi nga humi kona embilwini ya xona.’ (Yeremia 32:35) Moloko u va pfune ha yini vagandzeri va yena? Matiko wolawo ya Vakanana ni vugandzeri bya Moloko swi kwihi namuntlha? Hinkwaswo swi nyamalarile. A a byi ri vugandzeri bya mavunwa, vugandzeri lebyi seketeriweke eka vunwa ku nga ri ntiyiso.—Esaya 60:12.
7. Hi xihi xiendlo lexi chavisaka lexi a xi ri xiyenge xa vukhongeri bya Vaaztec?
7 Malembe xidzana yo tala lama hundzeke le Amerika Xikarhi, Vaaztec a va endliwe mahlonga ya vukhongeri bya mavunwa. A a ku ri ni swikwembu swa munhu hi yexe, matimba ya ntumbuluko a a ma gandzeriwa tanihi swikwembu, mintirho yo tala ya vutomi bya siku na siku a a yi ri ni xikwembu xa yona, swimilana a swi ri ni swikwembu swa swona, hambi ku ri ku tisunga a ku ri ni xikwembu. Buku leyi nge The Ancient Sun Kingdoms of the Americas ya hlamusela: “Hulumendhe ya Vaaztec le Mexico a yi hleriwe ku sukela ehenhla ku fikela ehansi leswaku yi kota ku seketela, ni ku miyeta matimba lama nga vonakiki hi timbilu to tala ta vanhu hi laha a swi koteka ha kona. Ngati a yi ri swakunwa swa swikwembu. Leswaku ku kumiwa vanhu lava ku nga ta gandzeriwa ha vona, a ku va ni tinyimpi titsongo leti nga lamulekiki.” Loko tempele leyikulu ya phiramidi yi nyikeriwa hi 1486, vahlaseriwa va magidi-gidi “a va fola eminxaxamelweni va rindzela ku andlariwa ehenhla ka ribye ro gandzela eka rona. Timbilu ta vona a ti tsemiwa ivi ti kombeteriwa nkarhinyana edyambyini” leswaku va tsakisa xikwembu xa dyambu. The World Book Encyclopedia yi ri: “Vagandzeri nkarhi wun’wana a va dya swiyenge swa miri wa muhlaseriwa.” Kambe, swiendlo sweswo a swi wu ponisanga Mfumo wa Vaaztec kumbe vukhongeri bya wona bya mavunwa.
8. Xana mufambisi wa pfhumba u te yini ehenhleni ka ku dlayeteriwa ka manguva lawa loku tlulaka swinene loku endlekeke exikarhi ka Vaaztec?
8 Siku rin’wana, vaendzi a va ri karhi va valanga muziyama laha bokisi ra nkombiso a ri kombisa xifaniso xa vaprista va Vaaztec va ri karhi va tsema mbilu ya jaha rin’wana. Loko mukongomisi wa vavalangi a hlamusela leswi kombisiweke, van’wana lava nga eka ntlawa lowu valangaka va chavile. Kutani mukongomisi u te: “Ndza swi vona leswaku mukhuva wa Vaaztec wa ku gandzela swikwembu swa vuhedeni hi majaha wa mi chavisa. Kambe eka lembe xidzana leri ra vu-20, timiliyoni ta majaha ti endliwe magandzelo eka xikwembu xa nyimpi. Xana swona swa antswa ke?” I ntiyiso leswaku enyimpini, varhangeri va vukhongeri ematikweni hinkwawo va karhi va nyikela swikhongelo swo hlula ni ku katekisa mavuthu lama nga ha vaka ma dlaya vanhu va vukhongeri lebyi fanaka lava nga eka tlhelo lerin’wana.—1 Yohane 3:10-12; 4:8, 20, 21; 5:3.
9. I xiendlo xihi lexi hetaka vutomi bya vana vo tala ku tlula xihi na xihi ematin’wini?
9 Ku endlela Moloko magandzelo hi vana, eka swikwembu swa Vaaztec kumbe enyimpini ku ya ku tluriwa hi ku dlayiwa ka vana lava nga si velekiwaka hi ku xixiwa ka tinyimba, kwalomu ka timiliyoni ta 40 kumbe 50 hi lembe emisaveni hinkwayo. Nhlayo ya ku xixiwa ka tinyimba emalembeni manharhu lama hundzeke i yikulu ku tlula vanhu va dzana ra timiliyoni lava dlayiweke etinyimpini hinkwato ta lembe xidzana leri. Minkarhi yo tala, lembe na lembe ku xixiwa tinyimba to tala ta vana ku tlula vanhu hinkwavo lava dlayiweke emalembeni ya 12 ya ku fuma ka Manazi. Eka makume ya malembe ya sweswinyana hi minkarhi ya magidi-gidi ku xixiwe tinyimba ta vana vo tala ku tlula hinkwavo lava tshameke va endliwa magandzelo eka Moloko kumbe eka swikwembu swa Vaaztec. Kasi vo tala (kumbe hinkwavo) va lava va xixeke tinyimba, kumbe lava va tixixaka, va vula leswaku va ni vukhongeri.
10. Hi yihi ndlela yin’wana leyi vanhu va endliwaka mahlonga ya vukhongeri bya mavunwa ha yona?
10 Vukhongeri bya mavunwa byi endla vanhu mahlonga na hi tindlela tin’wana. Hi xikombiso, vanhu vo tala va pfumela leswaku vafi va hanya exivandleni xa moya. Vuyelo byin’wana bya vupfumeri byo tano bya mavunwa i ku chava ni ku gandzela vakokwana lava feke leswaku ku kumiwa mimpfuno leyi ku vuriwaka leswaku yi kona eka vona. Leswi swi endla vanhu va va mahlonga ya tin’anga, vanyamisoro ni vafundhisi lava, hi laha ku vuriwaka ha kona, lava nga ta pfuna lava hanyaka leswaku va endla ku rhula ni vafi. Ku nga ha vutisiwa xivutiso, Xana yi kona ndlela yo huma ha yona evuhlongeni byo tano?—Deuteronoma 18:10-12; Eklesiasta 9:5, 10.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 4, 5]
Ematin’wini hinkwawo van’wana va tirhise ntshunxeko wa vona leswaku va endla van’wana mahlonga