Se Koloa Tāua Telā ne Galo i Senitenali e Uke
E ofo te tino akoga i te mea ne lavea ne ia. E uke a taimi ne sukesuke faka‵lei ei tou tagata ki se vaega o te tusitusiga mua. Ne talitonu tou tagata ki te tusitusiga mo te tulafono o te ‵gana telā ne fakaaoga i ei—me e tuku i ana mua a tamā vaega o te ‵toe ‵fuliga mua eiloa o te Tusi Tapu i te gana Georgia!
NE MAUA a te koloa tāua tenā i aso ki tua o Tesema i te 1922, i te taimi ne fai ei a sukesukega a te tino akoga mai Georgia ko Ivané Javakhishvili ki te auala ne faite ei a mataimanu o te ‵gana Georgia. Ne maua ne tou tagata se ‵kopi o te Jerusalem Talmud. A koi sukesuke a ia ki ei, ne lavea ne ia se tusitusiga i mataimanu Georgia ko tai masolo mālie.a
A te tusitusiga telā ne “galo” mai lalo o te Talmud se ‵kopi o se vaega o te tusi ko Ielemia telā ne tusi loa i te lima senitenali T.A. A koi tuai o maua a te mea tenei, a te ‵toe Tusi Tapu leva eiloa i te gana Georgia ne tusi i te iva senitenali T.A. E seki leva, kae maua mai a nisi vaega o tusi o te Tusi Tapu kolā ne tusi mai te lima senitenali io me mai mua atu i ei. Mafaufau ki te tauloto ki vaega o te Tusi Tapu kolā ne tusi fua i loto i se fia selau tausaga mai i a Iesu mo te kau apositolo!
Ko oi ne fai ne ia te ‵fuliga tenei? E mata, ko galuega a se tino e tokotasi io me se potukau o tino ‵fuli kolā e loto finafinau? E seai nei ne tala me maua i tala fakasolopito ko te mea ke tali aka i ei a fesili konā. Faitalia me ko oi ne ‵fuli ne ia, e mautinoa me ko oti ne ‵fuli a te Tusi Tapu, io me ko vaega i ei, ki te ‵gana Georgia i te fa senitenali kae ko oti ne maua ne tino Georgia a te Muna a te Atua i te lotou ‵gana eiloa talu mai te taimi tenā.
A te tala telā e fakaasi mai i ei a te masani o tino Georgia ki Tusitusiga Tapu e maua i te tusi ko The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, e fai pelā me ne tusi mai tua ifo o te lima senitenali. I te fakamatalaga o te tala fakafanoanoa o te tupu fafine, ne fakaaofia ne te tino tusitala a manatu mo mea kolā ne siki mai i fuaiupu o Salamo, tusi Evagelia, mo nisi vaega o te Tusi Tapu. E fakaasi mai foki ne ia me i se taumafaiga ne fai ke fakafilemu a te pule masei o Pelesia, te avaga a Shushanik ko Varsken, ne tiakina ne te kovana o te malo o Georgia i Kartli a te “lotu Kelisiano,” ‵fuli ki te lotu Zoroastre, kae fakatonu atu ki tena avaga ke fai foki penā. E ‵tusa mo te fakamatalaga i te tusi, ne ita tou fafine ma tiakina a tena talitonuga kae ne maua ne ia a fakamafanafanaga mai i Tusitusiga Tapu a koi tuai o tamate a ia.
Talu mai te lima senitenali, ne seki taofi aka eiloa a te ‵fuliga mo te ‵lomiga o te Tusi Tapu i te ‵gana Georgia. E molimau a te lasi o te aofaki o Tusi Tapu i te ‵gana Georgia ki galuega a tino ‵fuli mo tino ‵kopi tusi loto finafinau. Ke sukesuke aka tatou ki vaega e lua o te tala fakamalosi loto tenei—te ‵fuliga mo te ‵lomiga o te Tusi Tapu.
‵FULIGA E UKE O TE TUSI TAPU
“Au ko Giorgi, ne fakamaoni kae galue malosi o ‵fuli a te tusi o Salamo mai te ‵gana Eleni fou ki te ‵gana Georgia.” Konā eiloa a pati a te tagata lotu mai Georgia ko Giorgi Mtatsmindeli i te 11 senitenali. Kaia ne manakogina ei ke ‵fuli te Tusi Tapu māfai ko leva ne maua a te ‵fuliga i te ‵gana Georgia i te fia o senitenali?
I te 11 senitenali, ne nāi tusitusiga mua fua o te Tusi Tapu Georgia kolā ne tusi ki lima koi mafai o maua. A nisi tusi ko oti ne ‵galo. A te ‵gana foki ko mafuli, tela la, ko faigata ki tino fai‵tau o malama‵lama i ‵kopi mua. E ui eiloa ne taumafai a nāi tino ‵fuli o toe fakaaoga a te Tusi Tapu Georgia, a te tusaga ne fai ne Giorgi ko te ‵toe mea tāua eiloa. Ne fakatusatusa ne tou tagata a vaega o te Tusi Tapu Georgia kolā koi isi mo tusitusiga faka-Eleni kae ‵fuli a vaega kolā ne ‵galo, ke oko foki ki tusi kātoa. I te ao, e saga atu tou tagata ki ana tiute e pelā me ko te pule o te fale e ‵nofo i ei se potukau o tino ‵lotu. Kae i te po, e ‵fuli ne ia a te Tusi Tapu.
Ne faka‵soko ne te kautupu o Giorgi ko Ephrem Mtsire a te galuega a Giorgi. Ne fai ne tou tagata se mea telā e ‵tau o tau‵tali i ei a tino ‵fuli. Ne aofia a fakatakitakiga tāua i te faiga o te ‵fuliga, e pelā mo te ‵fuli mai i te ‵gana mua eiloa kae ke tautali fakapilipili atu i tusitusiga fakavae kae ke ‵tagi ‵lei. Ne kamata foki o aofia ne tou tagata a fakamatalaga mai lalo mo manatu kolā e ‵lago ki ‵fuliga o te ‵gana Georgia. E uke a tusi o te Tusi Tapu ne ‵fuli katoatoa ne Ephrem. Ne fai ne galuega a Giorgi mo Ephrem se fakavae makeke mō galuega ‵fuli fakamuli.
I te senitenali mai tua ifo, ne solosolo ‵lei eiloa a te faitega o tusi i Georgia. Ko isi ne akoga i fa‵kai o Gelati mo Ikalto. Ne tali‵tonu a te tokoukega o tino a‵koga me i te Tusi Tapu Gelati, telā ne tausi fakamuli fua i te Georgian National Centre of Manuscript, se ‵fuliga fou o te Tusi Tapu ne fai ne se tokotasi o tino akoga mai Gelati io me ko Ikalto.
Se a te fakamalosiga ne maua ne tino Georgia mai te galuega ki te ‵fuliga o te Tusi Tapu? I te 12 senitenali, ne tusi ne te tino tusitala o Georgia ko Shota Rustaveli a te Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin), se galuega telā ne lasi a tena fakamalosiga i senitenali e uke kae ne taku e pelā me ko te lua o Tusi Tapu Georgia. E fai mai a te tino akoga i Georgia ko K. Kekelidze me faitalia me ne laga io me ne seki laga tonu mai a pati a te tino tusitala mai te Tusi Tapu, “a nisi manatu o ia e fakaata tonu mai i ei a fuaiupu kese‵kese o te Tusi Tapu.” E ui eiloa e se na loa ko tonu a te kupu tenā, e faipati faeloa ki mataupu pelā mo taugasoa tonu, kaimalie, āva ki fāfine, mo te alofa sē kaiū ki tino fakaa‵tea. A mea konei mo nisi mea tāua kolā ne akoako ne te Tusi Tapu ne aoga ki mafaufauga o tino Georgia i kautama e uke kae koi mafau‵fau eiloa ki ei e pelā me se fakaakoakoga o amioga ‵lei ki a latou.
‵LOMIGA O TE TUSI TAPU—SE GALUEGA ‵MALU
I te fakaotiga o te 17 senitenali, ne fia‵fia malosi a te kāiga tupu o Georgia ke ‵lomi a te Tusi Tapu. Ke fakataunu a te mea tenei, ne fakatu ne te tupu ko Vakhtang VI se fale ‵lomi tusi i te laumua ko Tbilisi. E ui i ei, ne seki toka a tusitusiga o te Tusi Tapu o ‵lomi. Toeitiiti kae toe galo foki a te Tusi Tapu Georgia. Ko tusitusiga fua kolā e seki oti mo nisi vaega ne maua, kae ko te ‵gana telā ne fakaaoga e se ko te ‵gana o te aso. A te ‵toe iloiloga mo te faka‵fouga o tusitusiga o te Tusi Tapu ne tuku ke fai ne Sulkhan-Saba Orbeliani, se tino poto i ‵gana.
Ne kamata te galuega a Orbeliani mo te loto finafinau. Ona ko te iloa ne tou tagata a nāi ‵gana, e aofia i ei te ‵gana Eleni mo te ‵gana Latina, ne mafai ne ia o fesokotaki ki koga kese‵kese i tafa o tusitusiga faka-Georgia kolā koi maua. E ui i ei, e se fia‵fia a te Lotu Orthodox i Georgia ki tena auala sē fapito. Ne ‵losi atu te faifeau ki tou tagata me ne fakaloiloi ne ia te lotu kae taumafai o takolekole te tupu ke taofi tou tagata ke mo a e galue ki te Tusi Tapu. E ‵tusa mo mau mai tino Georgia, a te faifeau ne faimalō atu ki a Orbeliani i se fono a te lotu ne fai ke ‵sunu a te Tusi Tapu telā ne galue a ia ki ei i tausaga e uke!
E tāua ‵ki eiloa me e tasi te ‵kopi o te Mtskheta (Mcxeta) Manuscript, e taku foki ko te Tusi Tapu a Saba, ne sao mai ki ‵tou aso nei kae maua i ei a manatu o Orbeliani kolā ne tusi ki lima. E fakalotolotolua a nisi tino i te mea māfai e tenei te Tusi Tapu telā ne taua ki ei a te faifeau. E fai pelā me ko mataupu fakaopoopo fua ne tusi ne ia mo te mautinoa.
Faitalia te uke o tulaga faiga‵ta, ne tumau eiloa a te ‵lomiga o Tusi Tapu mo fai se mea e tulaga muamua i nisi tino o te kāiga o tupu. I te va o te 1705 mo te 1711, ne ‵lomi i ei a nisi vaega o te Tusi Tapu. Fakafetai ki taumafaiga a pelenise o Georgia ko Bakari mo Vakhushti, me ne ‵lomi a te Tusi Tapu kātoa i te 1743. Ko sē mafai eiloa o toe galo.
a I aso mua, a mea kolā e fakaaoga mo tusitusi e faigata o maua kae ‵togi ‵mafa. Tela la, se faifaiga masani ke soisoi kea‵tea se tusitusiga mua mai i se pelugā tusi kae toe fakaaoga a te mea tenā mo tusi a tusitusiga ‵fou. Ne taku a vaegā pelugā tusi penā ki palimpsests, ne maua mai i se pati Eleni telā e fakauiga ke “toe soi kea‵tea.”
National Center of Manuscripts